Шартнома тушунчаси, турлари ва вазифалари - Экономика - Рефераты

Шартнома тушунчаси, турлари ва вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

38.359375 KB

Режа : 1. Шартнома тушунчаси, турлари ва вазифалари. 2. Шартномавий муносабатларни тартибга солувчи қонун ҳужжатлари. 3. Шартнома тузиш эркинлиги . Тадбиркорликнинг иқтисодий манбаи сифатида хусусий мулк ва давлат мулки хизмат қилади. Бозор муносабатларига

ўтишда ва шу туфайли тадбиркорликни ривожлантиришда хусусий мулк ҳал қилувчи ўрин эгаллайди. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 208-моддасига мувофиқ, фуқаролар, хўжалик ширкатлари ва жамиятлари, кооперативлар, жамоат бирлашмалари, ижтимоий фондлар ва давлатга қарашли бўлмаган бошқа юридик шахслар хусусий мулк ҳуқуқининг субъектлари ҳисобланадилар. Давлат мулки оммавий мулк шаклидан иборат бўлиб, республика мулки ва маъмурий-ҳудудий тузилмалар мулкидан (муниципал мулк) ташкил топади (Фуқаролик кодексининг 213-моддаси). Давлат мулки тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш мақсадида юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган давлат корхоналарига, давлат хўжалик бирлашмаларига, ассоциацияларига, корпорацияларига ва бошқа давлат ташкилотларига хўжалик юритиш ёки оператив бошқариш ҳуқуқи асосида бириктириб қўйилиши мумкин. Ижтимоий муносабатлар соҳасида рўй берган туб бурилиш - бозор муносабатларининг ривож топиши, мамлакатни бошқаришда маъмурий-буйруқбозлик усулларидан воз кечиб, демократик тамойилларга амал қилиниши натижасида вужудга келган муҳим иқтисодий ва сиёсий муаммоларни ҳал қилишга қаратилган қатор қонунлар қабул қилинди. Булар ичида 1990 йилнинг 31 октябрида қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси "Мулкчилик тўғрисида"ги 1 Қонуни муҳим ўрин эгаллайди. Чунки у биз қадам қўйган янги жамиятнинг иқтисодий негизини белгилаб берди, мулкчиликнинг барча шакллари билан бир қаторда бозор муносабатларининг ташкил топиши ва тадбиркорликнинг ривожланиши учун иқтисодий манба ҳисобланувчи хусусий мулкчиликка йўл очди. Мазкур Қонунда назарда тутилган қоидалар Фуқаролик кодексида янада ривожлантирилди ва такомиллаштирилди. Ўтмишда мулкнинг мавжуд шакллари (социалистик мулк, шахсий мулк) ва субъектлари (давлат, колхоз- кооператив, фуқаро)га қараб қонунларда назарда тутилган, асосий эътибор давлат мулкини мустаҳкамлашга ва махсус ҳимоя қилишга қаратилган тенгсизликка барҳам берилди. 1 1 Ўзбекистон Республикаси Олий Советининг Ведомостлари, 1990 йил, 31-33 сонлар, 371-модда.

Асосий муаммо, мулк муаммосининг бундай ижобий ҳал бўлиши жамиятнинг барча жабҳаларида ташаббускорлик фаолиятининг камол топиши, хўжалик, ишлаб чиқариш ва мулкий муносабатларнинг бошқа соҳаларида тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда фуқароларнинг ҳам, юридик шахсларнинг ҳам баб-баравар манфаатдор бўлиши, улар ўртасида умумий мулк ҳуқуқининг вужудга келиши, ўзаро фаолиятида ҳамкорлик кўрсатиши ва даромад олишда самарали натижаларга эришиш учун имконият яратди. Мулкчиликка бўлган муносабатнинг тубдан ўзгариши 1991 йил 15 февралда Ўзбекистон Республикасининг «Тадбиркорлик тўғрисида"ги Қонунини қабул қилиш учун имконият туғдирди. Ушбу биринчи Қонун ишлаб чиқаришнинг ва мулкий муносабатларнинг турли соҳаларида фуқароларга, юридик шахсларга, жумладан ажнабий фуқаро ва юридик шахсларга тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш учун кенг имконият яратиб берди. Лекин шуни унутмаслик керакки, ушбу Қонун бозор муносабатларига энди қадам қўйилган Ўзбекистон ҳаётида қабул қилинган қонунлардан бири бўлиб, тадбиркорлик билан боғлиқ барча муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишга оид қоидаларни батафсил қамраб олмади. Иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш, бозор муносабатларига босқичма-босқич ўтиш жараёни тадбиркорлик фаолияти тўғрисидаги қонунларни янада такомиллаштиришни муҳим вазифа қилиб қўйди. 1991 йил ва ундан кейин қабул қилинган тадбиркорликка бағишланган қонунлар ва уларга киритилган ўзгартиришлар ва қўшимчалар бекор қилинди ва ниҳоят, 2000 йил 25 майда "Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида"ги 1 [1] янги Қонун қабул қилинди. Ушбу Қонун мазмуни ва унга киритилган янги қоидалар жиҳатидан аввалги қонунлардан фарқ қилади, қонун билан тартибга солинадиган муносабатларнинг хусусиятлари турлича бўлиши ҳисобга олинади, унинг вазифалари ҳам ҳар хил бўлишига эътибор берилади. Тадбиркорликни ривожлантириш ва бозор муносабатларининг ташкил топиши учун моддий замин 1 [1] Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2000 йил, 5-6-сон

яратиш зарур эди. Ушбу масалани ҳал қилишда 1991 йил 19 ноябрда қабул қилинган "Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида"ги 2 [2] Қонун муҳим аҳамиятга эга. Қонунга мувофиқ ижтимоий хусусиятга эга бўлган бозор иқтисодиётини вужудга келтириш мақсадида давлат мулкни хусусийлаштиришнинг ташкилий-ҳуқуқий асосларини белгилаб берди ва унинг натижасида фуқаролар эгалигида хусусий мулкнинг ташкил топиши ва тадбиркорлик фаолияти билан фаол шуғулланиш учун қўшимча моддий имконият яратилди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг I сессиясидаги маърузасида тадбиркорликни ривожлантириш ва иқтисодиётни эркинлаштириш борасида хусусий мулкнинг аҳамиятига алоҳида эътибор берди ва "Биз кичик, ўрта ва хусусий тадбиркорликнинг янги ички маҳсулот ишлаб чиқаришда нафақат ҳал қилувчи мавқе эгаллаши, айни вақтда уни аҳоли фаровонлиги ва даромадлари ортишида, ишсизлик муаммосини ечишда ҳам муҳим омилга айлантиришга эришмоғимиз лозим", дея таъкидлади. 3 [3] Тадбиркорликнинг хусусий мулк манбаида амалга оширилиши фуқароларнинг ҳуқуқ лаёқати доирасини кенгайтирди, уларни аввалги чеклашлардан озод қилди, энди улар фақат ўзларининг шахсий ва маданий эҳтиёжларини таъминлаш учун эмас, балки ишлаб чиқариш, тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш жараёнида нафақат ўз меҳнати, шунингдек ёлланма меҳнатни ҳам жалб қилиш, ундан фойдаланиш ва бунинг учун ишлаб чиқаришда керакли бўлган асбоб-ускуналарга эга бўлиш каби ҳуқуқларга эришдилар. Янги сиёсий ва иқтисодий тузумга ўтиш жамиятдаги ижтимоий ва мулкий муносабатларнинг ва уларни тартибга солишга қаратилган ҳуқуқий қоидалар ва тартиботларнинг моҳияти ва аҳамиятини жиддий ўзгартиришга олиб келди. Ҳуқуқий нормалар воситасида тартибга солинадиган тадбиркорлик билан боғлиқ мулкий ва шахсий муносабатлар ушбу муносабатларда иштирок этувчи тарафларнинг тенг 2 [2] Ўзекистон Республикаси Олий Кенгашнинг Ахборотномаси, 1993 йил, 5-сон. 236-модда. 3 [3] "Хал қ сўзи" 2000 йил 25 январ.

ҳуқуқлилиги ҳисобга олинганлиги ҳолда, маъмурий- буйруқбозлик усуллари билан эмас, балки амалдаги қонун ҳужжатлари асосида ҳал қилинади. Барча шахсий ва мулкий муносабатларни тартибга солишда Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 15-моддасига мувофиқ қонунларнинг устунлиги сўзсиз тан олинади. Биз қадам қўйган ҳуқуқий давлатнинг асосий моҳияти ҳам шундан иборатдир. Тадбиркорли шартнома тушунчаси, турлари ва вазифалари. Бозор иқтисодиёти шароитида шартнома тушунчасининг мазмуни тубдан ўзгариб, иқтисодий муомала муносабатларининг асосий тартибга солувчи воситага айланди. Тадбиркорлик соҳасидаги шартнома (савдо битими) ўзининг ҳуқуқий табиатига кўра фуқаролик-ҳуқуқий шартноманинг алоҳида кўринишидир. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 353-моддаси 1-бандига мувофиқ, шартнома икки ва ундан кўп шахсларнинг фуқаролик ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаш, қўллаш ва тўхтатиш ҳақидаги келишувидир. Тадбиркорлик соҳасидаги шартнома тадбиркорлик фаолияти субъектлари - тарафлар ўртасидаги, ёки тадбиркор иштирокидаги шу тадбиркорликни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаш, ўзгартириш ёки тўхтатиш ҳақидаги келишувдир. Тадбиркорлик соҳасидаги шартномага шундай таъриф бериш мумкинки, у фуқаролик-ҳуқуқий шартноманинг бир кўриниши бўлиб, унинг тарафлари тадбиркорлик фаолиятининг субъектлари, шу жумладан талбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқига эга бўлган жисмоний шахслар бўлади. Тадбиркорлик соҳасидаги шартнома - айнан шундай ҳуқуқий шаклдирки, у тадбиркорлар - мустақил товар ишлаб чиқарувчилар ва тижоратчиларга товар-пул алмашинувига хос бўлган эквивалентлик тамойиллари ва имкониятларидан

тўлиқ фойдаланишда ўз мустақиллигини намоён қилишга имкон беради. Фуқаролик-ҳуқуқий шартнома каби, тадбиркорлик соҳасидаги шартнома ҳам фуқаролик-ҳуқуқий тартибга солиш бўйича умумий тамойилларга бўйсунади. Лекин иқтисодий муомаланинг барча соҳаларидаги шартнома ҳуқуқий шакл сифатида ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ бўлган муносабатлар тегишли ҳуқуқий шаклни - тадбиркорлик соҳасидаги шартномани белгилаб беради. Тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги шартнома тушунчасини очиб бериш концепцияси тўғрисида мунозара олиб борганда шунга эътибор бериш керакки, савдо муомаласидаги битимлар ва товар ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиш соҳасидаги шартномалар субъектларнинг императивлиги ва воситаланганлиги билан шаклан ўзгаради. Айни пайтда Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунлари хўжалик шартномаси тушунчасининг классик шаклини Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 29 февралда қабул қилинган "Хўжалик юритувчи субъектларнинг шартномавий-ҳуқуқий базаси ҳақида"ги Қонунида белгилаб берган. Унда шартнома томонларнинг бири маҳсулотни, хизмат ёки иш бажарилишини қабул қилиб олиш ва бунинг эвазига ҳақ тўлаш мажбуриятини оладиган келишув, деб таъриф берилади. Ўзбекистон Республикасида фуқаровий ҳуқуқи назариясининг ривожланиши нуқтаи назаридан "хўжалик" ва "савдо" атамалари совет давридан ўтиб келган маънода ҳам, савдо ҳуқуқининг тарихий аҳамиятига нисбатан олганда ҳам бирмунча зиддиятли қўлланилади. «Ал Ґидоя Ал Фуруръ» номли диний трактатда диншунос олим ва ҳуқуқшунос Бурҳониддин Ал-Марғиноний мусулмон қонунчилигида савдо ҳуқуқи, жумладан, олди-сотди шартномасининг ҳуқуқий муаммолари таҳлилига алоҳида эътиборни қаратади. Мусулмон ҳуқуқи бўйича шартноманинг хусусиятлари қуйидагича белгиланади: - - шариатга мувофиқ келадиган ёки мувофиқ келмайдиган (қонуний ёки ноқонуний);

- - ўз хоҳиши билан тузилган ёки мажбуран тузилган; - - муомалага лаёқатли ёки муомалага лаёқатсиз шахслар билан. Шариатда шартномалар шаклига нисбатан қўйилган талаблар бўш деб бўлмайди. Кўп ҳолларда шартномалар оғзаки шаклда тузилган, чунки тарафлар ўзаро ишончга ва ваъдаларга асосланганлар. Ишончни оқламаган тараф жамиятда ўз обрўсини йўқотиши мумкинлигини ва кейинчалик жиддий муносабатларда иштирок этиш имконидан маҳрум бўлишини билган. Иқтисодий муомалада қўлланиладиган шартномаларнинг асосий турлари Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида белгилаб берилган. Шартномаларнинг аксарият қисми учун уларни тайёрлаш, амалга ошириш ва бажаришни тартибга солувчи махсус миллий ва халқаро меъёрлар қабул қилинган. Мисол тариқасида 1998 йилги "Хўжалик юритувчи субъектларнинг шартномавий-ҳуқуқий базаси ҳақида"ги Қонунни келтириш мумкин, бу қонун тадбиркорлар ўртасидаги шартномавий-ҳуқуқий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишнинг асосий қоидаларини, шунингдек иқтисодий муомалада шартномавий-ҳуқуқий фаолиятни амалга оширишда давлат ҳокимияти органларининг фаолият доирасини белгилаб берган. Ўки 1980 йилги Халқаро олди-сотди контрактлари тўғрисидаги Вена конвенциясини олайлик. Бу контракт муносабатлари амалиётида кенг қўлланиладиган ҳужжат бўлиб, 110 моддадан иборат. Ґуқуқий табиатига кўра шартномалар консенсуал ва реал бўлиши мумкин. Кўпгина шартномаларни тузиш учун тарафларнинг розилиги етарли, шунинг учун бундай шартномалар консенсуал шартномалар деб аталади. Реал шартномаларни тузиш учун муайян ҳаракатлар, масалан, банк кафолати, кредит, мулк гарови, мулкдорнинг ёки таъсисчининг розилиги бўлиши лозим. Кўп шартномалар орасида асосий ва таъминловчи (товар ҳаракати, воситачилик) шартномаларини ажратиш мумкин. Таъминловчи шартномалар товарнинг сотувчидан сотиб олувчигача бўлган йўли билан боғлиқдир. Асосий

шартномаларга олди-сотди, ижара, лизинг ва бошқа шартномалар киради. Тижорат товар муомаласини таъминловчи шартномаларга юк ва йўловчи ташиш, суғурта, факторинг, банк ҳисоб-китоби бўйича хизмат кўрсатиш ва бошқа шартномалар киради. Қуйида шартнома турларининг қисқа баёнини келтирамиз. Олди-сотди шартномаси Олди-сотди шартномаси мулкий муносабатларни тартибга солишнинг асосий ҳуқуқий шаклидир. Режали тақсимлаш тизими шароитида олди-сотди шартномасини қўллаш соҳалари анча чекланган эди, хўжалик юритишнинг бозор шароитида маҳсулот ва товарларни эркин сотишга ўтиш бу шартномани кенг қўлланила бошлашига зарур шароитларни яратиб берди. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 386-моддасига мувофиқ, "Олди-сотди шартномаси бўйича бир тараф (сотувчи) товарни бошқа тараф (сотиб олувчи)га мулк қилиб топшириш мажбуриятини, сотиб олувчи эса бу товарни қабул қилиш ва унинг учун белгиланган пул суммаси (баҳо си)ни тўлаш мажбуриятини олади". Шартнома бўйича сотувчи сотиб олувчига мулкни беришга мажбур. Мулк берилиши деганда нафақат сотиб олувчига буюмнинг факт билан берилиши эмас, балки ЎзР ФК 185-моддасида кўрсатилган бошқа ҳаракатларнинг бажарилишидан ҳам эътироф этилади. Корхоналарга "қонунда тақиқланмаган ҳамма нарсага рухсат берилган" деган тамойилга асосан берилган ҳуқуқлардан келиб чиққан ҳолда, улар муайян ҳолларда товар учун тўловларни амалга ошириш тартибини, яъни банк муассасалари орқали ёки нақд пул билан тўланишини мустақил белгилашлари мумкин. Ушбу фикрнинг исботи тариқасида яна шуни таъкидлаш лозимки, корхоналар ва тадбиркорлар мустақил товар ишлаб чиқарувчилар сифатида қимматбаҳо қоғозлар бозорида иштирок этишлари ва қўшимча молиявий ресурсларни жалб қилиш учун акциялар чиқариши, мақсадли заёмларни амалга оширишлари мумкин. Хўжалик амалиёти ҳам айнан шу йўналишда ривожланиб

бормоқда. Нақд тўловлар биржа битимларида, маҳсулот етказиб бериш муносабатларида, иқтисодиётнинг бошқа соҳаларида оддий ҳол бўлиб қолди. Юқорида келтирилган фикрга мувофиқ олди-сотди шартномаси тушунчаси қуйидаги таҳрирда берилиши мумкин: «Олди-сотди шартномаси бўйича сотувчи сотиб олувчига мулкни (буюм, товар)ни мулк қилиб (ёки тўла эгалик қилишга) бериш, сотиб олувчи эса мулк учун белгиланган пул суммасини (баҳосини) тўлаб, уни қабул қилиб олиш мажбуриятини олади». Бу таърифдан келиб чиқадики, олди-сотди шартномаси тарафлари сифатида мулк ҳуқуқи субъектлари ёки тўла хўжалик юритиш ҳуқуқи субъектлари бўлган фуқаролар ҳам, корхоналар ҳам, ташкилотлар ҳам бўлиши мумкин. Айни ҳолатда шундай қоида белгилаб қўйилганки, унга кўра олди- сотда шартномасига кўра истеъмолчи маҳсулот етказиб бериш шартномасидан фарқли равишда мулкни қабул қилиб олиш ва унинг баҳосини тўлаш билан боғлиқ ҳаракатларни бир вақтда бажариши лозим. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси Барча фуқаролик-ҳуқуқий шартномалар каби, маҳсулот етказиб бериш шартномаси ҳам эквивалент ҳақ тўлаш асосидаги муносабатларни, яъни товарни унинг баҳосини пул билан қоплаш орқали сотиш муносабатларини тартибга солади. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси бўйича тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган етказиб берувчи (сотувчи) шартлашилган муддат ичида ўзи ишлаб чиқарган ёки харид қилаётган товарни сотиб олувчига шахсий, оилавий ёки бошқа шунга ўхшаш мақсадларда фойдаланиш учун етказиб бериш мажбуриятини, сотиб олувчи эса товарнинг ҳақини тўлаб, уни қабул қилиб олиш мажбуриятини олади. Маҳсулот етказиб бериш шартномасининг Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси 437-моддасида таърифланган хусусиятлари бугунги кунда ўзининг аввалги аҳамиятини йўқотган. Энди маҳсулот етказиб бериш шартномасини олди-сотди шартномасидан бажарилиши

бўйича алоҳида хусусиятига кўра ажратиш мумкин. У сотиб олувчининг олдиндан берган буюртмасига асосланган бўлиши, бажарилиш муддати эса шартнома тузилган муддат билан мос келмаслиги ҳам мумкин. Юридик адабиётларда маҳсулот етказиб бериш шартномасига бошқа турдаги шартномаларга нисбатан кўпроқ эътибор берилади. Айниқса, давлат мулки асосида шаклланадиган муносабатлар кенг тадқиқ этилган (ФК 29- боб, 457-464 моддалар). Бунинг маъноси шуки, маҳсулот етказиб бериш шартномаси давлат режа топшириқларини бажариш бўйича муносабатларни тартибга солишнинг оптимал ҳуқуқий шакли бўлган бўлса керак. Бозор муносабатлари шароитида маҳсулот етказиб бериш шартномаси умуман бошқача аҳамият касб этади. Унга аввало тарафларнинг эрки, хоҳишини акс эттирувчи ҳужжат деб қаралмоғи даркор, яъни бу шартномада тарафларнинг ўзаро розилиги мустаҳкамлаб қўйилган ҳолдагина у ҳақиқий деб тан олиниши лозим. Маҳсулот етказиб бериш шартномасининг ҳуқуқий табиати, моҳияти ва тушунчаси, унинг иқтисодий мазмуни, тузилиш, бажарилиш асослари ва тартиби, шартнома мажбуриятлари бузилиши учун жавобгарлик масалалари муҳим илмий ва амалий аҳамиятга эга. Давлат эҳтиёжлари учун маҳсулот етказиб бериш шартномаси Бундай шартнома умумий амалиётдан истиснолардан бири бўлиб, қонун бўйича контракт деб аталади. Давлат эҳтиёжлари учун маҳсулот етказиб бериш шу мақсадда тузилган давлат контракти асосида, шунингдек, унга мувофиқ тузиладиган шартномалар асосида амалга оширилади (462-модданинг 2-банди). Давлат эҳтиёжлари деб Ўзбекистон Республикасининг қонунда белгиланган тартибда аниқланадиган ҳамда бюджет маблағлари ва бюджетдан ташқари молия манбалари ҳисобидан таъминланадиган эҳтиёжлари тан олинади. Давлат эҳтиёжлари учун маҳсулот етказиб бериш бўйича муносабатларга нисбатан, агар ФК ва бошқа қонуний ва меъёрий ҳужжатларда бошқача тартиб

назарда тутилмаган бўлса, маҳсулот етказиб бериш шартномасига оид қоидалар қўлланилади. Давлат эҳтиёжлари учун товар етказиб бериш давлат контракти бўйича етказиб берувчи (бажарувчи) товарни давлат буюртмачисига ёки унинг кўрсатмасига биноан бошқа шахсга бериш мажбуриятини, давлат буюртмачиси эса етказиб берилган товарларнинг ҳақини тўлашни таъминлаш мажбуриятини олади. Давлат контракти давлат буюртмачисининг давлат эҳтиёжлари учун товар етказиб бериш тўғрисида етказиб берувчи (бажарувчи)га берган буюртмаси асосида тузилади. Буюртма берган давлат буюртмачиси учун, агар етказиб берувчи буюртмани қабул қилган бўлса, давлат контрактини тузиш мажбурийдир. Етказиб берувчи (бажарувчи) учун эса фақат қонунда белгиланган ҳолларда, унда ҳам агар давлат буюртмачиси етказиб берувчи (бажарувчи) давлат контрактини бажараётган пайтда унга етказилиши мумкин бўлган зарар давлат буюртмачиси томонидан қопланадиган бўлсагина, давлат контрактини тузиш мажбурийдир. Агар товар етказиб бериш учун буюртма танлов бўйича амалга оширилаётган бўлса, давлат буюртмачисининг танлов ғолиби бўлган етказиб берувчи (бажарувчи) билан давлат контрактини тузиши мажбурийдир. Контрактация шартномаси Контрактация шартномаси ўзининг иқтисодий мазмуни жиҳатидан олди-сотди шартномасидан фарқ қилмайди, лекин айни вақтда ФК 465-467-моддаларида таърифланган шартноманинг мустақил тури сифатида характерловчи хусусиятларга эга. Контрактация шартномасининг алоҳида хусусиятлари шундаки, унинг воситасида ҳали ишлаб чиқарилмаган, лекин ишлаб чиқарилиши керак бўлган маҳсулот (техник экинлар, мева-сабзавот маҳсулотлари)ни, шунингдек, саноатда қайта ишланмаган маҳсулотни сотиш бўйича муносабатлар расмийлаштирилади. Бу белгилар табиий шароит, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг мавсумийлиги ва шу билан боғлиқ равишда қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича муносабатларнинг алоҳида

хусусиятларидан келиб чиқади. Юқорида кўрсатилган хусусиятлар контрактация шартномасини тузишда ва уни бажаришда иштирок этувчи шахслар таркибини белгилаб беради. Маҳсулот ишлаб чиқарувчи шартномада тараф сифатида ва товар маҳсулотини сотишни амалга ошириш бўйича шартнома мажбуриятларини бажарувчи сифатида иштирок этади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида контрактация шартномаси тушунчасининг таърифи берилмаган. ФК 465-моддасида гап асосан ширкатлардан, дехқон ва фермер хўжаликларидан, шунингдек, қонунда назарда тутилган ҳолларда бошқа шахслардан қишлоқ хўжалик маҳсулотларини тайёрлов режасига мувофиқ давлат томонидан сотиб олиниши тўғрисида боради. Кейинги йилларда қишлоқ хўжалик корхоналари ҳуқуқларининг ҳажми ва мазмунида янги қонунларга мувофиқ равишда рўй берган ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда бу меъёрлар қайта кўриб чиқишга муҳтож. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари бошқа шартнома шаклларини, аввало олди-сотди шартномасини қўллаган ҳолда сотилиши мумкин. Хўжаликларга: - маҳсулотнинг режадаги ҳажмидан муайян қисмини; - контрактация шартномаси бўйича мажбуриятлар бажарилгандан сўнг давлат буюртмаси бўйича етиштирилган маҳсулотнинг режадан ортиқ қисмини; - тайёрлов ташкилоти қабул қилишни рад этган маҳсулотни мустақил сотиш ҳуқуқи берилган. Умумий иқтисодий шароитда қишлоқ хўжалик маҳсулотлари фақат контрактация шартномаси бўйича эмас, балки олди-сотди, маҳсулот етказиб бериш, комиссия ва бошқа турдаги шартномалар бўйича ҳам сотилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 29 августда қабул қилинган №438 қарори билан "Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари бўйича контрактация шартномаларини тузиш тартиби тўғрисидаги Низом" тасдиқланган бўлиб, бу Низомга мувофиқ шартномалар тузишда тарафларга хоҳиш-истакларини билдириш эркинлиги берилган ва контрактация шартномасини мажбурий тузиш қонуний тақиқланган.

Кўчмас мулкни сотиш шартномаси Кўчмас мулкни сотиш шартномасига биноан сотувчи ер майдони, бино, иншоот, квартира ёки бошқа кўчмас мулкни сотиб олувчига мулк қилиб топширишни ўз зиммасига олади. Кўчмас мулкни сотиш шартномаси тарафлар имзолаган ёзма равишдаги битта ҳужжат шаклида тузилади. Кўчмас мулкни сотиш шартномаси шаклига риоя қилмаслик унинг ҳақиқий бўлмаслигига олиб келади. Кўчмас мулкни сотиш шартномаси бўйича кўчмас мулкка бўлган мулк ҳуқуқининг бошқа шахсга ўтиши давлат рўйхатига олиниши шарт. Кўчмас мулкни сотиш шартномасида шу шартнома бўйича сотиб олувчига берилаётган кўчмас мулкни аниқ белгилашга имкон берувчи маълумотлар, шу жумладан кўчмас мулкнинг муайян ер майдонида жойлашганлигини ёки бошқа бир кўчмас мулкнинг таркибида эканлигини аниқловчи маълумотлар кўрсатилган бўлиши керак. Бу маълумотлар мавжуд бўлмаса, кўчмас мулкни сотиш шартномасидаги тегишли шартлари келишилмаган, шартноманинг ўзи эса тузилмаган ҳисобланади. Бино, иншоот ёки бошқа кўчмас мулкни сотиш шартномаси бўйича сотиб олувчига шу кўчмас мулкка нисбатан мулк ҳуқуқи билан бирга шу кўчмас мулк жойлашган ва ундан фойдаланиш учун зарур бўлган ер майдонининг муайян қисмига бўлган ҳуқуқлар ҳам топширилади. Сотувчи сотилаётган кўчмас мулк жойлашган ер майдонининг мулкдори бўлган тақдирда сотиб олувчига ер майдонининг тегишли қисмига нисбатан мулк ҳуқуқи, ёки ижара ҳуқуқи, ёки кўчмас мулкни сотиш шартномасида назарда тутилган бошқа ҳуқуқ берилади. Корхонани сотиш шартномаси Корхонани сотиш шартномаси бўйича сотувчи сотиб олувчига бутун корхонани мулкий мажмуа сифатида топшириш мажбуриятини олади, сотувчи бошқа шахсларга беришга ҳақли бўлмаган ҳуқуқ ва мажбуриятлар бундан мустасно. Фирма номи, товар белгилари, хизмат кўрсатиш белгилари ва сотувчини ҳамда унинг маҳсулотини, у

бажарадиган иш ёки кўрсатадиган хизматларни шахсийлаштирадиган бошқа воситалардан фойдаланиш ҳуқуқлари, агар корхонани сотиш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, сотиб олувчига ўтади. Сотувчининг тегишли фаолият билан шуғулланиши учун берилган махсус рухсатнома (лицензия) асосида олган ҳуқуқлари, агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, корхонани сотиб олувчига берилмайди. Шартнома бўйича топшириладиган корхона билан бирга махсус рухсатнома (лицензия)га эга бўлмагани туфайли сотиб олувчи бажара олмайдиган мажбуриятларни топшириш сотувчини кредиторлар олдидаги тегишли мажбуриятлардан озод қилмайди. Бундай мажбуриятларни бажармаганлик учун сотувчи ва сотиб олувчи кредиторлар олдида солидар жавобгар бўладилар. Корхонани сотиш шартномаси тарафлар имзолаган ёзма шаклдаги битта ҳужжат тарзида тузилиб, унга қонунда белгиланган ҳужжатлар албатта илова қилинади. Шартноманинг шаклига риоя қилмаслик унинг ҳақиқий бўлмаслигига олиб келади. Корхонани сотиш шартномаси давлат рўйхатига олиниши лозим ва шундай рўйхатга олингандан кейингина у тузилган ҳисобланади. Шартномавий муносабатларни тартибга солувчи қонун ҳужжатлари. Ўзбекистон Республикасининг қонунлари тадбиркорлик соҳасидаги шартномавий муносабатларни етарлича кенг ва ҳар тарафлама тартибга солади. Иқтисодий муомалада шартнома энг муҳим омиллардан биридир ва шартноманинг ҳуқуқий асослари ривожланиб бормоқда. Бу ҳуқуқий асосларнинг мақсади шартномавий-ҳуқуқий ва иқтисодий алоқаларнинг аниқ ва рационал ташкил этилишига кўмаклашиш, ҳамкорларнинг тенглигини таъминловчи ҳуқуқий муҳит яратиш, ҳар турдаги иқтисодий тадбиркорлик муносабатларини бозор иқтисодиётидаги турли тузилмаларнинг ўзаро самарали ишлашини таъминловчи ягона ҳуқуқий тизимга бирлаштиришни таъминлашдан иборат. Шу билан бирга ҳужжатлар жамиятнинг манфаатлари ҳамда истеъмолчилар ва ишлаб

чиқарувчиларнинг ҳуқуқларидан келиб чиққан ҳолда, иқтисодий муомала ва тадбиркорлик соҳасидаги қонунийлик мезонларини белгилайди. Савдо ва тадбиркорлик муомаласидаги товар-пул муносабатларини тартибга солувчи умумий хусусиятдаги ҳужжат - бу Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексидир. Унда шартномалар тўғрисидаги умумий қоидалар, уларнинг мазмунига ва тузилиш тартибига нисбатан қўйиладиган талаблар, шартнома мажбуриятларининг асосий кўринишлари, фуқаролик- ҳуқуқий жавобгарлик тамойиллари, шартномани (битимни) ҳақиқий эмас деб топилишига сабаб бўладиган шарт- шароитлар белгилаб қўйилган. Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик қонунлари шартномаларнинг алоҳида турларини тартибга солувчи қатор қонунлар ва махсус актларни ўз ичига олади. 1993 йил 7 майда қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Ґаво кодекси, 1998 йил 29 августда қабул қилинган "Хўжалик юритувчи субъектларнинг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида"ги, "Гаров тўғрисида"ги, "Суғурта тўғрисида"ги, "Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини муҳофаза қилиш тўғрисида"ги, "Банкротлик тўғрисида"ги ва бошқа қатор қонунлар, махсус меъёрий ҳужжатлар – Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонлари, ҳукумат қарорлари, хусусан: Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 31 январда чиққан № ПФ-1702 сонли "Кичик ва ўрта тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида"ги, 1998 йил 4 мартда чиққан "Хўжалик юритувчи субъектларнинг иқтисодий ночорлиги ва шартнома мажбуриятларининг бажарилиши учун мансабдор шахсларнинг жавобгарлигини кучайтириш тўғрисида"ги Фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 28 августда қабул қилинган № 344 сонли "Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш бўйича давлат дастури тўғрисида"ги, 2000 йил 4 мартда қабул қилинган № 75 сонли "Фермерлар, хусусий тадбиркорлар ҳамда кичик ва ўрта бизнеснинг бошқа

субъектларини қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари тўғрисида"ги қарорлари шулар жумласидандир. Шартнома муносабатларини тартибга солувчи қонуний ва бошқа меъёрий ҳужжатларни қўллаганда ҳужжатлар ўзаро мувофиқлигининг умумий тамойилларидан: қонуннинг бошқа меёрий ҳужжатларга нисбатан устиворлиги, кейинроқ қабул қилинган ҳужжатларнинг аввалгиларига нисбатан устиворлиги, шунингдек, махсус ҳуқуқий меъёрларнинг умумий меъёрларга нисбатан устиворлиги тамойилларидан келиб чиқиш лозим. Шартномаларга оид илгари қабул қилинган меъёрларнинг Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексига зид бўлмаган қисмигина қўлланилади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида шартнома муносабатларини тартибга солишда диспозитивлик тамойили кенг амал қилади. Табиийки, тегишли меъёрий ҳужжатлар ҳам диспозитив равишда қўлланиши, яъни тарафларга шартномада ўз истагига биноан у ёки бу масалани ҳал эта олиши имконияти берилиши лозим. Муайян масалада қонунда императив регламентация зарур бўлиши мумкин бўлган ҳолатлар истисно ҳисобланади (масалан, "Хўжалик юритувчи субъектларнинг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида"ги Қонуннинг 21-моддасида кўрсатилганидек, "...шартномани юридик бўлим ёки жалб қилинган адвокат имзосисиз тузишга йўл қўйилмайди"). Бу истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини муҳофаза қилиш, жамият манфаатларини ҳимоя қилиш, атроф-муҳит ҳақида қайғуриш билан боғлиқдир. Бундай ҳолларда қонунда белгилаб қўйилган легал қарор (кўрсатма) мажбурий кучга эга бўлади ва шартнома тузишда у ҳисобга олиниши лозим. Шартнома тузиш эркинлиги. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 1- моддасида фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар иштирокчиларининг тенглиги, мулкнинг дахлсизлиги билан бир қаторда шартнома эркинлиги ҳам фуқаролик ҳуқуқининг асоси сифатда таърифланади. Шартнома эркинлигининг моҳияти ва маъноси ФК 354-моддасида очиб берилган. Бу

моддада шартнома тузишда барча фуқаролар ва юридик шахслар эркин деб эътироф этиладилар. Шартнома тузишга мажбурлашга йўл қўйилмайди, Фуқаролик кодексида, қонунда ёки ўз хоҳиши билан олинган мажбуриятда шартнома тузилиши назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. Тегишли шартлар қонунда белгилаб қўйилган ҳоллардан ташқари шартнома шартлари тарафларнинг истагича белгиланади. Масалан, агар тегишли маҳсулот турига давлат буюртмаси тушган бўлса, давлат эҳтиёжлари учун маҳсулот етказиб бериш шартномасини тузиш мажбурийдир. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари контрактация шартномасида бошқа шартлар билан бир қаторда хўжаликни аванслаш ҳам назарда тутилмоғи лозим. Жамиятнинг демократлашиши, шахс эркинлиги, хусусий мулк ва унинг дахлсизлиги, ташаббус ва тадбиркорликни намойиш этиш имконияти кишиларга ўз масалаларини ҳал этишда ҳеч қаерда ёзилмаган, лекин қонунга зид бўлмаган қоидаларни қўллашга даъват этади. ФК 354-моддасида агар шартнома шартлари тарафлар томонидан ёки диспозитив меъёрлар билан белгиланмаган бўлса, бундай шартлар ишбилармонлик муомаласининг анъаналари мувофиқ белгиланади деб айтилган. Шундай қилиб, кодекс шартномани мажбурий тузишга йўл қўйилмаслигини эътироф этади. Бу билан кўп йиллардан бери ҳукмронлик қилиб ва мамлакат иқтисодий ҳаётининг барча жабҳаларини қатъи чеклаб келган режа шартномалари тизими йуққа чиқди. Бу тизим бўйича бўлажак контрагентларга мўлжалланган маъмурий ҳужжатларни (фондлар, нарядлар, титул рўйхатлари, ташиш режалари ва б.) қабул қилиш ҳуқуқи тегишли ижроия органларига – маҳсулот ишлаб чиқарадиган корхоналар бўйсунадиган вазирлик ва идоралардан тортиб то СССР Министрлар Советигача берилган бўлиб, бу ҳужжатлар уларни ижро этиши керак бўлган корхоналарни шартнома тузиш мажбуриятини келтириб чиқарар ва шартноманинг мазмуни ҳам шу ҳужжатда белгилаб қўйилар эди. Юқорида айтиб ўтилганидек, бу тизимга бажарилиши мажбурий бўлган наряд шаклидаги шартномалар маънавий якун ясади. Бу шартномалар бўйича тарафлар ҳеч нарсани келишиб олмас,

ўзаро шартнома тузиш истагини эса сукут сақлаш билан билдирар эдилар. Режа акти юборилган тарафлар белгиланган муддат ичида сукут сақлаб тураверса, бу сукут актда белгиланган шартларда шартнома тузишга розилик аломати деб қабул қилинар эди. Таърифланаётган тизим ҳақида кенгроқ тасаввур ҳосил қилиш учун шуни ҳам айтиб ўтиш ўринлики, шартнома тузишдан бош тортган тараф маъмурий тартиббузарлик ҳисобланиб, давлат ҳисобига жарима тўлаш билан жазоланган. Режага асосланувчи шартномалардан воз кечиш 1991 йилдаёқ Фуқаролик қонунлари асосларида биринчи марта изчил ўтказиб борилди. Бу ҳужжатдан режа, режани бажариш учун мажбурий тузиладиган хўжалик шартномалари (маҳсулот етказиб бериш, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини давлат томонидан харид қилиниши, капитал қурилиш пудрати, ташкилотларга тегишли юкларни ташиш назарда тутилмоқда) умуман чиқариб ташланди, маҳсулот етказиб бериш ва контрактация – олди-сотди шартномасига, капитал қурилиш пудрати – қурилиш пудрати шартномасига, корхоналарга тегишли юкларни ташиш – юк ташиш шартномасига айланди, бунда шартномаларнинг турини белгилашда юридик белгиларни аниқлаш билангина амалга оширила бошланди. Шартномаларни ҳуқуқий тартибга солишда юз берган бу ўзгаришлар кейинчалик МДҐ мамлакатлари Фуқаролик кодексларида охиригача ўз ечимини топди. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси шартнома эркинлигини фақат қуруқ сўз билан таъкидламайди, балки кафолатлайди ҳам. Бу кафолатлар аввало алдов, зўрлик, қўрқитиш, бир тарафнинг иккинчи тараф билан ёмон ниятда келишиши таъсири остида тузилган битимларни ёки бир тараф вакилининг оғир ҳолатлар юз бериши туфайли ўзи учун ўта ноқулай шартлар билан тузишга мажбур бўлган, иккинчи тараф эса бундан фойдаланиб қолган битим (асоратли битим) ҳақиқий эмас деб топилишида акс этади. Аввало бу истиснолар асосий масалага – шартномани тузиш эркинлиги масаласига тааллуқлидир. Аниқ белгиланган ҳоллардагина шартнома тузишга мажбурлашга йўл қўйилади. Бу қаторга шундай мажбурият ўз хоҳиши

билан зиммасига олинган ҳолларгина (қисман, илк шартнома тузиш, мукофотни ошкора ваъда қилиш ёки оммавий танлов) эмас, балки Фуқаролик кодекси ёки бошқа қонунлар белгилаб қўйилган ҳолатлар ҳам киради. Шартноманинг мазмуни қонунга мувофиқ бўлиши керак. Бу шуни англатадики, мажбурият олган шахс бажариши керак бўлган ҳаракат қонунга зид бўлиши мумкин эмас. Шартноманинг бузилиши учун жавобгарликка оид муайян шартларни тақиқлаш шартнома мазмунини чеклаш билан боғлиқдир. Масалан, сўз мажбуриятни қасддан бузганлик учун жавобгарликни аввалдан келишиб олган ҳолда чеклаш ёки бекор қилиш ёки кредитор фуқаро бўлган шартномада қарздорнинг шартнома бўйича жавобгарлиги ҳажмини чеклаш ҳақида бормоқда, бунда жавобгарлик ҳажми қонунда белгилаб қўйилган, битим эса жавобгарликни келтири чиқарган ҳолатлар юзага келмасдан аввал тузилганлиги ҳисобга олиниши керак. Фуқароларнинг ҳаёти ёки саломатлигига етказилган зарарни қоплаш бўйича мажбуриятларга, шунингдек, алимент тўлаш бўйича мажбуриятларга нисбатан новацияни назарда тутган шартномаларни тузишни, ёки ижарага берувчи ижарага олувчининг ижара шартномасини узайтириш тўғрисидаги таклифини рад этган бўлса ёки суғуртачи билан ўз мулкини суғурталаш шартномасини тузишдан бош тортган бўлса, эски ижара шартномаси муддати тугагандан сўнг бир йил ўтмасдан янги ижара шартномасини тузишини тақиқлаш ҳоллари бошқа ҳолларга киради (ФК III - V бўлимларига қаранг). Шартнома эркинлигини чеклаш учун қонунга ёки бошқа ҳуқуқий ҳужжатга мувофиқ бўлмаган битимларни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги умумий қоидалар ва ҳуқуқий тартиб асосларига қарши мақсадда, шунингдек, ёлғондан тузилган битимларни тузиш каби махсус ҳолларни белгилаш муҳим аҳамият касб этади. Фуқаролик қонунлари шартномалар эркинлигини чеклабгина қолмай, балки бу чеклашларнинг чегараларини ҳам белгилайди. Сўз ФК 1-моддаси ҳақида бормоқдаки, унда муомала иштирокчиларининг ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини ва шартноманинг қонунга зид бўлмаган ҳар қандай

шартларини белгилашдаги эркинлиги таъкидланган ҳолда, фақат қонун асосидагина фуқаролик ҳуқуқларини чеклашга йўл қўйилади ва шу билан бирга амалга ошириш чекланиши мумкин бўлган мақсадлар рўйхатини ўз таркибига олади. Бу рўйхатга бошқа шахслар маънавиятини, саломатлигини, ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, давлат хавфсизлигини таъминлаш кабилар киради. Фуқаролик кодексида тегишли равишда чеклашларни кириш учун муайян чегараларнинг мустаҳкамланганлиги, масалан, мажбуриятнинг бажарилиши юридик жиҳатдан мумкин бўлмаганлиги билан боғлиқ низо келиб чиққанда аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Бунда давлат ҳокимияти органи томонидан қабул қилинган меъёрий ҳужжат билан қарздорга ўз мажбуриятини бажаришга имкон бермайдиган бирор тақиқ киритилган ҳоллар назарда тутилмоқда. Масалан, мамлакатга олиб кириш кейинчалик тақиқлаб қўйилган товарлар импорти билан шуғулланувчи фирма ёки лицензиясидан маҳрум бўлган тадбиркор айнан шундай аҳволда қолиши мумкин. Охиригача товар етказиб берилмаганлиги юзасидан келиб чиққан низони ҳал этаётган суд бундай ҳолатда ФК 1-моддасидан келиб чиққан ҳолда, тегишли ҳужжатнинг қонунийлигини баҳолайди. Шартнома эркинлигининг аҳамияти шундаки, муомала иштирокчиларига шартномани тузиш ёки тузмасликни, агар шартнома тузиладиган бўлса, унинг мазмуни қандай бўлишини ҳал этиш имконияти берилади. Шу билан бирга, шартнома эркинлигининг асосини ташкил этувчи индивидуал эркинлик нисбийдир. Тегишли қарорни қабул қилаётганда фуқаролар ва юридик шахслар бу борадаги қонунларга қараб иш тутишлари лозим. Бу ҳолда қонун шартнома эркинлигини чекловчи омил ролини ижро этади. Юқорида келтирилган ва бошқа чеклашларни икки гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳда чеклашлар негатив, иккинчисида эса позитив хусусиятга эга бўлади. Биринчи гуруҳ қонунда кимлар ўртасида қандай шартномалар тузилиши мумкин эмаслиги олдиндан назарда тутилган ҳолатларни ўз ичига олади. Иккинчиси эса шартномаларни мажбурий тузиш ва (ёки) уларга муайян шартларни мажбурий киритишни назарда тутади. Иккала

гуруҳ таркибидаги чеклашлар ҳам субъектларга, ҳам объектларга нисбатан қўлланиши мумкин. Субъектлар бўйича чеклашлар фақат тадбиркорлар иштирокига мўлжалланган. Масалан, айнан тадбиркорлар чакана олди- сотди шартномасида сотувчи сифатида, маиший пудрат шартномасида пудратчи сифатида, маҳсулот етказиб бериш ёки тижорат концессияси шартномасида иккала тараф сифатида ҳам иштирок этишлари мумкин. Юқорида санаб ўтилган чеклашларга шундай аҳамият бериладики, улар шартноманинг тегишли кўриниши (тури) учун асосий белги бўлиб хизмат қилади. Юридик шахсларга нисбатан қўлланганда муайян чеклаш нотижорат ташкилотлари ва айрим турдаги тижорат ташкилотлари учун сақланиб қолган махсус, яъни, таъсис ҳужжатларида белгилаб қўйилган фаолият мақсадлари билан чекланган ҳуқуқий лаёқат бўлиши мумкин. Банк ташкилотлари ва товар биржалари учун муайян шартномаларни тузишни тақиқловчи меъёрлар ҳам ана шундай чекловчи меъёрлардандир. Қонунда қатор бошқа чекловчи меъёрлар ҳам мавжуд. Шартнома суъектларига қўйиладиган талабларнинг бузилиши муайян ҳолатларда шартноманинг ҳақиқий эмас деб топилиши (вазиятга қараб – низоли ёки ўз-ўзидан ҳақиқий эмас деб топилиши) ўрнига, унинг бошқа ҳуқуқий режимга ўтказилишига олиб келиши ҳам мумкин. Масалан, чакана олди-сотди шартномасида сотувчи ёки маиший пудрат шартномасида пудратчи сифатида тадбиркор бўлмаган ҳар қандай шахс иштирок этаётган бўлса, бу шартнома учун умумий режим қўлланилади ва олди-сотди ёки маиший пудрат шартномалари учун белгиланган режим бу шартномага нисбатан амал қилмайди. Баъзи ҳолатлар учун қонун қатъи белгиланган турдаги шартномаларни назарда тутади. Масалан, ФК 34-моддасига биноан, бедарак йўқолган фуқаронинг мулкини бошқариш учун васийлик ва ҳомийлик органи бирор шахс билан ишончли бошқарув тўғрисида шартнома тузиши лозим. Аксинча, молия ижараси (лизинг) шартномаси табиатига кўра, истеъмол қилинмайдиган, ер майдонлари ва бошқа

табиат объектларидан ташқари ҳар қандай ашёлар унинг объекти бўлиши мумкин (ФК 588-моддаси). Мулкнинг муайян турларини бошқаларга бериш билан боғлиқ шартномаларни тузишга имкон бермасликка йўналтирилган бошқа кўплаб махсус ҳужжатлар ҳам мавжуд. Масалан, устав капитали (фонди)да давлат улуши 25 % дан ортиқ бўлган юридик шахслар ўртасида ўзаро улушларни (улушнинг бир қисмини, акцияларни) бир-бирига бериш, айирбошлаш тақиқланган. Ниҳоят, шартнома эркинлигининг чекланиши унинг асоси билан боғлиқ бўлиши мумкин. Бунинг маъноси шуки, кўплаб шартномаларнинг асосий белгисини уларнинг мақсади ташкил қилади. Шу билан боғлиқ равишда, агар муайян шартноманинг асоси тарафлар танлаган моделга тегишли мақсадга мос келадиган бўлса, шундагина тарафлар айнан шу моделдаги шартномани тузишлари мумкин. Масалан, чакана олди-сотди ва маиший хизмат шартномалари тегишли эҳтиёжларни қондиришга йўналтирилган бўлиши лозим. Акс ҳолда бу шартномаларни на чакана олди-сотди ва на маиший пудрат шартномалари деб атаб бўлмайди ва тарафларнинг муносабатларига нисбатан олди-сотди ва маиший пудратнинг фақат умумий қоидаларини қўллаш мумкин бўлади, холос.

Адабиётлар «Банкротлик тўғрисида» (янги таҳрири)ги 1998 йил 28 августда қабул қилинган Қонун //Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 1998 - №9, 168-модда. «Ижара тўғрисида»ги 1991 йил 11 ноябрда қабул қилинган Қонун //Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1992 - №1, 45-модда. «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги 1996 йил 25 апрелда қабул қилинган Қонун // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 1996 - №5-6, 59-модда. «Судлар тўғрисида» (янги таҳрирда)ги 2000 йил 14 декабрда қабул қилинган Қонун //Т.: 2001 й. «Табиий монополиялар тўғрисида»ги 1997 йил 24 апрелда қабул қилинган Қонун //Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 1997 - №4-5, 106-модда. «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги 2000 йил 25 майда қабул қилинган Қонун //Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2000 - №5-6, 140-модда. «Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида» (янги таҳрирда)ги 2000 йил 26 майда қабул қилинган Қонун //Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2000 - №5-6, 148-модда. «Товар бозорларида монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобат тўғрисида»ги 1996 йил 26 декабрда қабул қилинган Қонун //Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 - №2, 54-модда. «Товар ишлаб чиқарувчилар ва тадбиркорлар палаталари тўғрисида»ги 1997 йил 24 апрелда қабул қилинган Қонун // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси 1997 - №1, 112-модда.

Похожие

ИЖТИМОИЙ ТАЪМИНОТ БЎЙИЧА ТАЙИНЛАНАДИГАН НАФАҚАЛАР ТУШУНЧАСИ ВА ТУРЛАРИ

Туризмда шартнома муносабатлари

Туризмда шартнома муносабатлари ва туристик расмийлик

Шартнома томонларининг моддий жавобгарлиги

Ҳиссадорлик жамиятида шартнома муносабатлари