Савдо корхонасида истеъмолчилик талабини ўрганиш ва башорат қилиш - Экономика - Рефераты

Савдо корхонасида истеъмолчилик талабини ўрганиш ва башорат қилиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86.5 KB

Савдо корхонасида истеъмолчилик талабини ўрганиш ва башорат қилиш Режа 1. То вар ва хизматларга микроталаб. 2. Микроталабни ўрганиш усуллари. Микроталабни башорат қилиш усуллари.

1. Товар ва хизматларга микроталаб “Истеъмолчилик талаби” тоифаси истеъмол бозорининг энг асосий таркибий қисмларида бири ҳисобланади. Талаб бу товар-пул муносабатлари шароитларида эҳтиёжларни акс эттиришнинг ўзига хос шаклидир. Истеъмол бозорида аҳолининг талаби одамларнинг озиқ-овқат, кийим-кечак, маънавий ҳаёт ва ҳоказоларга бўлган эҳтиёжи билан аниқланади. Бироқ талаб барча эҳтиёжларни эмас, балки аҳолининг шу товар ва хизматлар учун тўлашга пул маблағлари бўлган ва бозордаги унинг истеъмол лаёқатини белгилаб берувчи нархдан келиб чиққан ҳолда қондирилиши мумкин бўлган эҳтиёжларинигина акс эттиради. Шу тариқа истеъмол товарлари ва хизматлар бозорида талаб аҳолининг товар ва хизматларга бўлган тўлов лаёқати билан таъминланган эҳтиёжларини тавсифлайди. Бозор муносабатлари тизимида талаб тоифасини макроталаб ва мкроталабга ажратиш мумкин. Бу тушунчалар икки жиҳатдан – товарларни таснифлаш нуқтаи назаридан ва объект (ҳудудий белги) нуқтаи назаридан кўриб чиқилиши мумкин. Биринчи таснифлашга асосан макроталаб деганда қандайдир белгисига кўра бирлаштирилган алоҳида товарлар (хизматлар) гуруҳи тушунилади, масалан, истеъмол мақсадига кўра - кийим-кечак, пойафзал, мебель ва ҳоказо. Ўз навбатида макроталаб таркибида бирлаштирилган гуруҳларга кирувчи айрим товар (хизмат) гуруҳларига талаб мавжуд, масалан, аёллар кийими, эркаклар кийими, болалар кийими ва ҳоказо. Объект нуқтаи назаридан макроталаб маълум бир ҳудуд – мамлакат, иқтисодий минтақа, вилоят, шаҳар ва ҳоказо миқёсида кўриб чиқилади.

Биринчи таснифлашга кўра макроталаб бу айрим товар турларига бўлган талабдир. Иккинчи таснифлашга кўра макроталабни истеъмолчиларнинг айрим савдо, умумий овқатланиш ёки хизмат кўрсатиш корхонаси миқёсида шакланувчи товар ва хизматларга талаби тавсифлайди. Ҳар бир корхона турли хил йўналишга ихтисослашган, шу сабабли микроталабни мазкур корхонанинг айрим истеъмолчилар гуруҳининг муайян товар ва хизматларга бўлган локал талаби сифатида кўриб чиқиш мумкин. Микроталаб ички ва ташқи омиллар таъсири остида юзага келади ва ривожланади. Уларнинг асосийлари қуйидагилар:  корхонанинг жойлашган ҳудуди;  корхона тури ва унинг ихтисослашуви;  харидорларга хизмат кўрсатишни ташкил этиш ва унинг самарадорлигин;  товар ва хизматлар сифати;  нарх даражаси;  рекламанинг мавжудлиги;  таклиф қилинадиган қўшимча хизматлар рўйхати ва бошқалар. Бироқ, микроталаб таркиби ва ҳажмини белгилаб берувчи асосий омил бу истеъмолчилар таркиби ва характеридир. Ҳар бир корхонанинг микроталаби маълум бир истеъмолчилар доирасининг ўзига хос хислатларини акс эттириб, ўз жиҳатлари бўйича бошқа корхоналардаги микротлабдан сезиларли фарқ қилади. Корхоналарда харидорларнинг микроталаблари турли-туман бўлиши мумкин. У турли хил елгилар бўйича алоҳида гуруҳларга бирлаштирилиши мумкин. 1-жадвалда микроталабнинг таснифланиши келтирилган.

Кундалик талаб бу деярли ҳар куни юзага келувчи талаб (озиқ-овқат, тамаки маҳсулотлари, совун ва ҳоказо). Мавсумий талаб бу маълум бир давр мобайнида юзага келувчи талаб (кийим- кечак, пойафзал ва ҳоказо). Эпизодик талаб – гоҳ-гоҳида пайдо бўлувчи талаб (мебель, заргарлик буюмлари ва ҳоказо). Импульсив талаб исталган пайтда ҳеч қандай даврийликсиз ва турли хил омиллар, хусусан, реклама, бошқа қўшимча маълумотлар, қариндош ва танишлар орқали харидлар таъсирисиз юзага келади (прафюмерия, хўжалик моллари, қандолат маҳсулолари ва ҳоказо). Ҳақиқий (потенциал) талаб бу йирик минтақа миқёсида барча аҳоли талаблари йиғиндисидир. У кўп жиҳатдан микроталабни тавсифлаб беради ҳамда аҳолининг пул даромадлари ва харажатлари баланси асосида аниқланади. Микроталаб нуқтаи назаридан бу аҳолининг барча товарларга ёки муайян товарга нисбатан потенциал, юзага келиши мумкин балган талабидир. Шундай қилиб, ҳақиқий (потенциал) талаб аҳолининг маълум миқдордаги пул маблағларини товар ва хизматларни сотиб олишга ажратиш имкониятини акс эттиради. 1-жадвал. Микроталабни таснифлаш Белгиси Турлари 1.Талабнинг юзага келиш даврийлиги Кундалик. Даврий. Эпизодик.

Импульсив. 2. Талабни қондириш даражаси Ҳақиқий (потенциал). Амалга оширилган. +ондирилмаган. Талабнинг ҳаракатчанлик даражаси Базавий. Мобил. 4. Харидорлар мақсадлари Аниқ белгиланган талаб. Муқобил талаб. 5. Талаб характери Бошланғич (дастлабки). Алмаштирувчи. +ўшимча 6. Талабнинг интенсивлик даражаси Шаклланаётган. Интенсив. Мувозанатланган. Сўнаётган. Салбий. 7. Корхонанинг жойлашуви Товар ва хизматларга максимал талаб қўйлиувчи ҳудуд. Юқори микроталаб ҳудуди. Ўртача микроталаб ҳудуди. Суст микроталаб ҳудуди. Амалга оширилган талаб бу товарларни сотиб олиш ёки хизматлар учун ҳақ тўлашда амалга ошириб бўлинган талабдир. У ҳақиқий талабдан товарларни сотиб олиш ва хизматлар учун ҳақ тўлашда товар ва хизматларни таклиф қилиш ҳажми, ассортименти, сифати ёки бошқа кўрсаткичлари бўйича аҳоли талабига мос келмаган ҳолларда фарқланади. Бу ҳолда ҳақиқий (потенциал)

талаб бозорда мос келувчи товар эквивалентини топа олмайди ва амалга оширилмай қолаверади. +ондирилмаган талаб бу турли хил сабабларга кўра (паст сифат, баланд нарх ва ҳоказо) зарур товарнинг йўқлиги туфайли амалга оширилмай қолган талабдир. +ондирилмаган талаб бу ҳақиқй (потенциал) ва амалга оширилган талаб ўртасидаги фарқдир. Базавий талаб мазкур товар ва хизматлар асосий доимий яшаш ва истеъмол қилиш ҳудудларида юзага келади. Мобил талаб мазкур товар ва хизматлар вақтинчалик бўлиш ҳудудларида (меҳнат сафари, дам олиш ва ҳоказо) юзага келади. Аниқ белгиланган талаб бу олдиндан ўйлаб қўйилган, харидорларнинг айнан шу товар ёки хизматни сотиб олишга бўлган қатъий ниятини акс эттирувчи талабдир. Муқобил талаб кенг миқёсдаги бир хил турдаги товар ва хизматларга нисбатан юзага келади. Алмаштирувчи талаб илгари истеъмол қилинган товар узоқ вақт фойдаланилгандан сўнг ўз истеъмол хусусиятларини йўқотган ёки маънавий эскирган ҳолларда юзага келади. +ўшимча талаб мавжуд товарларнинг иккинчи, учинчи ва ҳоказо нусхаларига нисбатан юзага келади. Шаклланаётган талаб янги, нотаниш товар ва хизматларга нисбатан юзанга келади. Интенсив талаб бу ўсиш сурати юқори бўлган талабдир (янги, шунингдек, юқори сифатли товар ва хизматлар). Мувозанатланган талаб динамикаси доимий бўлган товар ва хизматларга талабдир (озиқ-овқат, хўжалик моллари, шахсий гигиена товарлари ва ҳоказо).

Сўнаётган талаб талаб пасайиб бораётган, асосан ҳаётийлик даври охирига яқинлашаётган товарларга нисбатан юзага келади (анъанавий эркаклар пальтоси, оқ-қора телевизорлар ва ҳоказо) Салбий талаб айрим товар ва хизматларга талаб умуман бўлмаганда кўзга ташланади. 2. Микроталабни ўрганиш усуллари Товар ва хизматларга бўлган микроталабни ўрганиш корхонанинг жорий хўжалик фаолиятини ташкил этиш ва бошқариш, савдо ҳажмини режалаштириш, товар харид қилиш жараёнини таъминлаш, харидорларга хизмат кўрсатиш даражасини оширши ва самарали нарх сиёсатини амалга ошириш учун асос вазифасини бажариши лозим. Шу сабабли микроталабни ўрганиш оддий бир мақсад эмас, балки объектив зарурат бўлиб, савдо корхонасининг барча хўжалик юритиш жиҳатларини такомиллаштириш, унинг муайян товар ва хизматлар бозоридаги роли ва рақобатбардошлигини оширишни назарда тутади. Талабни ўрганишнинг энг тарқалган усулларидан бири оператив усул бўлиб, махсус касса аппаратларидан фойдаланишга асосланади. Талабни ўрганишда касса аппаратлари ёрдамида олинган, товарларни миқдори, суммаси, таркиби, ассортименти ва алоҳида турлари бўйича мунтазам ҳисобга олиб боришга имкон берувчи маълумотлардан фойдаланилади. Маълумотлар куннинг соат ва минутлари бўйича алоҳида ва ўсиб борувчи тартибда ҳисобга олинади. Бундан ташқари, савдо кўрсаткичлари билан бир қаторда касса аппаратлари ёрдамида ҳафта кунлари ва кун соатлари бўйича харидорлар сони, битта харидорнинг ўртача хариди миқдори ва битта харидорга тўғри келувчи товарлар сонини аниқлаш мумкин. Бундай

маълумотлар савдо зали, назратчи-кассир ва бошқа ходимларнинг иш билан таъминланганлик ва юкланганлик даражасини аниқлашга имкон беради. Микроталаб тўғрисида олинган маълумотлар узоқ муддат давомида тўплаб борилади ва ундан савдо жараёнини оператив бошқаришда, масалан товарайланмасини жорий ва оператив режалаштириш, товар таъминоти самарадорлигини оширши, савдо залида назоатчи-кассирлар иш нрафигини ўзгартириш, иш ўринларини қайта ташкил этиш, корхона рекламасини ўзгартириш ва ҳоказоларда фойдаланиш мумкин бўлади. Микроталабни корхона миқёсида турли хил харидорлар анжуманлари, кўргазма ва ярмаркалар, презентация ва ҳоказоларда ўрганиш мумкин. Харидорлар (баъзида истеъмолчилар деб номланади) анжуманларини харидорлар (истеъмолчилар) доираси доимий бўлган корхоналарда (масалан, модалар уйи, техника уйи, умумий овқатланиш корхонаси) ўтказиш кўпроқ мақсадга мувофиқ. Муҳокамага чиқарилувчи асосий маслалалар одатда товар ва хизмтлар сифати, таклиф тилаётган ассортименти, янги товар ва хизматлар, хизмат кўрсатиш шаклларининг иш режими ва шу кабиларга тегишли бўлади. Анжуманлар очной и заочной??? шаклларда ўтказилиши мумкин. Биринчи ҳолда харидорлар ўз фикр ва мулоҳазаларини оғзаки баён қиладилар. Иккинчи ҳолатда эса харидорлар махсус сўровномаларни тўлдирадилар. Кейинчалик бу натижалар қайта ишлангандан сўнг уларнинг асосида хулосалар чиқарилади ва бошқарув қарорлари қабул қилинади. Кўргазма ва савдо кўргазмалари талабни ўрганишниг самарали усулларидан биридир. Бу ерда товарларни намойиш этиш билан бир пайтда техник жиҳатдан мураккаб товарларни ишлатиб кўрсатиш, товарлар бўйича маслаҳатлар бериш мумкин; товар харид қилишда чегирмалар белгиланади ёки кафолат муддати узайтирилади;реклама роилклари ва фильмлар,

слайдлар намойиш этилади, матбуот маҳсулолари тарқатилади, лолтереялар ва айрим товарларнинг кимошди савдолари ўтказилади ва ҳоказо. Талабни ўрганишнинг энг самарали усули сўровналамалар орқали амалга оширилади. Уни амалга ошириш бир неча босқичдан иборат бўлади: 1-босқич. Тадқиқот муаммоларини, яъни сўровнинг мақсад ва вазифалари, ҳажми ва характерини аниқлаш. 2-босқич. Мақсадли ва дастурий саволларни ишлаб чиқиш. 3-босқич. Сўровни амалга ошириш усули ва сўров оилб борилувчи шахслар доирасини танлаш. 4-босқич. Синов сўровнмасини тузиш, уни синаб кўриш ва саволларга якуний ўзгаритиршлар киритиш. 5-босқич. Сўровни ташкил этиш, жумладан, сўровнома бланкалари чоп этишга тайёрла ва сўров олиб борувчи шахслар билан йўриқнома ўтказиш. 6-босқич. Олинган маълумотлар билан ишлаш. Аҳоли сўровини ўтказиш давомида сўров натижаларининг репрезентативлигини таъминлаш билан боғлиқ муаммолар (яъни, олинган натижалар ўрганилаётган жараёнларни қанчалик тўғри акс эттириши) вужудга келади. Бу сўрааётган шахсларнинг сони ва уларнинг танлаб олинишига боғлиқ бўлади. Сўровларни ўтказиш тажрибаси шундан далолат берадики, репрезентатив натижаларга эга бўлиш учун 1500-2000 киши ўртасида сўров ўтказиш кифоя. Микроталабни башорат қилиш усуллари Талабни башорат қилиш аҳолининг товар ва хизматларга тўлов лаёқати билан таъминланган эҳтиёжлари ривожланишини илмий асосланган тарзда олдиндан кўра билишдир. Муддатига кўра башорат қилишнинг қуйидаги турлари мавжуд:

 оператив (бир ойгача);  қисқа муддатли (1-2 йил);  ўрта муддатли (2-5 йил);  узоқ муддатли (5-10 йил). Микроталабни башорат қилишда қуйидаги усуллар кенг тарқалган:  иқтисодий-математик усуллар;  талаб эластиклиги коэффициентидан фойдаланган ҳолда;  структура моделларидан фойдаланган ҳолда. Иқтисодий-математик моделлар тренд, омилли ва авторегрессион моделлардан фойдаланишни кўзда тутади. Тренд моделлари талаб вақт функцияси ҳисобланган ҳолларда қўлланади: Y қ f ( t ), бу ерда Y -талаб кўрсаткичи; t -вақт омили. Бу боғлиқлик талабнинг вақт бўйича динамик ривожланишишини тавсифлайди. Омилли иқтисодий-математик моделлар талабни бир нечта омиллар функцияси ҳисоблайди. Бунда омил тариқасида нарх, талаб ҳажми, алмаштирилаётган товарни сотиш ҳадми ва бошқалар қўлланиши мумкин: Y қ f (х), бу ерда Y -талаб кўрсаткичи; х-омил. Боғлиқлик талабнинг танланган омиллар ўзгариши билан боғлиқликда динамик ривожланишини тавсифлайди. Башорат қилиш амалиётида турли хил боғлиқлик шакллари қўлланади: тўғри чизиқли:

Y қа 0 +а 1 х, бу ерда Y -талаб кўрсаткичи; х-омил; а 0 , а 1 -тенглама кўрсаткичлари. Омилли моделни қўллаш услубияти кўриб чиқилган тренд моделига ўхшаш бўлиб, фақат унда омил сифатида вақт ( t ) эмас, бошқа (х) кўрсаткич олинади. Авторегрессив модель талабни башорат қилишда иқтисодий-математик усулларнинг яна бир тури бўлиб, қуйидаги кўринишга эга: Y t қ f ( Y t -1 ). бу ерда Y t – ҳисобот давридаги талаб кўрсаткичи; ( Y t -1 ) – ўтган даврдаги талаб кўрсаткичи. Боғлиқлик ҳисобот давридаги кўрсаткичларнинг ўтган даврдаги кўрсаткичлар биоан алоқасини тавсийлайди. Оератив ва қисқа муддатли талабни башорат қилиш учун энг содда ва мақбул усул эластиклик коэффициентини қўллаш ҳисобланади. Талабнинг турли омиллар таъсири остида кўтарилиш ёки пасайиш қобилияти талаб эластикликги деб аталади. Талабга биронта омилнинг таъсирини ўлчаш учун эластиклик коэффициенти ўлланади. Талаб эластиклиги коэффициенти бу талабнинг омил таъсири остида нисбатан ўзгаришини тавсифловчи кўрсаткичдир. Эластиклик коэффициентини қуйидаги формула бўйича аниқлаш мумкин: К эл қ(  у/у) / (  х/х), бу ерда К эл – эластиклик коэффициенти;  у-талабнинг ҳисобот даврида базис даврга нисбатан ўзгариши; у-базис даврда талаб кўрсаткичи;

 х-омилнинг ҳисобот даврида базис даврга нисбатан ўзгариши; х- базис даврда омил кўрсаткичи. Талабни башорат қилишда омил сифатида нарх, корхона бўйича талаб, бошқа товарга талаб, минтақа миқёсида – аҳоли жон бошига даромад миқдори бўлиши мумкин. Эластиклик коэффициенти омил (Х) 1 фоизга ўзгарганда талаб ( Y ) қанчалик ўзгаришини кўрсатади. Эластиклик коэффициент 1 га тенг, ундан катта ёки кичик бўлиши мумкин. Талаб эластиклиги йўналтиришқ бўлса, коэффициент қиймати 0 га тенг ҳисобланади. Агар эластиклик коэффициенти 1 дан кичик бўлса, у ҳолда товар (хизмат) талаби эластик бўлади, яъни талаб омилга нисбатан тез ўсади. Масалан, корхона бўйича жами талаб ҳажми ўсган пайтда асосан узоқ муддатли товарлар, айниқса маиший электр товарларига бўлган талаб ўсади. Агар эластиклик коэффициенти 1 дан кичик бўлса, у ҳолда товар (хизмат) талаб ноэластик ҳисобланади. Омилнинг 1 фоизга ўсиши талабнинг паст суратлар билан ўсишига сабаб бўлади. Масалан, корхона бўйича жами талаб ҳажми ўсган пайтда кундалик эҳтиёж товарларига бўлган талаб паст суратлар билан ўсади. Агар эластиклик коэффициенти 1 га тенг бўлса, у ҳолда омилнинг 1 фоизга ўсиши талабнинг ҳам 1 фоизга ўсишини англатади. Кўриб чиқилган усуллардан ташқари бошқа усуллар ҳам, масалан иқтисодий- стратегик усуллар ҳам қўлланиши мумкин. Ривожланган бозор муносабатлари шароитларида товар ва хизматларга бўлган талабни ўрганиш ва башорат қилиш савдо, умумий овқатланиш ва хизмат кўрсатиш соҳаси корхоналарининг муваффақиятли фаолият кўрсатиши учун зарур шарт ҳисобланади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. “Тадбиркорлик субъектлари томонидан тақдим этиладиган ҳимосбот тизимини такомиллаштириш ва уни ноқонуний талаб этганлик учун жавобгарликни кучайтириш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори, 2005 йил 15 июн. 2. Вазирлар маҳкамаси мажлисининг қарори. 2002 йилда республика ижтимоий иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2003 йилда ислохотларни чуқурлаштиришнинг асосий йўналишлари тўғрисида. «Халқ сўзи», 2003 йил 19 февраль №41. (3153). 3. И.А.Каримов Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация қилиш ва ислоҳ этишдир. Т.: Ўзбекистон 2005 й. 4. Куторжевский Г.А. Экономика. Основў теории. М.: ЗАО изд-во Экономика. 2004 5. Уткин Э.А., Шабанов Д.С.Антикризисное управление в малом бизнесе. М.: ТЕИС, 2004 6. Даненбург, Р.Монкриф «Основў оптовўй торговли», Санкт- Петербург 1998гг. 7. Уколлов В.Ф. Теория управления. М.:ЗАО «Экономика», 2004 8. www . usue . ru – Уральский государственнўй экономический университет 9. ice . spb . ru – Санкт-Петербургский торгово-экономический институт 10. www . torg . uz

Похожие

Бозор шароитларида режалаштириш ва башорат қилиш

Корхонанинг маркетинг режаси

Савдо корхоналари рентабеллик даражасини бошқариш ва таҳлил қилиш.

Савдо корхоналарида иқтисодий ишни ташкил қилиш

IT тадбиркорлик корхонасида хизматлар ва махсулотлар