Савдо корхоналарида товар айланишининг Иқтисодий асослари. - Экономика - Рефераты

Савдо корхоналарида товар айланишининг Иқтисодий асослари.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

117 KB

Савдо корхоналарида товар айланишининг иқтисодий асослари. Режа: 1.Савдо корхоналарида товар айланишининг мазмуни. 2.Истеъмол бозори конъюнктурасини баҳолаш ва прогнозлаш. 3.Товарларни сотишда уларнинг тузилиши ва ҳажмини режалаштириш. 4.Товар айланишини таҳлили.

1.Савдо корхоналарида товар айланишининг мазмуни. «Бозор муносабатларига ўтишнинг амалга ошириб бориш демократик ўзгаришлар учун мустаҳкам иқтисодий замин ҳозирлайди, республикани тараққий этган мамлакатлар қаторига олиб чиқади, унинг ҳалқаро миқёсдаги обрўсини мустаҳкамлайд” 1 . Бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ўтишни ҳисобга олган ҳолда, савдо корхоналари фаолиятининг келгуси даврлардаги вазифалари, илмий назариялардан келиб чиққан ҳолда аниқланади. Эркин иқтисодиёт тизимида савдони бошқариш, савдо корхоналарини иқтисодий кўрсаткичларини, яъни товар айланишини режалаштиришга таъсир этувчи ижобий ва салбий омилларни аниқлаш талаб этилади. Истеъмол бозорида савдо ташкилотларининг тижорат фаолияти савдо- сотиқ жараёнига асосланади. Товар ва хизматлар савдоси иқтисодий иуқтаи назардан ташкилотнинг, товар айланмасини ифодалайди. Савдо фаолиятида, хусусан чакана савдода ташкилот ва муассасаларнинг товар айланмаси деганда истеъмолчиларга етказиб берган, яъни сотилган истеъмол товарларининг пул шаклида ифодаланган ҳажми тушунилади. Савдо фаолиятида товар айланишининг моҳияти аҳоли даромадларини истсъмол товарларига айирбошлашга асосланган иқтисодий мунособатларда намоён бўлади. Мамлакатнинг иқтисодий-ижтимоий сиёсатида мулкчиликнинг барча турдаги савдо ташкилотлари ва фаолиятнинг барча ташкилий-ҳуқуқий шаклларининг товар айланмаси муҳим аҳамиятга эга. Бошқача қилиб айтганда, товар айланмаси аҳолининг истеъмол товарларига бўлган талаби 1 Ўзбекистон Реснубликаси Президснтининг Фармони. Ўзбекистон иқтисодиётида хусусий сскторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида. 2003 йил 28 январь.

даражаси ва кўламини ҳарактерлайди, шунингдек у ишлаб чиқаришни рағбатлантиради ва ишлаб чиқариш ташкилотларида капитал айланишини жадаллашишига кўмак беради. Бундан ташқари ушбу жараён маълум бир маънода ташқи иқтисодий фаолият кўлами, пул маблағлари айланиши, бюджет тушумлари ва шу каби бошқа бир қатор мақроиқтисодий кўрсаткичларни аниқлашда ҳам ишлатилади. Аниқ бирор бир савдо ташкилоти фаолиятида ҳам товар айланмаси муҳим иқтисодий омил ва кўрсаткичлардан бири бўлиб ҳисобланиб, унинг ҳажм ёки миқдорий ўсиши ташкилотнинг истеъмол бозорига кириб боришининг қўлами, бозордаги рақобатбардошлилигини стратегик истиқболдаги умумий имкониятлари ва ташкилотнинг иқтисодий ривожланиш суръатларини аниқлаб беради. Савдо фаолияти товар айланмасининг ўсиши ишлаб чиқаришнинг тўхтовсиз ва тез суръатларда амалга ошишига, аҳолининг пул даромадларининг кўпайишига кўп жиҳатдан боғликдир. Аҳоли даромадларииипг ўсиши истеъмол фондлари ҳиссасига тўғри келадиган имтиёз ва тўловлар ошишига, товар айланишининг янада юксалишига мустаҳкам асос бўлади. Иқтисодиётнинг асосий тармоқлари саноат ва қишлоқ хўжалигининг маҳсулот ишлаб чиқариб, ижтимоий ва шахсий эҳтиёжларни қондириш даражасининг юксалиб бориши, яъни товар айланишининг ривожлантирилиб борилиши шаҳар ва қишлоқ, саноат корхоналари ва қишлоқ хўжалиги корхоналари орасидаги иқтисодий муносабатларни ўрнатиш ва алоқаларни мустаҳкамлашга хизмат қилади. Бозор иқтисодиёти шароитида савдо ташкилотларида товар айланишининг аҳамияти шундан иборатки, чакана савдо босқичида товарлар муомаласи тугалланиб, улардаги шахсий-инсоний ва моддий-ашёвий меҳнат сарфлари, ҳаражатлар ва истеъмол қиймати реализация қилинади. Бунинг

натижаси ўлароқ жамиятнинг пул кўринишидаги ишлаб чиқариш ва айирбошлаш ҳаражатлари қопланиб, ишлаб чиқариш корхоналарида ўз фаолиятини янгилаш имкони туғилади ва такрор ишлаб чиқариш жараёнининг узлуксизлигини таъминлашга қулай шароит яратилади. Бундан ташқари бозор иқтисодиёти товар айланиши истеъмол буюмларига бўлган эҳтиёжларнинг қондирилиши, унинг ўсиши эса шахсий истеъмол учун келиб тушадиган товарлар массасининг кўпайишидан далолат беради. Яъни товар айланиши ишлаб чиқарилиши кўпайиб бораётган барча товарлар массасининг реализацияси орқали аҳоли истеъмолига таъсир кўрсатади. Юқоридаги мулоҳазалардан кўриниб турибди-ки, товар айланмаси ҳажми ҳалқ истеъмоли даражасииинг кўрсаткичларидан бири бўлиб, ишлаб чиқариш билан ҳар томонлама узвий боғликлик ва мустаҳкам мутаносиб алоқадорликда бўлади. Уни ўстириш эса ҳалқ турмуш даражаси, моддий ва маданий фаровонлигининг юксалишини тавсифлайди. Товар айланиши савдо ташкилотлари ривожини ифодаловчи белгилар тизимида фақатгина бир ёклама роль ўйнамайди, аксинча у савдо ташкилотлари фаолият ҳажми ва даражасини белгилаб берувчи асосий кўрсаткич бўлиш билан бирга ресурслар потенциали, яъни меҳнат, хом-ашё ва молиявий заҳиралар сарфи, таркиби, шунингдек муомала ҳаражатлари йиғиндиси ва таркибини аниқловчи кўрсаткич сифатида ҳам эътиборга моликдир. Айни вақтда товар айланмалари учун, бозор иқтисодиёти шароитида савдо ташкилотларининг товар айланмаси, ушбу савдо фаолиятидан келувчи фойдага нисбатан эластик, яъни эгилувчан муносабатда бўлади. Савдо ташкилотларида товар айланиши бир нечта кўриниш ва шаклларда амалга ошиши мумкин. Шу ўринда, савдо ташкилоти товар айланмаларининг умумий таркибида, уларнинг бирнеча турларини ажратиб

кўрсатиш мумкин. 2.Истеъмол бозор конъюнктурасини баҳолаш ва прогнозлаш. Исталган барча савдо корхоналарининг тижорат фаолияти истеъмол бозорларида амалга оширилади. Истеъмол бозори деганда аҳоли талабини қондиришга мўлжалланган товар ва хизматлар сотиш ёки сотиб олиш предмети бўлиб ҳисобланадиган бозор тушунилади. Аҳолига турли ҳил товарлар гуруҳини сотиш ва бошқа турдаги савдо хизматларини кўрсатиш орқали савдо корхоналари ёки ташкилотлари истеъмол бозорининг фаол иштирокчиларига айланишади. Истеъмол бозорини бир қанча алоҳида товар бозорларига ажратиш мумкин. Бириичи навбатда умумий истеъмол бозори озиқ-овқат ва ноозиқ- овқат товарлари бозорларига ажратилади. Ўз иавбатида бу бозорларнинг ҳар бири алоҳида товарлар гуруҳлари бўйича ҳам маълум товарлар бозорларига ажратилади. Истеъмол бозорини товарлар махсуслашувидан ташкари, регионал ҳусусиятлари бўйича ҳам ҳудудий, ҳудудлараро, умумдавлат ёки миллий, мамлакатлараро ёки жахон бозорлари каби турларини фарқлаш мумкин. Бозорнинг монополлашганлилик даражаси унинг муҳим белгаларидан бири ҳисобланади ва ушбу белгидан келиб чиқиб истеъмол бозори қуйидаги кўринишларда намоён бўлиши мумкин: 1. Монопол - бунда бозорда товар савдосини 100% ни назорат қилишда сотувчи (ёки ишлаб чиқарувчи) фаолият юргизади. 2. Олигопол - бунда 5 тадан ортиқ бўлмаган иштирокчилар жами бозордаги товар айланишининг 70-80% ни назорат қилади ва бошқаради. 3. Рақобатли (ёки полипол) бозор - бу бозорда иштирокчилар сони етарлича

кўп бўлади ва ҳар бир қатнашчининг жами товар айланишидаги савдо улуши катта бўлмайди. Товарга тўйинганлик даражаси бўйича истеъмол бозорлари талаб ҳажми таклифникидан анча кўпроқ бўлган (яъни сотувчи нархлар ошишига таъсир кўрсата оладиган) сотувчи бозори ва таклиф ҳажми талабникидан анча катта бўлган (натижада нархлар тушишига харидорлар таъсир кўрсата оладиган) харидор бозорига бўлинади. Олди-сотди жараёнининг фаоллик позицияси бўйича истеъмол бозори унинг истиқболини баҳоланишига қараб қуйидаги турларга бўлинади: • натижасиз, яъни алоҳида товарлар турларини сотишда истиқболга эга бўлмаган (масалан: сув ҳавзалари бўлмаган жойларда моторли қайиклар, яхталарнинг сотилиши) бозор; • ривожланаётган, яъни потенциал имкониятларидан ҳали тўлиқ фойдаланилмаган, лекин қисман эгалланиб бўлинган бозор; • барқарор, яъни талаб ва таклиф ҳажмлари унча катта фарқ қилмайдиган бозор; • фаол, яъни ҳажми анча катта бўлган талабнинг қондирилмай қолишидек бир шароитда кечадиган бозор; • потенциал, яъни берилган бирор товар юзасидан олди-сотди жараёнлари амалга оширилмай турган, аммо бунга етарли шарт-шароит ва имкониятга эга бўлган бозор. Шундай қилиб, истеъмол бозори кўп сонли турларда намоён бўлади ва бу билан ўзида етарли даражада тармоқланиб кетган тизимни гавдалантиради. Бозорнинг бу турлари ва параметрларининг турли туманлиги савдо корхонасига аниқ бирор-бир сегментни (вужудга келган талабнинг аниқ кўрсаткичлари, параметрлари билан ажралиб турадиган истеъмол бозорининг бир бўлакчаси) танлаш ва ўзи учун мос бозорда ўз

ўрнини (истеъмол бозорининг, кўп ҳолларда, вужудга келган харидорлар талаби қондирилмаётган ёки эндигина шаклланаётган сегменти), топгандан кейингина товар айланишини, яъни савдо-сотиқ жараёнини амалга ошириш имконини беради. Истеъмол бозорининг умумий ҳолатини, унинг алоҳида турлари ва сегментларининг ҳолатини талаб, таклиф, баҳо ва рақобат каби унсурлар тавсифлайди. Талаб бу ўринда харидорларнинг товар ёки савдо хизматларига бўлган эҳтиёжининг пул билан таъминланган қисмини ифодалайди. Талаб ҳажми эса нархларнинг маълум бир даражасида харидорлар сотиб олмоқчи бўлган товарлар миқдорини кўрсатади. Маълумки, нархларнинг паст даражасида товар ҳариди ҳажми катта ва юқори даражасида мос равишда кичик ҳажмда (ёки ҳариддан бутунлай воз кечилиши ҳам мумкин) бўлади. Нарх омилидан ташқари алҳида товарларга аҳоли даромадлари даражаси ҳам таъсир кўрсатади. Шу билан бир қаторда ўринбосар, бир-бирини алмаштирувчи ёки тўлдирувчи товарларда бўлгаи нарх даражалари; хаётий циклнинг ҳолати (айниқса техник жиҳатдан мураккаб ёки модадаги товарларга) ва бошқа шу каби омиллар ҳам таъсир кўрсатади. Таклиф ўзида сотишга мўлжалланган, истеъмол бозорига етказиб берилган ёки берилиши мумкин бўлган товарлар массасини ифодалайди. Таклиф ҳажми тушунчаси баҳоларнинг маълум даражасида сотилиши мумкин бўлган товарлар ҳажмини ифодалайди. Баҳоларнинг юқори даражасида сотувчилар таклиф ҳажмини оширишга ҳаракат қилади ва аксинча - баҳолар даражаси қанча паст бўлса сотувчилар учун таклиф ҳажмини оширишга рағбат ҳам шунча кам бўлади. (меъёридан анча паст нархларда баъзи сотувчилар бозорни умуман тарк этиши мумкин). Айрим алоҳида товарларнинг таклифи ҳажмига баҳолар даражасидан ташқари

товарларни ишлаб чиқариш ва бозорга етказиш ҳаражатлари; товарларнинг физик-кимёвий хусусиятлари, бозордаги сотувчиларнинг рақобатлашуви даражаси ва бошқа бир қанча омиллар ҳам таъсир кўрсатиши мумкин. Баҳо асосан, истеъмол товарларини олди-сотдиси амалга ошириладиган пул эквивалентини, яъни товарнинг пулдаги қийматини ифодалайди. Алоҳида товарлар нархлари истеъмол бозорларидаги талаб ва таклиф баҳолари чегаралари орасида шаклланада. Бундай баҳонинг харидор ва сотувчини қондирувчи оптимал варианти бозорда талаб ва таклиф ҳажмини мувозанатлайдиган, яъни уларнинг бутунлай мослашган шароитида шаклланадиган бозор мувозанати нархини юзага келтиради. Рақобат истеъмол бозорларида товарларни сотиш шароитларини яхшилаш ва қулайлаштириш, ўз имкониятларини бошқаларникига қараганда ошириш учун хўжалик субъектларининг турли-туман рақибчилик мусобақаларини англатади. Истеъмол бозорининг у ёки бу тури, ёҳуд бирор сегментидаги рақобат даражаси сотувчилар сони, уларнинг бозордаги олди- сотди операцияларининг нисбий катталик даражалари, шунингдек қўлланиладиган рақобат тури билан аниқланади. Истсъмол бозорининг юқорида кўриб ўтилган элементлари (талаб ва таклиф ҳажми, баҳолар ва рақобат даражаси) ўртасидаги нисбат доим ўзгариб туради. Истеъмол бозорининг бу динамикаси, ўзгаришининг умумий даражаси ўзида жуда мураккаб иқтисодий ҳодисани мужассам этади. Чунки у кўплаб турлича йўналган ички бозор ва умумиқтисодий омиллар таъсирида шаклланади. Лекин шу билан бирга ҳар бир савдо корхонаси товар айланишини ривожланишининг бошқа аспектлари, қирраларини бошқариш жараёнида товарларнинг сотилиш ҳажми ва структурасини режалаштира туриб, истеъмол бозорларининг қандай даражасига, унинг қайси турлари ва сегментларига мослашиш лозимлигини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга.

Истеъмол бозорининг фаоллик даражаси, бу ўринда анчайин муҳим омилга айланади. Бозорнинг фаоллик даражаси эса бозор конъюнктурасини ўрганиш йўли билан аниқланади. Бозор конъюнктураси маълум даврда товарлар ва хизматлар сотилишидаги имкониятларни ифодаловчи иқтисодий шарт-шароитлар мажмуи бўлиб, истеъмол бозорида (унинг алоҳида турлари ва сегментларида) талаб ва таклиф ҳажми мувозанати ёки нисбатини, нархлар ва рақобат даражасини аниқлайдиган омиллар ва шароитлар тизимининг намоён бўлиш шаклини ифодалайди. Бозор конъюнктураси мамлакат иқтисодий ҳолатига тўғридаи тўғри, бевосита боғликдир. Шу туфайли товар бозорининг таҳлили қуйидаги икки йўл билан олиб борилиши мумкин. 1) Агар конъюнктуранинг ўзгариш даражаси ва тенденцияларини билиш кўзланаётган бўлса, у ҳолда унинг белгиланган даврдаги динамикаси ўрганилади. 2) Агар конъюнктуранинг маълум муддатдаги аҳволини билишга зарурият туғилса, уида товарнинг истеъмол бозоридаги ҳаракати-траекторияси, яъни хаётий йўли ўрганилади, аниқ босқичи белгиланади ва таҳлил қилинади. Бутун йиғилган ахборотлар эса конъюнктуранинг олдинги, ҳозирги ва кслажакдаги ўзгаришлари ва ҳолатини тасвирловчи уч қисмга ажратилади. Копъюнктура таҳлили бозорнинг комплекс ҳолатини барча йиғилган ва статистика маълумотларига, уларнинг умумий қарама-қарши томонларига асосланиши керак. Конъюнктура ахборотномаси-конъюнктура таҳлилининг бир шакли бўлиб, бозор ҳолатига таъсир этувчи барча омиллар тўғрисида, уларнинг ўзаро алоқалари ҳамда конъюнктуранинг умумий ўзгаришини ифодаловчи қонуниятларини ўзида мужассамлаштирадиган ҳужжатдир.

Мамлакат иқтисодиёти доирасида копъюнктурани таҳлил қилиш, ялпи миллий даромад, саноат, қишлоқ хўжалиги, инвестиция, транспорт, товар муомаласи (ички ва ташқи бозорлардаги савдо-сотиқ ҳажми), пул муомалалари, капитал айланиши, баҳолар динамикаси, ишсизлик, инфляция даражалари, истеъмол бозорлари ҳолати, талаб ва таклиф, баҳо, талабнинг қондирилиш даражаси, товар ва хизматларни ишлаб чиқариш, уларнинг сотилиши, янги корхоналар қурилиши каби кўрсаткичларга асосланади. Ички чакана товар айланиши кўрсаткичлари мамлакат иқтисодиётининг, аҳоли турмуш даражасининг эиг асосий белгиларидан бири ва бозор конъюнктурасининг мағзидир. Чакана товар айланиши ва хизматларнинг умумий ҳажми, таркиби (товар гуруҳлари) аҳоли жон бошига тўғри келиши, регионлар бўйича таҳлили, турли шахобчалар ва муассаса, ташкилотлар турлари, жойлашиши, савдо майдонларининг ҳажми кабилар муҳим кўрсаткичлардир. Чакана савдо таҳлили, унинг учун катта омил бўлган, унинг товарлар билан таъминоти манбалари - улгуржи савдо субъектлари билан бирга олиб борилади. Ва яна шуни ҳам айтиб ўтиш жоизки, савдо айланмаси дииамикасини таҳлилида озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат товарлари, узоқ муддатли уй-рўзғор моллари, спорт, саёҳат ва бошқа замонавий талабларни қондиришга мўлжалланган товарлар алоҳида кўриб чиқилади. Бозор конъюнктураси истиқболини аниқлаш, умуман, истиқболни аниқлаш (прогноз) маълум объектнинг (жараённинг) бўлажак ҳолатини, илмий асосланган образини яратиш бўлиб, истеъмол бозори истиқболини аииклашда қуйидаги талаблар эътиборга олиниши шарт: 1) Келажакда бозор конъюнктурасига таъсир этувчи омилларни ҳисобга олган ҳолда илмий асосланган, ишончли ва тизимли ёндашув. 2) Истиқболни аниқлашда бир неча вариантлардан фойдаланиш,

уларнинг натижалари бир хил ёки яқин бўлиши. 3) Ишлатилган услубларнинг илмий асоси етарли бўлиши. 4) Хулосаларнинг аниқ ва равон тилда, айниқса қарор қабул қилувчиларга тушунарли ишланганлиги. 5) Бозор конъюнктураси истиқболи ўз вақтида аниқланиши ва корхона, ассоциация, компания ва вазирликлар ишини бошқаришда қўлланилиши. 3.Товарларни сотишда уларнинг тузилиши ва ҳажмини режалаштириш. Товарларни сотилиш ҳажми ва структурасини режалаштириш товар айланишини иқтисодий бошқариш тизимидаги энг муҳим босқич бўлиб ҳисобланади. Бу ҳол ушбу кўрсаткичларнинг корхонани иқтисодий ва молиявий ривожлантириш тизимидаги юқори аҳамияти билан изоҳланади. Савдо корхоналарида товарларни сотиш ҳажми ва структурасини режалаштириш жараёни алоҳида босқичлар бўйича амалга оширилади. Бу босқичларнинг энг асосийлари қуйидагилар (12-чизма). 1. Корхонада товар айланишини ривожлантирилишининг устувор мақсадларини белгилаб олиш. Товар айланиш ҳажми ва таркибий тузилишини режалаштиришда берилган савдо корхонасида айланишини ривожланиши усул белгаланадиган мақсадлардан келиб чиқиш мумкин. Бундай мақсадлар ичида қуйидаги кабилари асосий ҳисоблаиади.

12-чизма. Савдо ташкилотларида товар айланиши ҳажми ва таркибини режалаштиришнинг алоҳида босқичлари кетма-кетлиги. а) Товар айланишининг истеъмол бозорининг берилган сегменти ва унинг конъюнктура ўзгаришлари имкониятларини максимал равишда ҳисобга олган ҳолда маълум кўрсаткичларга эришиши . Бундай мақсадли ёндашиш истеъмол бозорининг истеъмолчилар талаби тўлиқ қонди- рилмаган сегментлари учун ҳарактерли бўлиб, одатда бундай сегментларда фаолият кўрсатаётган корхона ва ташкилотлар режали даврда ўз фаолиятининг на ассортиментли, на регионал диверсификациясини ҳисобга олган бўлади. Товар айланиши юксалишининг табиий чекланишлари бу ҳолда истеъмол бозоридаги берилган сегментда харидорлар талаби ва рақобат муҳити бўлиб ҳисобланади.

б) Ташкилотнинг мавжуд ресурс потенциалини максимал даражада самарали ишлатилишини таъмиилайдиган товар айланиши кўрсаткичларига эришиш . Бундай мақсадда ёндашиш олдин ўз фаолияти учун истиқболсиз сегментларни танлаган ва улардаги конъюнктуранинг салбий ўзгаришлари сабабли товар сотилиш ҳажми, бундан эса савдо майдонлари, персонал ва бошқа ресурслардан фойдаланиш самарадорлиги бирданига пасайган корхоналар учун ҳарактерлидир. Бундай ташкилотлар товар айланмасини юксалтирилишини таъмин этиш режали даврда улар фаолиятини ассортиментли диверсификациялаш шароитидагина мумкиндир (тижорат фаолиятини ҳудудий диверсификациялаш чекланган, чунки уларнинг (ташкилотларнинг ) бир қисм ресурслари - савдо нуқталари, персонал ва шу кабилар берилган ҳудудга «боғланиб қолган») Товар айланишини, бу ҳолда чекловчи омил бўлиб мавжуд ресурс потенциалининг ҳажми тушунилади. в) Келишилган ёки кутилаётган, ташкилот ривожининг (режали даврда) стратегик мақсадларини асослайдиган фойданинг ҳажмини, яъпи суммасини шаклланиши таъминлайдиган товар айланиши кўрсаткичларига эришиш. Бундай мақсаднинг қўйилиши савдо корхоналари ҳаётий циклининг бошланғич ёки оралиқ босқичларидаги ҳолати учуи ҳарактерлидир. Бундай мақсадни амалга оширилиши товар айланишини режалаштириш даврида (жараёнида) на ассортиментли, на ҳудудий диверсификация билан чекланган бўлади. Товар айланишини ривожлантирилишининг юқорида айтиб ўтилган мақсадлари ўзаро нозик алоқада бўлишига ва уларнинг комплекс мажмуисиз амалга оширилиши қийин бўлишига қарамай, улар орасида бирор устувор мақсадни танлаш (айнан шу савдо корхонасига мос келадиганини) режали

кўрсаткичларни ҳисоблаш услубларига ва бу кўрсаткичларнинг миқдорий қийматларига ҳал қилувчи, асосий таъсир кўрсатиши мумкин. 2. Режа олди даврида товарлар айланиши ҳажми ва тузилишини таҳлили. Бундай таҳлилни ўтказиш вазифаси ва унинг кўлами даражаси режалаштирилган даврда савдо корхонасининг товар айланиши юксалиши учун белгиланган устувор мақсадга мувофиқ келиши лозим. Шунга боғлиқ тарзда таҳлил жараёнида режа олди даврдаги товар айланиши юксалишини тавсифловчи умумий кўрсаткичлар ва шу юксалишнинг у ёки бу белгиланган устувор мақсади (режалаштирилган давр учун) билан бевосита боғлик бўлган хусусий кўрсаткичлар кўриб чиқилади. Товар айланишининг алоҳида кўрсаткичлари динамикасини ўрганишда, режа олди даврда, нархларнинг қиёсий даражалари мавжуд бўлиши керак. Нашр этилаётган биринчи таҳлил қилинадиган даврга нисбатан олинган инфляция индекслари ҳам айнан шу мақсадларда қўлланилади. Товарларнинг умуман сотилишининг кейинги кўрсаткичлари қуйидаги формула орқали таққослама ҳолга келтирилади: Бу ерда: С т - қиёсий нархларда товар айланиши ҳажми; С ф - ҳақиқий нархларда товар айланиши ҳажми; 1 и - биринчи таҳлил даврига нисбатан инфляция индекси. Таҳлилнинг умумий кўрсаткичлари тизимида товарлар сотилишининг ўсиши (режа олди даврда)да қуйидагилар катта аҳамиятга эга: а) товарлар айланиши динамикасини тавсифловчи кўрсаткичлар. Ушбу динамика кўриб чиқилаётган кўрсаткичларнинг ўзгариш темплари билан

ифодаланиб, ўрта геометрик қиймат формуласи бўйича ҳисобланади: Бу ерда: Ту - қаралаётган вақт оралиғида (йил ёки квартал) товарлар айланишининг ўртача ўзгариш даражаси (%); С п - қараб чиқилаётган вақт оралиғининг охирги даврида (охирги квартал ёки ойлар) қиёсий нархлардаги товар айланиши ҳажми (сўмда); С^ - қаралаётган вақт оралиғининг бошланғич даврида (биринчи ой, квартал)ги товар айланиши; п - қаралаётган вақт оралиғидаги даврлар сони. б) товарлар айланишининг бир текислигини ифода этувчи кўрсаткичлар. Бу кўрсаткичлар таркибида ўртача квадратик четланиш ва вариация коэффициенти (нотекислиги) ҳам кўриб чиқилиб, улар қуйидаги формула бўйича ҳисобланади. Бу ерда: С - ўртача квадратик четланиш (товарлар тебранувчанлиги диапазонини аниқлайди); Р i - қаралаётган вақт оралиғининг ҳар бир аниқ давридаги товарлар айланиш ҳажми; Р - кўрилаётган вақт оралиғидаги бир даврда товарлар айланишининг ўртача ҳажми;

п - кўрилаётган вақт оралиғидаги даврлар сони; V - вариация коэффициенти (алоҳида даврларда товарлар айланишининг нотекислигини ифодалайди), %да ифодаланади. в) товарлар айланиш таркибини ифодаловчи кўрсаткичлар - таркибий таҳлил жараёнида алоҳида реализация формалари ёки алоҳида товар гуруҳларининг товар айланишининг умумий ҳажмидаги улуши ҳисобланади. г) алоҳида омилларнинг товар айланиши ҳажми ўзгаришларига таъсирини ифодаловчи кўрсаткичлар — бундай таҳлил алоҳида кўрсаткичларнинг ўзгариш индексларини олдиндан ҳисоблаш асосидаги занжирли алмаштиришлар усули билан олиб борилади. Масалан, мсҳиат ресурслари билан боғлиқ бўлган омилларнинг реализация ҳажминииг ўзгаришига таъсирини қуйидагача ифодалаш мумкин: I р = I пр Х I му , Бу ерда: Т р - товарлар айланиши ҳажмининг ўзгариш индекси; 1 пр - персоналнинг ўртача рўйхати миқдорининг ўзгариш индекси (персонал сонининг); 1 му - персонал меҳнат унумдорлигининг ўзгариши (бир ишчига тўғри келадиган товар айланишининг ўзгариши). Хусусий аналитик кўрсаткичлар тизими товар айланиши юксалишининг танлаб олинган устувор мақсадлари мажмуасидан келиб чиқиб мустақил равишда шаклланади. Бу тизим режалаштириш кўрсаткичларига мос келувчи ҳисобларнинг бошланғич базасини тўлдиришга мўлжаллангаи. Ўтказилган таҳлил натижалари режалаштирилган даврдаги товар

айланиш даражасини ўсишининг заҳираларини аниқлашга асос бўлиб ҳизмат қилади. Таянч иборалар: Товар айланиш, Бозор муносабатлари, эркин иқтисодиёт, иқтисодий кўрсаткичлар, улгуржи савдо, савдо воситачилик, чакана савдо, истеъмол товарлари, истеъмолчилар таркиби, товар айланиш таркиби, товар айланиш ҳажми, товар айланиш тузилиши, товар заҳиралари, асосий фондлар, мол юборувчилар, заҳиралар ҳажми, ресурслар қуввати, соликлар суммаси, бозор конъюнктураси, талаб, таклиф, баҳо, рақобат, конъюнктура ўсиши, конъюнктура тушиши, товарлар таркиби, товарлар миқдори, шартномалар, товарларни режали ҳажми, режалаштириш даври, савдо устамалари.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Ўзбекистон иқтисодиётида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида. «Халқ сўзи», 2003 йил 28 январь. №23, (3135). 2. И.А.Каримов «Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон хаёт приовард максадимиз» Т.: «Узбекистон» 2000. 3. Бланк И.А. «Торговый менеджмент», «Украинско-финский институт менеджмента и бизнеса». Киев 1997 г. 4 Лукашевич В.В. «Основы менеджмента в торговле», Москва, «Экономика» 1998 г. 5. Хисрик Р., Джексон Р. «Торговля и менеджмент», Москва, «Филин» 1995 г. 6. Гревнов А.И. и др. «Совершенствование управления торговлей», Москва, «Экономика» 1990 г. 7. Торговое дело: Экономика, маркетинг, организация. М.: Инфра-М, 2002, С.560 8. Том Хопкинс. Исскуство торговать. М.:2002, С.416 9. Петров П.В., Соломатин А.Н.Экономика товарного обращения. М.: Инфа-М, 2001, С.220 10. Поведение потребителя. Практикум. Минск. Новое знание, 2002, С.123 11. Коммерческо-посредническая деятельность на товарном рынке. Учебник под ред. Проф. А.В.Зверьянова. Екатеринбург,2002, С.560 12. Юлдашев Н.К., Козоков О.С. Менежмент. Т.: Фан, 2004, С.213 13. Вергилес Э.В. Менеджмент (практические навыки): Учеб. пособие – М. 2004.-80с.

14. Воронина Э.М. Менеджмент предприятия и организации: Учебно- практ. пособ. - М.: 2004.-256 с. 1 5 .Босчаева З. Н. Управление экономическим ростом. М.: ЗАО « Экономикс», 2004 1 6 .Развитие организации и Н R -менеджмент. М.: Независимая фирма «Класс», 2004 1 7 .Майкл У. 50 Методик менеджмента. 2004 18 .Волгин В.В. Тор говые операции. М.: 2004 19 .Ласкина Н.В. Международное торговое дело. М.: Экономика, 2004 20. www . edu . ru 21. www . economics . ru 22. www.torg.uz 23. www.uzbussines.unitech.uz 24. www.cer.uz

Похожие

Савдо корхоналарида товар айланишининг Иқтисодий асослари.

Савдо корхоналарида иқтисодий ишни ташкил қилиш

Савдо корхоналарида чакана савдо айланмаси

Савдо корхоналарида фойдани бошқариш.

Савдо корхоналарида фойдани бошқариш.