Саноатда фан техника тараққиёти - Экономика - Рефераты

Саноатда фан техника тараққиёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

151.5 KB

Саноатда фан техника тараққиёти Режа: 1. Фан-техника тараққиётининг моҳияти ва аҳамияти 2. Фан-техника тараққиётининг асосий йўналишлари 3. Фан-техника тараққиётининг самарадорлигини баҳолаш

1. Фан-техника тараққиётининг моҳияти ва аҳамияти Ҳозирги даврнинг энг муҳим ўзига хос хусусиятларидан бири – бу миллий иқтисодиётнинг барча соҳаларда чуқур кескин ўзгаришлар ҳосил қилаётган фан ва техниканинг шиддатли ривожидир. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов «Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини ишлаб чиқиш» комиссиясининг 1997 йил 5 – июнида бўлиб ўтган мажлисида шундай деган эди: «Фан – бу тараққиётни англатади. Илм-фанни ривожлантирмай Ватан келажаги тўғрисида гапириш қийин» 1 . Фан-техника тараққиёти – бу жуда мураккаб ва кўп қиррали жараёндир. У ижтимоий ва шахсий ҳаётнинг ҳамма томонларини ўз ичига олади. Шу сабабли ҳам фан-техника тараққиёти ҳаракатдаги жараён ҳисобланади. Техника тараққиётининг асосини фан, илмий билимлар ташкил этади. Юқорида айтилган лар дан шундай савол туғилиши мумкин: Фан нима? Фан – бу инсон фаолиятининг маълум соҳаси. У шундай соҳаки, воқеа- ҳодисалар ҳақидаги билимлар яратилади ва улар назарий нуқтаи назардан бир йўлга солинади. Фан и ж тимоий фикрлаш ва билишнинг шаклларидан биридир. Фан ёки илм – бу ўқиш, ўрганиш ва ҳаётий тажриба асосида фикрланадиган билим ва малакалар мажмуасидир. Унинг асосий вазифаси аввало воқеа ва ҳодисаларни, шу жумладан, техник ва технологик ҳодисаларни тасвирлаш, кейин тушунтириш, олдиндан айтиб бериш, башорат қилишдан иборатдир. Энди техника ва технология нима деган саволга жавоб топиш керак. Техника – бу энг тор маънода меҳнат қуроли, меҳнат воситаси. Кенг маънода эса у ишлаб чиқариш воситалари, технология усулларини, ишлаб 1 Каримов И.А., «Хал= сызи», 6 июнь 1997 йил.

чиқаришни ташкил этиш ва бошқариш шаклларининг йиғинсидир. У ишлаб чиқариш кучларининг энг фаол элементи ҳисобланади. Технология (юнонча “techue“ – санъат, маҳорат, уддалаш ва …логия) – ишлаб чиқариш жараёнида тайёр маҳсулот олиш учун ишлатиладиган хомашё, материал ёки ярим фабрикатларнинг ҳолати, хоссаси ва шаклларини ўзгартириш, уларга ишлов бериш, тайёрлаш усуллари мажмуидир. Фан-техника тараққиёти жуда мураккаб жараён бўлиб, ижтимоий ва шахсий ҳаётнинг барча томонларини ўз ичига қамраб олади. Фан ва техникани бир биридан фақат шартли ажратиб кўриш мумкин. Аслида эса улар ёнма-ён туради. Шу сабабли “Фан- техника“ атамаси кўп ишлатилади. Фан-техника тараққиётининг асосини илмий билимлар ташкил этади. Илм ва билим асосида янги техника ва технология яратилади, эскилари эса такомиллашади. Фан-техника тараққиёти – бу меҳнат воситаларини, ишлаб чиқаришнинг энг янги хомашёси ва материалларини, ёқилғи ва энергиянинг, технологик жараённинг, бошқаришнинг, меҳнатни техник жиҳатдан қуроллантириш ва юқоридагиларни нг ҳаммасини янгидан яратишни ўз ичига олади. Ижтимоий ишлаб чиқаришда банд бўлган ишловчиларнинг умумий маълумотини, маҳоратини узлуксиз систематик ривожлантириш ва такомиллаштириш ҳам фан-техника тараққиётининг моҳияти ва аҳамияти билан чамбарчас боғлиқдир . Юқорида келтирилган фикр ва мулоҳозалар умумжамият миқёс и да, халқ хўжалиги, унинг тармоқлари, корхона (фирма)ларда ва ташкилотлар миқёсида ҳам ҳисобга олиниши мумкин . Фан-техника тараққиётининг вазифаси қуйидагилардан иборат:

 тежамкорликни амалга ошириш (вақтни, хомашё ва материалларни, ёқилғи, электр энергияси ва ҳ .к. ларни тежаш);  ишлаб чиқариш жараёнларини осонлаштириш, меҳнатни енгиллаштириш;  меҳнатнинг мазмуни ва характерини ўзгартириш;  ишлаб чиқаришни нг ижтимоий ва иқтисодий самарадорлигини янада юқори даражага кўтариш. Фан ва техниканинг роли шу қадар каттаки, биронта ижтимоий- иқтисодий вазифа уларнинг ривожланиши ҳисобга олинмасдан туриб ҳал қилиниши мумкин эмас. Республика Президенти И. Каримовнинг асарларида, маъруза ва суҳбатларида, Олий Мажлис қонунларида, Вазирлар Маҳкамаси қарорларида, олимларнинг илмий-амалий тадқиқотларида фан- техника тараққиётининг тавсифловчи ғоят мукаммал формулалар и таърифлаб берилган. Мустақилликни мустаҳкамлаш, келажаги буюк давлатни қуриш, иқтисодий ўсишни изчил олиб бориш, ишлаб чиқариш тараққиётини тезлаштиришни илм-фансиз мутлақо тасаввур қилиб бўлмайди. Демак, ҳамма жойда, ҳамма вақтда фан-техника тараққиёти томон олға силжи моқ керак бўлади. Ўзбекистон Давлатининг фан-техника сиёсати давлат ва нодавлат ташкилотлари, меҳнаткашлар жамоалари, иқтисодий, ижтимоий, ташкилий ва тарбиявий чора-тадбирларининг, ҳаракатларининг тизими бўлиб, булар фанни ривожлантириш учун, унинг ютуқларини янги техника ва технологияда мужассамлаштириш ҳамда ана шу негизда мамлакат ишлаб чиқарувчи кучларини сифат жиҳатидан оғишмай такомиллаштириб бориш учун қулай шароитлар яратишга қаратилгандир. Фан-техника сиёсатининг моҳияти ана шундан иборат.

Бозор иқтисодиёти шароитида фан-техника сиёсати умумдавлат сиёсати сифатидагина самарали амалга оширилиши мумкин бўлиб, унинг бутун таркибий қисмлари, шунингдек, уни амалга оширишда иштирок этувчиларнинг бутун фаолияти стратегик мақсадга бўйсундирилган. Фан-техника тараққиётининг мазмуни ва мақсадларини давлат иқтисодий сиёсатининг муштарак (умумий) вазифалари, шунингдек, бозор иқтисодиётининг у ёки бу босқичининг аниқ тарихий шароитлари белгилаб б е ради. Фан-техника ривожи даражасини, бу борада ҳал этиладиган вазифаларни чуқур илмий умумлаштириш асосида давлат фан-техника тараққиётининг асосий йўналишларини таърифлайди ҳамда уларни амалга ошириш учун оптимал шарт-шароитларни таъминловчи тадбирлар ишлаб чиқади. Фан-техникани ривожлантириш ҳақида доимо ташаббус кўрсатган Республика Президенти И. А. Каримовнинг фан арбоблари ва муҳандис- техник ходимларнинг фаолияти туфайли мустақиллик йилларида қудратли фан-техника потенциали яратилди. Ўнлаб илмий-тадқиқот институтлари ва олий ўқув юртлари, юзлаб лоҳия-конструкторлик ташкилотлари тадқиқотлар олиб бормоқдалар, янги техника ва технологияларни яратмоқдалар. Ҳозирги илмий-тадқиқот институтлари энг мукаммал техника билан жиҳозланган ва юксак малакали илмий кадрлар қотишмасидан иборатдир. Кейинги йилларда фаннинг гуркираб ўсаётганлиги унинг равнақини тавсифлайдики, қуйидаги маълумотлар ана шундан далолат беради. Давлат бюджетидан ва бошқа манбалардан фанга қилинаётган харажатлар 2000 йилда ги 5,4 млрд сўм дан , 2004 йилда 6,5 милрд сўмга етиб , ҳозирги кунда миллий даромаднинг 3,1 фоизини ташкил этади. 2004 йилга келиб илмий ходимлар сони 9050 кишига етдики, бу МДҲ даги илмий ходимларнинг 3 дан бир қисми демакдир.

Мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожини юқори даражага кўтариш фан-техника тараққиётини жадаллаштиришни янада изчил, янада қатъият билан талаб қилади. Айни чоғда илмий-техника ривожининг ютуқларини ишлаб чиқаришда рўёбга чиқариш механизмини такомиллаштириш ҳозирги босқичда фан-техника тараққиётини жадаллаштиришнинг ҳал қилувчи омили эканлиги давлат сиёсатининг энг муҳим қоидаси ҳисобланади. Ана шу механизмни такомиллаштириш фан- техника тараққиётини ташкил этиш ва бошқариш, режалаштириш ва прогнозлаш, маблағ билан таъминлаш ва рағбатлантириш каби элементларни ўз ичига олади. 2. Фан-техника тараққиётининг асосий йўналишлари Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида фан-техника тараққиётининг учта асосий йўналишидан фойдаланиш мумкин: а) анъанавий йўналиш; б) замонавий йўналиш; в) и стиқ болли, устуворлик йўналишлар. Анъанавий йўналишга электрлаштириш, механиз ация лаш, қисман автоматлаштириш, хим и ялаш киради. Замонавий йўналишга электронизациялаш , комплекс механизациялаш, комплекс автоматлаштириш (роботлаштириш, компьютерлаштириш), атом энергетикасини жадал ривожлантириш , янги материалларни ишлаб чиқариш ва уларга ишлов бериш , ҳозирги давр талабига жавоб берадиган технологияларни қўллаш, ундан фойдаланишда технологиянинг экологияга салбий таъсирини камайтириш, имкони бўлса бутунлай йўқотиш йўллари киради .

Афзаллик , устувор йўналишларга қуйидагилар киради : - электронизациялаш, биотехнологияни кенг жорий этиш, иқтисодий информатикани кўпайтириб, ривожлантириб, ишлаб чиқаришни тўла ахбор о тлаштириш, фундаментал фанлар бўйича из л а н ишларни кучайтириш; - янги, илғор (прогрессив) технологияларни жорий этиш; - техника ва технология, электр энергияси ва ёқилғиларнинг, хомашё ва материалларнинг энг янги турларини яратиш; - мавжуд машина ва механизмларни, асбоб-ускуна ҳамда жиҳозла рни модернизациялаш киради. Бозор иқтисодиётига кириб бориш муносабати билан илм-фан соҳасига жуда кўп атамалар (терминлар), тушунчалар кириб келмоқда. Масалан, “Нау-хау“, инновация, лизинг, техно п о лис , венчур, инж и неринг, тендер ва ҳ .к. “Нау-хау“ – бу техник, ташкилий-иқтисодий, тижорат билимлари ва тажрибанинг йиғиндиси бўлиб, алмашиш предмети ҳисобланади. “Нау-хау“ типидаги ахборот (информация) рақобатли ишлаб чиқаришнинг, савдонинг омили сифатида рўй бериши мумкин. “Нау-хау“нинг энг характерли, тавсифий томони – бу техник билимларнинг янгилигида ва аниқ ишлаб чиқариш ва тижорат вазифаларини бажариш учун фойдалилиги да дир. Уни амалга оширишда шартнома тузилади: ҳар хил чизмалар, лойиҳалар, смета (бўладиган кирим-чиқим ҳисоби), техкарталар, методикалар (бирор нарсага ўргатиш усуллари), формулалар (шартли белгилар билан ифодаланган математик миқдорлар), техник маълумотлар ва ҳ .к. таништирилади. Экспортер бу маълумотларни етказиб беради, импортер эса қабул қилиб олади. Инновация – иқтисодиётга маблағ солиш жараёни. Янгиликни жорий этиш: биринчидан , т ехника ва технология авлодларини алмаштиришни

таъминлаш учун иқтисодиётга сарфланган маблағлар бўлса ; иккинчидан эса , и лмий-техника тараққиёти ютуқлари натижалари бўлган янги техника ва технология. И хтирочиликни нг ривожланиши, бирор йўналишдаги йирик ихтиро ва кашфиётлар майдонга келиши инновациянинг муҳим омиллари ҳисобланади . Лизинг – машина, асбоб-ускуна, транспорт воситалари, ишлаб чиқариш иншо о тларини узоқ муддатли ижарага олиш; узоқ муддат фойдаланиладиган товарлар экспортини кредитлаш шаклларидан бири. Лизингнинг асос ан молиявий ва оддий тури мавжуд . Молиявий лизинг муайян муддатда ижарага берувчининг капитал харажатларини тўлиқ қоплашга етарли тўловлардан иборат бўлиб, мулк эгасига бир миқдор фойда ҳам беради. Оддий лизинг – ижара даврида ижарага олинган мулк қисман амортизацияланади. Лизинг компанияси асбоб-ускуналар сотиб олиб, уларни ижарачи фирмага одатда бир йилдан 10-15 йилгача ижарага беради. Лизингда ижарачининг шартнома муддати тугагандан сўнг асбоб-ускуналарни қолдиқ қиймат бўйича сотиб олиш (бу ҳолда эгалик ҳуқуқи янги соҳибга ўтади); янги келишув асосида шартнома муддатини чўзиш; моддий бойликларни лизинг компанияларига қайтариш ва бошқалар кўзда тути ли ш и мумкин. Томонлар лизинг шартномасида кўрсатилган давр мобайнида уни бузишга ҳақи йўқ. Лизинг компаниялари машина ва ускуналар сотиб олиш учун шахсий ва қарзга олинган маблағлардан фойдаланадилар . Давлат одатда , уларга қарз олишлари учун имтиёзли шароитлар яратиб беради. Вен ч ур – кичик бизнеснинг бир т у ри. Унинг моҳияти и лмий- муҳандислик ишлари, янги техника, технология, товар намуналарини яратиш, ишлаб чиқаришни бошқариш, тижорат ишини ташкил этиш усулларини ишлаб чиқиш ва амалиётга жори й этиш, йирик фирмалар ва

давлат ижара контракти буюртмаларини бажариш дан иборат . Бу ишлар билан “Вен ч ур корхоналар“ шуғулланади. Улар таркибида тижоратда воситачи бўлган корхоналар ҳам бўлади. Вен ч ур корхоналар техниканинг янги йўналишларида иш кўриб, фан-техника тараққиётига катта ҳисса қўшадилар. Улар вен ч ур молиялаштиришда ҳам фаол қатнашадилар ва молиявий маблағ тўплаб, уни ишга соладилар. Инж и неринг (инж и нерлик – маслаҳат хизматлари) – тижоратчилик қоидаларига асосланган инжинерлик – маслаҳат хизматлари; ишлаб чиқаришни таъминлаш, маҳсулот сотишни уюштириш, ишлаб чиқариш объектларини қуриб, ишга тушириш юзасидан маслаҳат бериш. Бу иш билан инж и неринг фирмалари шуғулланади, улар мустақил фирма сифатида бир вақтнинг ўзида бир неча мижозларга хизмат қилади. Экспорт инж и неринг фирмалари бошқа мамлакатларга хизмат кўрсатади. Улар чет элдаги илмий ғоялар ва техник ишланмалар бозорида лицензия сотади, техник янгил икл арни хорижда жорий этади. Инж и неринг компаниялари даромади кўрсатилган инж и неринг хизматига боғлиқ бўлади. Халқаро инж и неринг хизмати ишнинг техник-ташкилий ва тижорат томонлари кўрсатилга н контракт шаклида расмийлаштирилади, моҳияти билан муйян хизматларга буюртманинг бир кўринишидир. Инж и неринг хизматлари бозори – халқаро бозорнинг бир тури, инж и неринг хизматларининг давлатлараро олди-сотди қилинишидир. Тендерлар – бозорда ёки халқаро бозорда машина ва ускуналарни харид этиш, қурилиш-монтаж ишларини бажариш, инжинеринг хизмати кўрсатиш учун конкурс асосида буюртма бериш. Х аридор ёки буюртмачи энг аввал ко н курс эълон қилиб ҳаммани ўз шартлари билан таништиради. Шунга асосан конкурсда иштирок этувчи фирмалар, консорциумлар ёки корхоналар

ўз таклифларини – тендерларини харидор, буюртмачига юборади. Тендерни инжинеринг фирмалари ҳужжатлаштиради. Фан - техника тараққиётининг муҳим анъанавий йўналишларидан бири ишлаб чиқаришни электрлаштиришдир . Электрлаштириш деганда электр энергиясини етарли даражада ишлаб чиқариш, уни керакли жойларга узатиш ва ундан кенг фойдаланиш жараёни тушунилади. Унинг моддий асосини “Электроэнергетика“ тармоғи ташкил этади. У электр энергияси ишлаб чиқарадиган жиҳозларни (электростанцияларни), истеъмолчиларга уни етказиб берувчи жиҳозларни (подстанцияларни) ва электр узаткичларни ўз ичига олади. Электр энергияси ҳар турли станцияларда ишлаб чиқарилади:  сув билан ишлайдиган электр станциялар (ГЭСлар);  иссиқлик электростанциялари (ГРЭСлар);  атом электростанциялари;  қуёш электростанциялари;  шамол ва бошқа электростанциялар. Экспертларнинг далолат беришларича, келгуси юз йилликнинг ўрталарида сайёра мизда энергия ишалб чиқариш ҳозирги даражадан ўн баравар ортади. Бундай ўсишни қайта тикланмайдиган органик ёқилғи ёрдамида таъминлаш мумкин эмас. Шу сабабли э нергетика муаммоси энг жиддий жаҳоншумул муаммолардан бирига айланмоқда. Ҳозирги вақтда жаҳон энергетикаси асосан органик ёқилғидан фойдаланишга асосланади. Умуман энергетика балансида нефть ва газнинг улуши тахминан 50 фоизни, кўмир 35 фоизни ташкил этади ва атиг и 15 фоизи атом электростанциялари, гидроэнергетика ва бошқа манбалар улушига тўғри келади. Бироқ инсоннинг энергетика истеъмоли шу қадар тез суръатда ўсмоқдаки, органик ёқилғи каби анъанавий энергетика

ресурсалрининг заҳиралари навбатдаги юз йилликдаёқ етарли бўлмай қолади. Шу сабабли инсоният олдида янги энергия манбаларини эгаллашдек долзарб вазифа турибди. Ҳозирги пайтда қуёш, атом (оғир элементларнинг бўлиниши) ва ядро энергетикаси (енгил ядроларни термоядровий синтез қилиш) ана шундай манбалар ҳисобланади. Ер сатҳига етиб келадиган қуёш энергиясининг умумий миқдори инсоният эҳтиёжларини қондириш учун батамом етарлидир. Бунинг яна бир афзаллиги, анча арзонга тушади. Олимларнинг ҳисобларига қараганда, XXI асрнинг ўрталарига бориб, бутун дунёда жон бошига электр истеъмол қилиш 3-4 баравар ортади. Буни қандай таъминлаш мумкин? Органик ёқилғини ишл а б чиқаришни камайтириш керакми ёки йўқми? Албатта , бу саволга жавоб топиш керак бўлади . Бу муаммони ҳал этиш олимлар ва мутахассислар олдига катта вазифалар қ ўяди . Атом энергетикасининг афзалликлари ва касофати тўғрисида икки оғиз сўз. АЭСларнинг емирилиши жуда мураккаб вазиятни келтириб чиқаради. Авария пайтида радиоактив моддалар ажралиб чиқа бошлаши катта ҳудуднинг радиоактив зарарланишига олиб келиши мумкин. Шундай қилиб АЭСларни барпо этиш хавфсизлик билан боғлиқ бўлган принципиал янги омилни келтириб чиқаради. Бу омил на қадар жиддий эканлигини эса Ч ер н обиль АЭС и даги авария яққол кўрсатди. Башарти, термоядер энергетикаси мавжуд бўлганда у барча мезонлар бўйича етакчи ўринни эгаллаган бўлур эди. Ҳал и у яратилгани йўқ , шунчаки талаб холос. М ураккаб техникавий ва технологик вазифалар ҳал этилиши лозим. Ўзбекистонда ишлаб чиқаришни электрлаштириш борасида жуда катта ишлар амалга оширилиши туфайли йилдан йилга электр энергияси ишлаб

чиқариш кўпаймоқда. Агар 2000 йилда 46 млрд . к Вт с оат электр энергияси ишлаб чиқарилган бўлса, 2004 йилда 55 млрд . К Вт /с оат электр энергияси ишлаб чиқарилди. Республикада олимлар ва энергетика саноати мутахассислари “Ўзбекистон электроэнергетикасининг тараққиёт концепсиясини“ ишлаб чиққанлар. Бу концепцияга биноан 2010 йилда 96 млрд кВт/соат электр энергияси ишлаб чиқарилади. Бундай ўсишнинг асосий қисми иссиқлик электр энергияси тайёрлаш ҳисобига бўлади. Электронизациялаш деганда ишлаб чиқариш жараёнларида электроникадан кенг фойдаланиш, яъни ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланиладиган ахборотни компьютерларда йи ғ иш , ўтказиш ва ишлаш тушунилади. Электрониканинг макро ва микро турлари мавжуд бўлиб , улар саноат ишлаб чиқариши бошқарувида алоҳида ўрин тутади . Айниқса , лаҳзали бизнес борасида жуда қўл келади . Механизациялаш – бу қўл меҳнатини машина меҳнати билан алмаштиришдир. У икки хил бўлади: а) кичик механизациялаш; б) комплекс механизациялаш. У ишлаб чиқаришни автоматлаштиришга замин тайёрлайди. Автоматлаштириш – бу илгари одам бажарадиган, бошқариш ва назорат қилиш вазифалари асбоблар, автоматик қурилмалар зиммасига юкланадиган машинали ишлаб чиқаришни ривожлантириш жараёни. Автоматлаштириш жараёнида инсон фақат операторлик вазифасини адо этади. Саноат ишлаб чиқаришини автоматлаштиришдан мақсад – меҳнат унумдорлигини ошириш, маҳсулотлар сифатини яхшилаш, ишлаб чиқаришнинг барча ресурсларидан фойдаланишнинг оптимал шароитини яратиш.

Ишлаб чиқаришни автоматлаштириш ни нг уч тури, яъни қисман (айрим ишлаб чиқариш операцияларинигина автоматлаштирадиган), комплекс ва тўла хиллари мавжуд. Бугунги кунда компьютер ва ахборот технологиялари , телекоммуникациялар тармоқларини , маълумотлар узатишни , Интернет хизматларига кириб боришни ривожлантириш ва замонавийлаштириш республикамизда устуворлик касб этмоқда . Бу ўринда Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов томонидан 2002 йилнинг 30 майида имзоланган « Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот – коммуникация технологияларини жорий этиш тўғрисида » ги Фармон алоҳида аҳамиятга моликдир . Ушбу ҳужжатга мувофиқ Республикада компьютерлаштириш ва ахборот – коммуникация технологияларини ривожлантириш соҳасидаги вазифаларни Мувофиқлаштирувчи Кенгаш тузилган . Бу кенгаш зиммасига мазкур соҳани ривожлантиришнинг замонавий халқаро тенденциялар ва мамлакатни ижтимоий – иқтисодий ривожлантириш стратегиясига мос келувчи устувор йўналишларини белгилаш , бу борада дастурлар , лойиҳалар , меъёрий – ҳу қ у қ ий ҳужжатларнинг ишлаб чиқилиши ҳамда экспертизадан ўтказилишини ташкил этиш , малакали кадрлар тайёрлаш ва қайта тайёрлаш , жумладан , мутахассисларни чет элларда ўқитиш борасидаги ишларни мувофиқлаштириш каби муҳим вазифалар юклатилган . Унда «… реал иқтисодиёт тармоқларида , бошқарув , бизнес , фан ва таълим соҳаларида компьютер ва ахборот технологияларини кенг жорий этиш , турли аҳоли қ атламларининг замонавий компьютер ва ахборот тизимларидан кенг баҳраманд бўлишлари учун шарт - шароитлар яратиш …» белгилаб қ ўйилган .

Ўзининг ахборот – коммуникациялар технологиялари инфратузилмасини шакллантирган мамлакатларгина глобал иқтисодиётга кириб бориши мумкин . Шунинг учун ҳам кўпгина мамлакатлар замонавий ишлаб чиқариш ёки ахборот – коммуникациялар технологияларини кенг кўламда қўл лашга қарор қилдилар . Чунки улар қўш имча иш жойларини ташкил этиш ва ходимларни қайта тайёрлашда чет эл инвестицияларини жалб этадиган « ядро » бўлиб хизмат қилади . Саноати ривожланган мамлакатлар ахборот – коммуникациялари бозорини таҳлил этиш шуни кўрсатадики , ушбу технологиялардан кенг ми қ ёсда фойдаланиш иқтисодий ўсиш , меҳнат унумдорлиги ва сифатини юксалтириш , аҳоли бандлигини таъминлаш ҳамда жаҳон бозори билан кечадиган интеграция жараёнларини тез суръатларда амалга оширишга катта имконият яратиб бермоқда . Ушбу анъаналарни мамлакатимиз миллий иқтисодиётининг барча тармоқларида ҳам кузатиш мумкин . Ўзбекистонда ахборот – коммуникациялар бозори шаклланишининг барча ҳу қ у қ ий ва меъёрий ҳужжатлари мавжуд . Изчиллик билан ривожланиб бораётган ушбу тармоқ қ а чет эл сармояларини жалб қилиш ва қўш ма корхоналар очиш учун барча шарт – шароитлар етарли . Ана шу шарт – шароитлардан саноат ишлаб чиқаришида кенг фойдаланиш унинг самарадорлигини оширишга катта имкониятлар яратиб беради . Химиялаштириш – бу ишлаб чиқаришнинг ҳамма соҳаларида химия фанининг барча ютуқларидан кенг фойдаланиш. Ишлаб чиқаришнинг барча жараёнларига химик материалларни, хомашё ва материалларни қайта ишлашнинг химик усулларини жорий этишдаш иборатдир. Химиялаштириш ёрдами билан олдиндан белгиланган хусусиятли хомашё материалларни тайёрлаш мумкин. Масалан, бўёқ ва лаклар, синтетик каучук, синтетик тола, пластмассалар ва ҳ .к.

Ўзбекистон Республикаси жуда катта фан-техника салоҳиятига эга. Бу ерда Ўзбекистон ФА ва 400 дан орти қ илмий- тадқиқот муассаси ташкилоти бўлиб, уларда фан-техника тараққиётининг фундаментал ва амалий муаммолари тадқиқ қилинади, хусусан, саноат ишлаб чиқариш и га унинг илмий-техника базасини мустаҳкамлаш борасида илмий ва амалий ёрдам кўрсатилади. Мустақиллик йилларида Ўзбекистон саноатига хорижий мамлакатларнинг фан ва техника соҳасидаги тажрибаларини олиб келиш ҳамда уларни жорий этиш масаласига жуда катта эътибор берилмоқда. Кенг кўламда глобаллашув жараёни кечаётган бугунги кунда олимларнинг ютуқлари тижоратлашиб бормоқда ва ҳозирги пайтда дунё бозоридаги энг қиммат маҳсулот турларидан бирига айланмоқда . 3. Фан-техника тараққиётининг самарадорлигини баҳолаш Янги техника ва технологияни жорий этиш учун унинг иқтисодий ва ижтимоий самарадорлигни аниқлаш керак бўлади. Шу сабабли янги техника ва технологияни жорий этиш асосида халқ хўжалигида, жумладан, саноат ишлаб чиқаришида юқори кўрсаткичларга эришиш учун техник чора- тадбирларнинг қайси бири фойдали эканлигини аниқлаш зарур. Техник тадбирларнинг асосий гуруҳлари қуйидагилардан иборат:  машина ва механизмлар, жиҳозлар ва асбобларнинг янги ҳамда такомиллашган турлари ва конструкциялари;  хомашё, материаллар, ёқилғи ва энергиянинг янги турлари;  технологик жараёнларнинг янги ва такомиллашган турлари;  маҳсулотнинг химик ва физик хоссаларини, параметр ва ассортиментларини яхшилаш;

 технологик жараёнларни механизациялаш ва автоматлаштириш;  жиҳозларни модернизациялаш;  бино ва иншоотларнинг янги типл а рини яратиш;  меҳнатни ташкил этиш ва бошқаришнинг янги ва такомиллашган усуллари;  ихтирочилик ва рационализаторлик таклифлари . Корхоналар, тармоқлар ва тармоқлараро комплексларда ишлаб чиқариш суръатини тезлаштириш, маҳсулот ҳажмини кўпайтириш, унинг сифатини ошириш, ишлаб чиқаришнинг фойдалилигини кўтариш учун фан- техника тараққиётини жадаллаштириш керак бўлади. Бу иш маълум чора- тадбирларни амалга ошириш ҳисобига бўлиши мумкин. Чора-тадбирлар албатта самарали бўлиши керак. Уни ҳисобга олмасдан, баҳслашмасдан фан- техника бўйича тадбирларни ишлаб чиқаришга жорий этилмайди. Фан-техника тараққиёти тадбирлари иқтисодий самарасини ҳисоблаш тартиби расмий ҳужжатлар, яъни методик қўлланмаларда изоҳлаб берилган. Уларга қуйидагилар киради:  капитал қўйилмаларнинг иқтисодий самарадорлигини аниқлаш бўйича Н а мунали (Типовая) методика;  халқ хўжалигида янги техника, ихтирочилик ва рационализаторлик тавсифларидан фойдаланишнинг иқтисодий самарадорлигини аниқлаш методикаси;  корхоналар ва ишалб чиқариш бирлашмалари бошқарувининг автоматлаштирилган системасини нг иқтисодий самарадорлигини ҳисоблаш методикаси;  бошқарувнинг компютерлаштирил ган тизимининг самарадорлигини аниқлаш методикаси ;

 меҳнатни илмий ташкил этиш, яъни МИТ бўйича тадбир- чораларнинг иқтисодий самарадорлигини аниқлаш методикаси;  атроф-муҳитни муҳофаза этиш бўйича чора -тадбир ларни амалга ошириш учун сарфланган харажатларнинг иқтисодий самарасини аниқлаш учун вақтинчалик методика. Ундан ташқари, тармоқ вази рлик лари, илмий текшириш институтлари, лойиҳа ташкилотлари, олий ўқув юртлари ҳам методик материаллар тайёрлаш и мумкин. Техника тараққиёти энг аввало янги техникани яратиш орқали амалга ошир ила ди, рўй беради. Шу сабабли яратилган ва жорий этилаётган техника самарали ёки самарасиз л и гини билиш керак бўлади. Демак, самара ни ўлчаш ва баҳолаш керак. У қандай қилиб аниқланади? Янги техниканинг иқтисодий самарадорлиги барча саноат тармоқларида, илмий-текшириш институтларида, лойиҳалаш ташкилотларида тегишли тадбирларни аввалги йиллардаги ўзлаштириш натижаларини ифодаловчи ҳужжатлар асосида аниқланади. Илмий-техникавий тадбирларнинг кўп йиллик тажрибалар и га асосланган турли кўрсаткичлар, жумладан, машина ва техникавий воситаларни ишлаб чиқариш ҳамда улардан фойдаланиш натижасида эришиладиган йиллик иқтисодий самарадорлик қуйидагича аниқланади:  S À Ï à Ý       2 2 1 3 3 Бу ерда: 3 1 ва 3 2 – мавжуд ва янги техника ёрдамида маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш харажатлари ( келтирилган харажатлар ); а – янги техникавий воситаларнинг сифатини, нисбий афзаллигини ифодаловчи коэффициент бўлиб:

н н E P Q E P Q а    21 12 бу ерда: Q 1 ва Q 2 – мавжуд ва янги техникавий воситалар бирлиги ёрдамида йил давомида ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми; Р 1 ва Р 2 – мавжуд ва янги техникавий воситалар қийматидан уларни тиклаш учун ажратмалар салмоғи; П – янги техникадан фойдаланиш даврида эришиладиган самарадорлик. У қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:     HH EP KKEUU П    2 1 11 21 21 1 бу ерда: U 1 1 ва U 1 2 - мавжуд ва янги техникадан фойдаланиш давридаги жорий х аражатлар; К 1 1 ва К 1 2 – мавжуд ва янги техникадан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган капитал қўйилмалар; Е н – капитал қўйилмаларининг норма даражасидаги самарадорлик коэффициенти (0,15); А 2 – янги техника жорий этилгандан кейин унинг ёрдами билан ишлаб чиқариладиган маҳсулот ҳажми; S – янги техникани лойиҳалаштириш харажатлари. Янги техника самарадорлигини ҳисоблаш қиёсий самарадорликни аниқлаш тамойиллар и га асосланади. Ҳозирги кунда бундай ҳисоб-китоблар халқ хўжалигида янги техникадан, ихтирочилик ва риционализаторлик таклифларидан фойдаланишнинг иқтисодий самарадорлигини аниқлаш методикаси асосида амалга оширилади. Бу методикага биноан иқтисодий самара қуйидаги формула ёрдами билан ифодаланади:   А Х Х C    2 1 2 ,

бу ерда: С – йиллик иқтисодий самара, сўм; Х 1 ва Х 2 – янги техника ёрдами билан тайёрланган маҳсулот бирлигига сарфланган келтирилган харажатлар (Т  Е н х К); А 2 –ҳисобот йилида янги техника ёрдамида ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг йиллик ҳажми. Янги техника ва технологиянинг иқтисодий самарадорлигини режалаштириш ва башорат қилишда унинг бир қатор асосий техник- иқтисодий кўрсаткичларга, жумладан фойданинг кўпайиши, меҳнат унумдорлигини ошиш и меҳнат, моддий ва капитал сиғимининг пасайиши, маҳсулот таннархининг камаймшига таъсир этиши ҳисобга олинади. Масалан, янги маҳсулотни ишлаб чиқариш ҳисобига олинадиган режали фойданинг кўпайиши қуйидаги формула билан аниқланади. Ф t =  (Б t –Т t ) *А t - (Б 1 -Т 1 ) *А 1  бунда  Ф t - келгуси даврда фойданинг ошиши (сўм ҳисобида); Б t ва Т t корхона улгуржи баҳоси ва янги маҳсулот бирлигининг ишлаб чиқариш таннархи; Б 1 ва Т 1 –корхона улгуржи баҳоси ва алмаштириладиган маҳсулотнинг янги техникани жорий этилгунгача бўлган йилдаги таннархи (сўм ҳисобида); А t ва А 1 – келгуси даврда ишлаб чиқариладиган янги маҳсулот ва янги техникани жорий этишгача бўлган йилдаги алмаштириладиган махсулотнинг хажми (сўм ҳисобида). Янги техниканинг самарадорлигини ҳисоблаш ва таҳлил этиш унинг ижтимоий натижалари ва оқибатларини ҳам ҳисобга олиш керак бўлади. Улар жумласига, меҳнат шароитларини яхшилиш, хавфсизлик ва қулайликни таъминлаш, ходимларнинг билими ва илими ҳамда малмкасини ошириш, атроф муҳитни мухофаза қилиш, инсон фаолияти учун энг яхши шароитлар яратиш киради.

Қисқача хулосалар 1. Саноатда илмий-техника базаси – бу унинг илмий салоҳияти ва барча меҳнат воситаларининг мажмуидир. Бу салоҳият энг аввало саноатни, сўнгра, халқ хўжалигининг бошқа соҳалари ривожини таъминлайди. 2. Саноат соҳасида фан-техника тараққиётини анъанавий йўналишларига ишлаб чиқариш ни электрлаштириш ва электронизациялаш, механизациялаш ва автоматлаштириш, химиялаштириш ва янги (прогрессив) технологияларни жорий этиш киради. 3. Ўзбекистон Республикаси бу борада ўзининг жуда катта салоҳиятига эга. Мамлакатнинг изчил ва барқарор ривожланишини таъминлаш учун ана шу салоҳиятдан тўла-тўкис фойдаланиш ва фан-техника тараққиётини янада тезлатиш зарур.

Асосий адабиётлар 1. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий сиёсатининг устувор йўналишлари. -Т.: «Ўзбекистон». 1996. Том 2, 3-36 бетлар. 2. Каримов И. А. Ўзбекистон ХХ1 асрга интилмоқда. –Т.: “ Ўзбекистон “ . 2000. 352 бет. 3. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси. 2005 йил 28 январь. «Халқ сўзи», 2005 йил, 31 январь. 4. А. Ортиқов . «Саноат иқтисодиёти“ (дарслик). –Т.: ТДИУ. 2004. 5. Э. Махмудов. “ Корхона иқтисодиёти “ ( ўқув қўлланма) –Т.: ТДИУ. 2004. 208-бет. 6. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 9-10-жилдлар.- Т.: Давлат илмий нашриёти. 2002-2005. 7. Промышленность Республики Узбекистан 2001-2004 гг. Статистические сборники. 8. www . gov . uz . - Ҳукумат сайти. 9. www . press - service . uz . - Президент сайти. 10. www.tsue.uz - Университет сайти

Похожие

Саноатда фан-техника тараккиёти

Сервис соҳаси фан-техника тараққиёти ва инвестиция жараёнларини амалга ошириш

Қишлоқ хўжалигининг моддий-техника ресурслари, фан-техника тараққиёти, илғор технологиялар ва улардан самарали фойдаланиш

Техника тараққиёти учун лизинг кредити

Кишлок хўжалигининг моддий-техника ресурслари, фан-техника тараккиёти, илғор технологиялар ва улардан самарали фойдаланиш