Samarqand viloyati umumiy ovqatlanish korxonalarini modernizatsiyalash va xizmat ko’rsatish samaradorligini oshirish

Загружено в:

16.11.2022

Скачано:

0

Размер:

576.560546875 KB

Скачать

Samarqand viloyati umumiy ovqatlanish korxonalarini modernizatsiyalash va xizmat ko’rsatish samaradorligini oshirish Reja: 1. Samarqand viloyati umumiy ovqatlanish korxonalarini modernizatsiya innovatsion xolatini baholash. 2. Samarqand viloyatida umumiy ovqatlanish korxonalarini modernizatsiyalashning innovatsion jarayonlari tadqiqoti 3. Samarqand viloyati umumiy ovqatlanish korxonalarining texnik- iqtisodiy darajasini aniqlash usuli va uning tahlili 1

1. Samarqand viloyati umumiy ovqatlanish korxonalarini modernizatsiya innovatsion xolatini baholash. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli Farmonida ham, mamlakatimizda xizmat ko’rsatish sohalarini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari belgilab berilgan. Jumladan, mazkur Farmon asosida qabul qilingan “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi”da - “Xizmatlar ko’rsatish sohasini jadal rivojlantirish, yalpi ichki mahsulotni shakllantirishda xizmatlar roli va ulushini oshirish, ko’rsatilayotgan xizmatlarning tuzilmasini, eng avvalo, xizmatlarning zamonaviy, texnologik turlarini tubdan o’zgartirish” lozimligi belgilab qo’yilishi ushbu sohaning mamlakat ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotida naqadar katta ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Xizmatlar sohasining rivojlanish darajasi jamiyat farovonligini aks ettiruvchi ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. Resurslar sarfini tejovchi samarali innovatsion iqtisodiyotni barpo etish jarayonida xizmatlar sohasi alohida o’rin tutadi. Chunki u tovar ishlab chiqarish bilan taqqoslaganda, materil sarfini kamligiga, xarajatlarni tez qoplanishi va yuqori daromadlilikga egadir. 2 46 , 9 48 , 7 49 47 , 3 2010 йил 2015 йил 2016 йил 2017 йил

1.-diagramma. YaIMda xizmat ko’rsatish sohasining ulushi, foizda 1 1- chizma. 2017 yilda YaIMda alohida iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha xizmatlar ulushi. Yalpi ichki mahsulot tarkibida xizmatlar sohasi muhim va salmoqli o’rin tutadi . Respublikada xizmat ko’rsatish va servis sohasini isloh qilish bo’yicha chora-tadbirlarning izchil amalga oshirilishi natijasida mazkur tarmoq qisqa muddat ichida iqtisodiyotning eng jadal rivojlanayotgan sektoriga aylandi. Xizmatlar sohasining YaIMdagi ulushi 2000 yildagi 42,5 foizdan 2017 yilda 47,3 foizgacha oshdi. 2017 yilda YaIMda alohida iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha xizmatlar ulushi boshqa turdagi xizmatlar - 26%; tashish va saqlash,axborotlashtirish va aloqa-11,2 %; savdo, yashash va ovqatlanish xizmatlari - 10,1 % egallaydi. Modernizatsiya yo’li bilan ishlab chiqarish kompleks va yuqori samaradorlik bilan yangilanadi. Bunda nafaqat mahsulotlarni ishlab chiqarish, balkim ishlab chiqarish texnika texnologiyasini, mehnat va boshqaruvini tashkillashtirishni, umuman barcha iqtisodiy munosabatlarni o’zgartirish lozim bo’ladi. 1 https://stat.uz. Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари 3 Хизматлар 47 ,3 % яшаш савдо, ва овқатланиш хизматлари - 10 ,1 % ташиш ва сақлаш, ахборотлаштириш ва алоқа - ,2 %;11 бошқа турдаги хизматлар - 26 %

Yuqorida keltirganimizdek, modernizatsiya ob’ekti sifatida umumiy ovqatlanish korxonasining texnik va texnologik darajasini oshirish iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy va boshqaruv aspektlarini o’z ichiga olish vazifasi qo’yiladi. Chunki, korxona asosiy fondlarining yangilanishi uning kelgusi ishlarida turli xildagi texnika nosozligini, texnologiyani, jihozlar va mashinalarning eskirishini oldini olib, zamonaviyligini ta’minlaydi. Shu bilan birga ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini yaxshilash ham alohida o’rin egallaydi. Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning energiya, material va kapital sig’imdorligini yuqoriligi, zamonaviy texnologiyani o’zida mujassamlantirmaganligi mahsulotlarning raqobatbardoshligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiy islohotlarning birgina bozor institutlari samarali iqtisodiy rivojlanishni ta’minlab bera olmasligi ma’lum bo’ldi va iqtisodiy aylanmaga “modernizatsiya”, “tarkibiy o’zgarishlar”, ”milliy raqobatbardoshlik” tushunchalari kiritildi. Bunda modernizatsiya ko’pgina mamlakatlarda milliy dastur sifatida qabul qilina boshladi. Iqtisodiy adabiyotlarda modernizatsiyalash kategoriyasiga turlicha iqtisodiy qarashlar berilgan. V.Gelman iqtisodiyotni modernizatsiyalash deganda, dastlab, iqtisodiy o’sish, turmush darajasini oshirish va inson kapitalini rivojlantirishga qaratilgan chora tadbirlar majmuasi tushuniladi. Shunday kelib chiqgan xolda, umumiy ovqatlanish korxonalarini faqatgina qabul qilinayotgan chora tadbirlar majmuasining o’zi bilangina modernizatsiyalash ro’y bermaydi, ular to’g’ridan to’g’ri qaysi sohasiga kiritishni amalga oshirish lozimdir. E.Yasin fikriga ko’ra, iqtsodiy modernizatsiya “..barqaror rivojanish va rivojlangan mamlakatlar qatoridan o’rin egallashni ta’minlsh uchun davlat va undagi etakchi tarmoqlarning jahondagi raqobatbardoshligiga erishishdir. Ushbu ta’rif modernizatsiyaning mohiyatini to’laroq ochib beradi. Modernizatsiyalash orqali barqaror rivojlanishga erishiladi va real tarmoqlarda, jumladan, umumiy ovqatlanish korxonalarida iqtisodiy o’sish sur’atlari yuqoriroq bo’ladi. 4

Servis korxonalarini modernizatsiyalash va ularda xizmat ko’rsatish samaradorligini oshirish maqsadida ilmiy va amaliy tadqiqot ob’ekti sifatida faoliyati asosan xizmat ko’rsatishga yo’naltirilgan Samarkand viloyati umumiy ovqatlanish korxonalari olindi. Ilmiy tadqiqotlarda ta’kidlaganidek, umumiy ovqatlanish korxonalarida asosan uch funksiya bajariladi: tayyor mahsulotni ishlab chiqarish, uni tarqatish (taqsimlash, muomalaga chiqarish) va iste’molini tashkil etish. Ushbu funksiyalarning oxirgi ikkitasi: tarqatish va iste’molini tashkil etish xizmat faoliyatiga kiradi. Umumiy ovqatlanish korxonalari, shu bilan birgalikda insonlarning turli xildagi va ratsional ovqatga bo’lgan ehtiyojini qondirish vazifasini ham bajaradiki, bunday xizmatlarni bajarishda korxonalarning texnikaviy ta’minlanganligi alohida ahamiyatga ega hisoblanadi. Servis amaliyotida ikki tomonning o’zaro munosabatda bo’lishi talab etiladi. Bir tomondan turli xildagi malakali mehnat, biznes va boshqaruvning talabini bajarib, xizmat ko’rsatish, xizmat mahsulotini ishlab chiqaruvchi ixtisoslashgan tuzilmasi turadi. Ikkinchi tomondan, o’zlarining extiyojlarini va muhtojliklarini qondirishdan kelib chiqgan iste’molchilar talabi turadi. Bunda, xizmat ko’rsatuvchilar yoki xizmat mahsuloti ishlab chiqaruvchilar iste’molchilarning iqtisodiy bo’lmagan, o’zlarining qiziqishlari, hissiyotlari va qadriyatlari, hohishlaridan kelib chiqib aniq talablari bilan yuzma-yuz turadi. Umumiy ovqatlanish korxonalarining samaradorligini oshirish undagi ishlab chiqarishni yangi innovatsion yutuqlar asosida jadallashtirish va iqtisodiyot tarkibini takomillashishiga bog’liq bo’ladi. Bunday vazifalarni bajarishda uning moddiy-texnikaviy bazasini rivojlantirish va mavjud asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish samaradorligini oshirish o’ta muhim hisoblanadi. Korxona iqtisodiyoti-ning rivojlanishi uning modernizatsiyalash holatiga bog’liqligini yuqorida ko’rib chiqdik. Rossiya ilmiy izlanish instituti tomonidan korxonalarni modernizatsiyalash uchun uning innovatsion faoliyatiga qarshilik ko’rsatuvchi va ularning rivojlanishiga yordam beruvchi omillar aniqlangan. Unga ko’ra: innovatsion faoliyatga to’sqinlik etuvchi omillar va innovatsion faoliyatni 5

rivojlantiruvchi omillar ajratilgan. Ushbu omillarni takomillashtirgan shaklda 1 jadvalda keltiramiz. 1. - jadvalda keltirilganlardan ko’rinyaptiki, haqiqatan ham ular tarkibida asosiy o’rinni iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy, intellektual va texnik-texnologik va boshqalar o’rin egallaydi. Demak, umumiy ovqatlanish korxonasi tadbirkorlik faoliyati amaliyotida modernizatsiya innovatsiyaning tadbig’ida, ularga qanday omillar qarshilik ko’rsatishi va qaysilarini jadallashtirishimizni bilishimiz uchun ularni amaliyotda sinash maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Shuning uchun biz Samarqand viloyat umumiy ovqatlanish korxonalarining modernizatsiya innovatsion holatini va unga ta’sir etuvchi omillarini aniqlashda asosiy e’tiborni iqtisodiy, ishlab chiqarish (texnik - texnologik) va boshqa omillarga qaratdik. Samarqand viloyatida tanlab olingan 191ta umumiy ovqatlanish korxonalarining (restoran, oshxona, kafe va choyxonalar) innovatsion holatini aniqladik. 1- jadval Korxonalarning innovatsion faoliyat (jarayon)ga ta’sir etuvchi asosiy omillar 2 Omillar guruhi Innovatsion faoliyatga to’sqinlik etuvchi omillar Innovatsion faoliyatni rivojlantiruvchi omillar Iqtisodiy, texnikaviy Innovatsion loyihalarni moliyalashtirishda mablag’larning etishmasligi, moddiy va ilmiy texnika bazaning etishmasligi, joriy ishlab chiqarish bo’yicha qiziqishlarning ustunligi, zahira quvvatlarining kamligi moddiy –texnik va moliyaviy zahiralarning, zaruriy xujalik va ilmiy-texnik infratuzilmalarning borligi 2

Siyosiy, huquqiy antimonopol, soliq, amortizatsiya, patent litsenziyalash qonunlari tomonidan cheklanish. Innovatsion faoliyatni kengaytirish bo’yicha qonunlarning chora tadbirlari (ayniqsa imtiyozlar), innova- siyaning davlat tomonidan qo’llab quvvatlanishi Ijtimoiy psixologik madaniy Xodimlar statusini o’z- gartirish, yangi ish izlashga majbur bo’lish yangi ishni qayta rejalashtirish, faoliyat turini qayta dasturlash, ahloq normalari va shakllangan udumlarning buzili-shi mavhumlikdan qo’rquv, omadsizlik uchun jazolanishdan qo’rqish kabi oqibatlarga olib keluvchi o’zgarishlarga qarshilik qilish Innovatsion jarayon-larda qatnashuvchilarni ma’naviy rag’batlantirish, umumiy tan olish, o’z-o’zini namoyon qilishda imkoniyatlar bilan ta’minlash. Mexnat jamoasida psixologik muhitni yaratish. Tashqiliyboshqaruv -li Qisqa muddatda o’z-o’zini qoplashga yo’naltirish, innovatsion faoliyat bo’yicha qatnashchilarning qiziqishlari bilan moslashtirishning murakkabligi rejalashtirishda talabchanlik Tashkiliy tuzilmaning egiluvchanligi, boshqarishda demokratik uslubga yondashish, gorizontal axborot oqimining ustuvorligi, o’z o’zini rejalashtirish, korrektirovkalarni o’tkazish, avtonomiya, maqsadli ishchi guruhlarni shakllantirish

Innovatsion holatni aniqlashda biz so’rov usulini qo’lladik. Barcha korxonalarga (respondentlarga) korxona (tashkilot) modernizatsiyani amalga oshirish uchun innovatsion faoliyatiga salbiy ta’sir etuvchi omillar ko’rsatilgan so’rov anketasi berilib so’rov o’tkazildi. (1 ilova). So’rov anketasida ko’rsatilgan omillarning xar biriga respondentlar tomonidan to’rt xil javobdan: asosiy, ahamiyatli; ahamiyatsiz; javob berishga qiynalaman degan javoblardan birini berdi. So’rov anketasida keltirilgan innovatsion baholashning bunday sifat baholash shkalasi universal xarakterga ega bo’lib, so’rovga qatnashgan barcha qatnashchilar qiynalmay javob berishi mumkin. Shu bilan birga korxona qaysi tashkilotga qarashli ekanligidan qat’iy nazar, bir xilda oson javob berish mumkin. So’rov shkalasining to’rt darajaligi javob beruvchining maksimum - yuqori darajalarni, minimum- pastki darajani qamrab oladi. So’rovga jami 17 omilni uch guruhga : iqtisodiy (6ta omil), ishlab chiqarish (6 ta omil) va boshqa turdagi (5 ta omil)lar kiritildi. Samarqand viloyat umumiy ovqatlanish korxonalari innovatsion faoliyatiga to’sqinlik etuvchi omillar 2015 yili holati bo’yicha o’tkazilgan so’rov natijalari 2. 2-jadvalda keltirilgan. Jadvalda keltirilgan javoblar shuni ko’rsatyaptiki, ko’pchilik korxonalar iqtisodiy omillardan «o’z mablag’ining innovatsion faoliyatga etishmasligi» ko’proq to’sqinlik qiluvchi omil hisoblanmoqda. So’rov natijalarini tahlil etishda biz A.Gusev 3 taqdim etgan innovatsion faoliyatga qarshilik ko’rsatayotgan omillar darajasidan salmoqlik koeffitsienti bilan ranjirovkalash usulini qo’lladik. Buning uchun agar omil «asosiy» deb xarakterlansa, unga maksimal salmoqlilik koeffitsientini 1 ga teng deb olinadi, «ahamiyatli» deganda 0,6 koeffitsient, ya’ni 0,5dan katta bo’lib maksimal 1 ga yaqin xisoblanadi. Agar baholash «ahamiyatsiz» deyilsa, unga 0,2 koeffitsienti tenglashtiriladi. 3 Гусев A. Б. Формировaние рейтингов инновaционного рaзвития регионов России и вырaботкa рекомендaций по стимулировaнию инновaционной aктивности субъектов РФ: моногрaфия/ A.Б.Гусев – М., 2008. – 88 С

Oxirgisi «javob berishga qiynalaman» bahosiga 0 minimal koeffitsienti beriladi. 2.-jadval Samarqand viloyatidagi umumiy ovqatlanish korxonasini innovatsion faoliyatiga to’sqinlik qiluvchi omillar (2015 yil bo’yicha) 4 Omillar Innovatsion faoliyatga to’sqinlik etuvchi omillar baholash darajasi Iqtisodiy O’z mablag’ining etishmasligi 106 34 18 33 Davlat tomonidan moliyaviy yordamning etishmasligi 50 38 22 81 Yangi mahsulotlarga to’lov iste’molining kamligi 23 23 24 121 Yangi texnika kiritish yuqori qiymatligi 82 36 31 42 Iqtisodiy xavf-xatar yuqori 67 40 44 40 Yangilikning uzok muddatga koplanishi 40 28 20 103 Ishlab chiqarish (texnik texnologik) Tashkilotning past innovatsion faoliyati 40 60 70 21 Malakali kadrlarning etishmasligi 66 40 40 45 Yangi texnologiyalar bo’yicha axborotning kamligi 98 25 28 40 Sotish bozori hakidagi informatsiyaning kamligi 93 34 29 35 Korxonaning yangilikni qabul qilish qiyinligi 69 22 80 20 Ilmiy tashkilot va boshqa korxonalar bilan aloqaning kamligi 60 83 20 28 Boshqa omillar Iste’molchining innovatsion mahsulotga talabining kamligi 50 80 20 41 4 Тaдқиқот aн.asosiy ahamiyatli ahamiyatsiz Javob berishga qiynalaman

Innovatsion faoliyatni qo’llab quvvatlovchi normativ xujjatlar va qonunlarning etishmasligi 60 70 30 31 Innovatsion jarayon muddatining noaniqligi 40 60 80 11 Innovatsion infrastrukturaning rivojlanmaganligi 40 63 75 13 Texnologiyalar bozorining rivojlanmaganligi 70 50 40 31 Har bir omilni baholash uchun omil qarshilik indeksi xisoblanadi. Indeksni xisoblash uchun quyidagi formuladan foydalandik: Bu yerda: I – qarshilik indeksi; n-innovatsion faoliyatga berilgan baholash javobining soni (bizda n=4); i-javob variantining tartib nomeri; X i- respondentlar soni (i VARIANTGA javob berganlar); Y-salmoqlik koeffitsienti (i-variantga javob) (Y=1,0; 0,6; 0,2; 0). Shunday qilib, I – indeksi 0 dan 100%gacha normallashtirilib, 100% maksimal qarshilik omili xisoblanadi. So’rovda 17 omil qatnashganligi uchun biz o’rtacha kiymatini topamiz. Samarqand viloyati umumiy ovqatlanish korxonalarining innovatsion faoliyatiga qarshilik ko’rsatuvchi omillarning baholanishidagi o’rtacha qarshilik indeksi – I hisoblandi.(3 - jadvalga qarang). 2017 yilda bajarilgan so’rov tadqiqotida ko’pgina korxonalar qayta tashkil etilganligi natijasida birlashtirildi, ko’plari o’z faoliyatini tugatdi. Olib borilgan «Samarqand viloyat umumiy ovqatlanish korxonalari»ning innovatsion faoliyatiga qarshilik ko’rsatuvchi omillar indeksini aniqlash bo’yicha qilingan ilmiy-tadqiqot quyidagi xulosalarni berdi: - qarshilik indekslarni ichida maksimal darajadagisi «korxona pul mablag’ining etishmasligi» (I o’rt =68,08%).Undan so’ng «yangilikni kiritish yuqori qiymatliligi» (I o’rt =59,9%), va «davlat tomonidan moliyaviy yordamning kamligi» (I o’rt =39,66%). Haqiqatdan xam, mablag’ resursining etishmasligi korxonaning qo’shimcha investitsiyalarga muhtojligini va ushbu hisob natijalari tasdiqlaydi;

2.3 - jadval Samarqand viloyat umumiy ovqatlanish korxonalari innovatsion faoliyatiga to’sqinlik ko’rsatuvchi omillar indeksini baholash 5 . № Omillar 2015 2017 Io’rtach a 1 Iqtisodiy 1.1 O’zmablag’ining etishmasligi 68,06 68,10 68,08 1.2 Davlat tomonidan moliyaviy yordamning etishmasligi 40,41 38,91 39,66 1.3 Yangi mahsulotlarga to’lov iste’molining kamligi 21,78 31,17 26,47 1.4 Yangi texnika kiritish yuqori qiymatligi 57,06 62,88 59,97 1.5 Yuqori iqtisodiy xavf-xatar 52,25 57,47 54,86 1.6 Yangilikning uzoq muddatga qoplanishi 31,83 29,54 30,68 2 Ishlab chiqarish (texnologik) 2.1 Tashkilotning past innovatsion faoliyati 47,30 43,24 45,27 2.2 Malakali kadrlarning etishmasligi 51,37 55,85 53,61 2.3 Yangi texnika texnologiyalar bo’yicha axborotning kamligi 62,09 72,61 67,35 2.4 Sotish bozori xakidagi informatsiyaning kamligi 62,40 73,15 67,77 2.5 Korxonaning yangilikni qabul qilish qiyinligi 51,41 56,03 53,72 2.6 Ilmiy tashkilot va boshqa korxonalar bilan aloqaning kamligi 59,58 52,07 55,82 3 Boshqalar: 3.1 Iste’molchining innovatsion mahsulotga talabining kamligi 53,40 55,13 54,26 3.2 Innovatsion faoliyatni qo’llab quvvatlovchi normativ hujjatlar va qonunlarning etishmasligi 56,54 57,65 57,09 3.3 Innovatsion jarayon muddatining noaniqligi 48,16 38,55 43,35 3.4 Innovatsion infrastrukturaning rivoj-lanmaganligi 48,58 40,36 44,47 3.5 Texnologiyalar bozorining rivojlanmaganligi 56,54 53,15 54,84 Xuddi shunday o’rtacha guruh omillar indekslari hisobi 4-jadval keltirilgan. 5 Тaдқиқот aн.

2.4 -jadval 2015-2017 yillarda innovatsion faoliyatga to’sqinlik qiluvchi guruhlar omili 6 Omillar guruxi Iqtisodiy 45,23 48,01 46,62 Ishlab chiqarish (texnik texnologik) 55,69 58,82 57,25 boshqalar 52,64 48,96 50,8 Jami indekslar 51,18 51,93 51,55 barcha javoblar, birlik 191 111 - qarshilik indeksining minimal qiymati (I o’rt =53,72%). Bu ishlab chiqarish (texnologik) guruhidagi «korxonaning yangilashlarini qabul qilish qiyinligi hisoblanar ekan. Demak, bundan shuni aytish mumkinki, korxonalarning qariyib 46 % innovatsion yangilikka tayyor ekan deb hisoblash mumkin. - qarshilik indeksining 1,2 va 3,2 omillari shuni ko’rsatyaptiki 2015- 2017 yillar davomida ko’zga ko’rinarli darajada davlat tomonidan moliyaviy yordam berilmaganligi, berilgani xam etarli darajada emas. Xuddi shuningdek, innovatsiyaning huquqiy boshqaruv faoliyati xam qonunlar bilan xam ta’minlanmaganligi etarli darajada emas; - xo’jalik sub’ektlarining yangi texnika va texnologiyalar va bozorlar (2,3 va 2,4 omillar) to’g’risida kam informatsiyaga egaligi, korxonalarda zamonaviy telekommunikatsiyalarning talab darajasida emasligi, tadbirkorlik xatarining yuqoriligi (1,5 omillar) tovlamachilikning yuqoriligini ko’rsatadi; -korxonalarning innovatsion salohiyatining pastligi (I o’rt =45,27% 2,1 omil) va malakali xodimlarning etishmasligi (Io’ rt =53,61% 2,2 omil). 6 Тaдқиқот aсосидa муaллиф томонидaн тузилгaн. 2015 2017 I- o‘rtacha si

- qarshilik indeksining 1,3; 1,4; 1,6 omillari bo’yicha xo’jalik sub’ektlarining tassavvurida hali xam innovatsion faoliyat katta tavakkalchilik qimmatli zarar keltiruvchi bo’lib ko’rinyapti; Agar biz ekspert so’rov o’tkazilganligi bo’yicha xulosa qiladigan bo’lsak, unda quyidagilarni belgilash mumkin: -korxonalar innovatsion faoliyati to’g’risida ekspert so’rov davlat statistika boshqarmasi tizimi tomonidan muntazam ravishda olib borish kerak; -so’rov anketasidagi savollarning ko’pligi, uning ishonchliligi va samarasini pasaytiradi; -mutaxassislarning so’rov anketasi savollariga javob berishda so’rov madaniyatining pastligi, e’tiborsizlik bilan qarash va bu sohadagi bilimning etishmasligi seziladi; -so’rovda omillar sonini keskin kamaytirib, bir vaqtning o’zida xam qarshi omillar xam korxonada olib borilgan (yoki olib borilayotgan) innovatsiya bo’yicha omillarini xam keltirish va so’rovga asosan mutaxassislarni jalb etish lozim bo’ladi. Samarqand viloyat umumiy ovqatlanish korxonalari innovatsion faoliyati holatini izlanishida biz korxona innovatsiya faoliyatiga qarshilik ko’rsatuvchi omillar bo’yicha umumiy ovqatlanish korxonalari bo’yicha so’rov o’tkazilib, qarshilik indeksini hisobladik. Jumladan, «Obi Rahmat» MChJ «Yulduz» restorani bo’yicha xam o’tkazildi. Lekin, o’tkazilgan so’rov natijalarini va o’tkazish jarayonida tahlildan namoyon bo’lgan kamchiliklarni e’tiborga olgan holda, biz 2017 yilda «Obi Rahmat» MChJ «Yulduz» restorani bo’yicha qayta so’rov o’tkazdik. So’rov o’tkazish uchun maxsus 10 kishidan iborat so’rov komissiyasi tashkil etildi. So’rov anketasiga bir vaqtda innovatsion qarshilik omillari bilan innovatsiyani rivojlantiruvchi omillar xam keltirildi. Innovatsion qarshilik omillari 17 dan 6 tagacha kamaytirildi va yana 6 ta rivojlantiruvchi omillar berildi. Bunda, iqtisodiy ta’sir etuvchi omillarga: • o’z mablag’ining etishmasligi, yuqori iqtisodiy xavf-xatar;

• sotuv bozorlari haqidagi axboroning etishmasligi; • texnik texnologik omillarga: yangi texnika texnologiyalar haqidagi axborotning etishmasligi, yangi tovarga talabning va malakali kadrlarning etishmasligi inobatga olindi. Xuddi shuningdek, olingan natijalar bo’yicha innovatsion rivojlanishning ko’rsatkichlarining sifat tahlili o’tkazildi va iqtisodiy rivojlantiruvchi omillarga: • O’zbekistonda yangi sotish bozorlarini yaratish; • standart buyicha ta’minlanganlik holati; • texnik texnologik omillar: mehnat sharoitini yaxshilash, mahsulot sifatini yaxshilash, mahsulot assortimentini kengaytirish; • intellektual madaniy omillardan: malakali kadrlarni ko’paytirish kiritildi. Bunda ikki guruh innovatsiyaga qarshilik ko’rsatuvchi va korxona innovatsion faoliyatini rivojlanish omillarini baholash bajarildi. Baholashda biz integrallashgan 4 – ballik reyting baholash usulini: 3-ko’rsatkichning eng yuqori darajasi; 2-o’rtacha; 1-ahamiyatsiz; 0-ta’sir darajasining yo’qligini qo’lladik. Bunday usulni qo’llash ko’rsatkichlar nisbiy tahlilida aniq ko’rsatkichlarni olishga yordam beradi. 1 - rasm.Korxonaning modernizatsiya innovatsion faoliyatiga to’sqinik ko’rsatuvchi omillar reytingi 7 7 Тaдқиқот aсосидa муaллиф томонидaн тузилгaн.

Xuddi shunday korxonaning 2015-2017 yildagi innovatsion faoliyatining rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar ta’siri reytingi o’tkazilib, natijalari 2 - rasmda keltirilgan. 2 - Korxona innovatsion faoliyatining rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar reytingi 8 . Korxona innovatsion faoliyatiga qarshilik ko’rsatuvchi omillar reyting balli baholash natijasi 2.- rasmda keltirilgan. Baholangan omillar ichida korxona yangi texnikalar haqidagi axborotlarnin etishmasligi (reyting 2,9) va yangi mahsulotga bo’lgan talabning pastligi (reyting 1,5) nisbatan baholandi. Olib borilgan innovatsion holat tadqiqoti, innovatsion faoliyatining rivojlanishiga qarshilik etuvchi va unga ta’sir etuvchi omillar reytingi shuni ko’rsatdiki, korxonalarning modernizatsiyasida uning texnik-iqtisodiy darajasi, ya’ni qanchalik texnika-texnologiyasining samarali, yangi ekanligi alohida o’rin egallaydi. 2. Samarqand viloyatida umumiy ovqatlanish korxonalarini modernizatsiyalashning innovatsion jarayonlari tadqiqoti Samarqand viloyatida umumiy ovqatlanish korxonalarini modernizatsiya innovatsiya xolati urganilganda, shu ma’lum bo’ldiki tadqiqotni chuqurlashtirish maqsadida undagi 8 Тaдқиқот aсосидa муaллиф томонидaн тузилгaн.

aniq korxonalar bo’yicha ilmiy tadqiqotlarni olib borishni taqozo etadi. Bunda korxonalardagi asosiy fondlardan foydalanish, korxonalardagi mehnat unumdorligining dinamik holati va korxonalar rivojlanishining istiqbollari tadqiqotlari muhim o’isoblanadi. Shuning uchun biz, ushbu tadqiqotlarni Samarqand viloyati umumiy ovqatlanish korxonalaridan “Yulduz “restorani misolida olib bordik. “Yulduz” restoranining asosiy fondlaridan foydalanish samaradorligining tahlili tadqiqoti olib borildi va olingan natijalar 5-jadvalda keltirildi. Ushbu jadval ma’lumotlarining tahlilidan umumiy ovqatlanish korxonasining asosiy fondlaridan foydalanish samaradorligi, ya’ni fond bilan qurollanganligi va fond ta’minotining pasayib ketganligini ko’rishimiz mumkin. Ma’lumki moddiy - texnika baza o’z ichiga barcha asosiy fondlarni va bir qism aylanma fondlarni o’z ichiga oladi. Korxona asosiy fondlari uning moddiytexnika bazasining bir qismi bo’lib, ularning muntazam ravishda eskirishi bilan o’z qiymatining bir qismini tayyor mahsulotga o’tkazadi. Shuning uchun ularga bir xil hisob me’yorlari beriladi. Shunday qilib, korxona asosiy fondi uning ishlab chiqarishning asosi bo’lib, ishlab. 5. jadval “Yulduz” restoranining asosiy fondlaridan foydalanish samaradorligining tahlili (ming so’m) № Ko’rsatkichlar 2015y 2017y Farqi 2015y 2007y % 1 Yalpi tovar aylanishi 12142 44542 +32400 366,8 2 Chakana tovar aylanishi 10582 44212 +33630 417,8 3 O’z ishlab chiqargan mahsuloti bo’yicha aylanma 1023 3214 +2191 314,1 4 Foyda 1010 930 +829 920,7 5 Asosiy fondlarning o’rtacha qiymati 31245 45678 +1443 146,2 5.1 Faol qismi 3360 4242 +146,1 126,2 6 O’rin miqdori 200 250 +50 12,5 7 O’rtacha ro’yxat,kishi 46 98 +52 213,0

7.1 Savdo ishlab chiqarish personallari 28 62 +34 221,4 8 Asosiy fondlarning fond qaytimi 0,38 0,97 +0,59 255,2 9 Asosiy fondlarning faol qismining fond qaytimi 0,30 0,75 +0,45 250 10 Asosiy fondlarning fond sig’imi 2,57 1,02 -1,55 39,6 11 Asosiy fondlarning faol qismining salmoqligi 3,28 1,32 -1,96 40,2 12 Asosiy fondlarning faol qismining salmoqligi 0,10 0,09 -0,01 90 13 Asosiy fondlarning foydalanish samaradorligi koeffitsienti 0,003 0,020 +0,017 666,6 14 Bir o’rindan olingan foyda 0,50 3,72 +3,22 744 15 Bir o’rinda chakana tovar aylanmasi 52,91 176,8 +123,8 334,1 16 Bir o’rinda ishlab chiqarish mahsuloti bo’yicha aylanmasi 5,11 12,85 +7,74 251,4 17 O’rinlar soni hisobda: bir ishchi uchun 4,34 2,55 -1,79 58,7 Bir savdo ishlab chiqarish uchun 7,14 4,03 -3,11 56,4 18 Asosiy fondlarning samaradorligining integral ko’rsatkichi 0,001 0,02 +0,02 2000 19 Fond qurollanganligi 679,2 466,1 -213,1 68,62 20 Fond ta’minoti 120 68,42 -51,58 57,01 chiqarish mehnat vositalari, kulinar mahsulotlar realizatsiyasi va iste’molini tashkil etish kompleksini tashkil etadi. Umumiy ovqatlanish korxonalarining asosiy fondini, uning binosi, inshootlari, mashina va jihozlari, transport vositalari, instrumentlari, ishlab chiqarish inventari va boshqa mehnat vositalaridan tarkib topadi. Tadqiqot ob’ekti hisoblangan “Yulduz” restoranining moddiy- texnika bazasining asosiy fondi 2-ilovada 2015 yildagi holati keltirilgan. Korxona o’zining maxsus xususiyatlaridan kelib chiqgan holda uning asosiy fondining bir qismi (mashinalari, jihozlari va asboblari) undagi ishlab chiqarishdagi ovqatlar, yarim tayyor mahsulotlari, xom ashyo va boshqalarning

qayta ishlovi uchun qo’llanilsa, qolganlari uning realizatsiyasi va iste’molini tashkil etish uchun foydalaniladi. Agar birinchisida, yangi iste’mol qiymati va qiymatlar yaratilsa, ikkinchisida asosiy fondlar iste’mol etish sharoitini yaratishga ham sababli bo’ladi. Umumiy ovqatlanish korxonalarining o’ziga xos xususiyati uning asosiy fondlarning qo’llanilishi bilan chegaralanmaydi. Ularning ayrimlari ishlab chiqarish jarayonlarida ham, realizatsiyada va iste’molini tashkil etishda ham qo’llanilsa, ayrimlari faqat bir funksional jarayon operatsiyalariga qatnashadi. Masalan, bino va inshootlar xom- ashyoning kelishidan, tayyor mahsulot realizatsiyasigacha bo’lgan barcha bosqichlarda qo’llaniladi. Lekin sovitish jihozlari faqat ishlab chiqarish va reali-zatsiyada, mexanik jihozlar esa faqat ishlab chiqarish jarayonida qo’lla-niladi. V.I. Kuznetsov tomonidan o’tkazilgan ilmiy tadqiqotlar natijasi bo’yicha 9 umumiy ovqatlanish korxonalari asosiy fondining qariyb 55% ishlab chiqarishni, 35% iste’molni va 10% mahsulot realizatsiyasini tashkil etishini ta’minlashi aniqlangan. Xuddi shunday hisob “Yulduz” restorani bo’yicha olib borilganda ham ishlab chiqarish 59%, iste’molga 32% va 9% realizatsiyada foydalanilganligi ma’lum bo’ldi. Umumiy ovqatlanish korxonasining asosiy fondlarini “Yulduz” restorani tahlil qilar ekanmiz, ularning ishlab chiqarish jarayonida mahsulot realizatsiyasida va mahsulotlar iste’molini tashkil etishdagi funksiyalariga qarab aktiv va passivga bo’linishini ko’rishimiz mumkin. Umumiy ovqatlanish korxonasining aktiv asosiy fondlar tarkibiga: jihozlar, mashinalar, apparatlar, transport vositalari, ishlab chiqarish inventari va instrumentlari, hisoblash mashinalari va mehnat vositalari kiradi, ular korxonaning texnikaviy qurollanganligini tashkil etadi. Bu fondlar o’zlarining xususiyati bilan korxona mahsulot ishlab chiqarish va undagi mehnat unumdorligining o’sishiga to’g’ridan to’g’ri ta’sir etadi. Korxonaning passiv asosiy fondi tarkibiga uning binosi, inshooti va shu kabilar kiradiki, ular mahsulot ishlab chiqarishda to’g’ridan to’g’ri ta’sir 9 Кузнецов В.И. Основные фонди общественного питaния и их воспроизводствa – М.,МИНХ 1975. Стр 6

etmasalarda, lekin uning ishlab chiqarishda, kulinar mahsulotining realizatsiyasida va mahsulotlar iste’molini tashkil etishda qatnashadi. “Obi-Rahmat” MChJga qarashli “Yulduz” restoranining asosiy fondlar ro’yxati 2017 yil holatida, ya’ni 2015-2017 yillarda o’tkazilgan modernizatsiyalashdan keyingi holatida “Obi-Rahmat” MChJ asosiy fondlarining umumiy balans qiymati 1,022 milliard so’m bo’lsa, shundan “Yulduz” restorani 891107257 so’mni tashkil etdi. Ushbu holatni o’zgartirish uchun korxonani modernizatsiyalash lozim buladi. Modernizatsiyalash birinchi navbatda korxonaning innovatsion faoliyatiga boglik xisoblanadi. Chunki uning natijasida olinadigan ishlab chiqarish mahsuloti (xizmat), uning rivojlanganlik darajasini belgilaydi. Ma’lumki, “innovatsiya” (ingl.innovation yangilik kiritish, novatorlik) deganda modernizatsiyaning bosh omili yangi jarayon, mahsulot yoki xizmatning “yangiligiga berilgan investitsiya” natijasida amaliyotga tadbig’ini tushunamiz. Shuning uchun modernizatsiyalashdagidek innovatsion 6-jadval “Yulduz” restorani asosiy fondi guruxi tarkibiy qismi 2015 yil boshi 10 № Jihoz nomi tavsifi Mexanik jihozlar 1 Myasorubka (go’sht qiymalagich) MS2-70 70 0,6 6,5 0,019 MIM-88 180 1,1 75 0,109 2 Idish yuvish mashinasi MI9-1000 1000 dona 40 1000 4,1 MMU-500 500 26 350 1,36 3 Xamirqorgich TMM-1M 140l 2,2 350 1,08 4. Ko’pirtiruvchi mashina MV-60 60l 2,2 400 0,72 Issiqlik jihozi 10 Тaдқиқот aсосидa муaллиф томонидaн тузилгaн markasi Unumdorlig, km/s El.kuvvati, kVt Massasi kg Egallagan yuzasi m2

1 Qaynatib pishi rish qozoni KPESM-60 60 10,5 103 0,75 2 gazplitasi PESM-1N 0,48 14 180 0,65 3 Qovurish shkafi EP-4JSh 0,48 9,6 260 0,66 4 elektrotova SE-0,45 0,5 12 275 0,41 5 Elektro-frityurnitsa FESM-20 20 7,5 9,0 0,36 6 Elektro-frityurnitsa FNE-5 8 4 25 0,11 Sovitish jihozlari 1 2 kamerali sovitgich ShX 1,12 1,2m 3 0,43 275 1,33 2 «Pingvin» sovutgich prilavkasi PVXS 1 0,5 0,5m 3 0,36 400 2,42 3 Sovutgich shkafi ShX 1,25 1,25/2 50 0,7 450 1,3 4 Muzgenerator LG 10M 3kg/s 1,1 295 5,1 5 muzlatgich 1,5kg/ s 0,3 115 0,3 Salqinlovchi jihozlar 4 Konditsioner BEKO OSI 2,5/0,4 1,2/1 ,5 10,4/ 34 0, 1 7-jadval “Yulduz” restorani asosiy fondi guruxi tarkibiy qismi 2017 yil boshi № Jihoz nomi tavsifi Mexanik jihozlar 1 Myasorubka (Go’sht qiymalagich) NFU 90 1,1 12 0,1 MIM 82 250 1,1 55 0,17 2 Idish yuvish mashinasi MU 500A 500 12 250 1,5 3 Xamirqorgich TMM 1M 160 2,6 250 0,89 markasi Unumorligi kg/soat El.kuvvati kVt M assasi kg Egallagan yuzasi m2

4. Ko’pirtiruvchi mashina 80 2,2 300 0,86 Issiqlik jihozi 1 Qaynatib pishi rish qozoni KPE 60 60 9,33 210 0,6 KPESM 60 60 10,5 103 0,88 2 gazplitasi PESM 1N 0,24 3,6 110 0,35 PESM 4 0,48M 2 14 210 0,71 3 Qovurish shkafi JSh EP 4 0,48 14 200 0,32 ESh 3M 0,38 9 310 0,95 4 elektrotova SE 0,45 0,45 11,2 220 0,1 SESM 0,5 0,5 12 275 1,23 5 Elektrofrityurnitsa FESM 20 20 7,5 90 0,36 FNE 5 8 4 25 0,11 Sovitish jihozlari 1 2 kamerali sovitgich ShX 1,056 1,056M 3 0,47 330 1,7 2 «Biryuza» sovut gich prilavkasi Biryuza 0,,4 0,45 120 0,5 3 Sovutgich vitrinasi PVX 1 0,30 0,54m 3 0,375 275 1,7 4 Sovutgich shkafi ShX 0,4 0,4/80 0,45 180 0,5 Salqinlovchi jihozlar 1 Konditsioner AQ 24 3,5/3,9 1,28/1,8 10,4/34 0,2 2 Konditsioner Ferette 5,0/0,55 1,8/1,7 14/42 0,8 3 Konditsioner Ferette 5,0/0,55 1,8/1,7 14/42 0,8 jarayonning (faoliyati) rivojlanishiga ijtimoiy-madaniy, iqtisodiy, intellektual va texnik - texnologik va boshqa omillar ta’sir etadi. “Yulduz” restoranining mexnat unumdorligining dinamik holati va korxonalar rivojlanishining istiqbollarini aniqlash tadqiqoti uchun biz iqtisodiy ilmiy izlanishlarida keng tarqalgan dispersion va regression tahlilni olib bordik. Ma’lumki, regression tahlil deganda iqtisodiy jarayonlarning bir biriga bog’liqlik

qonuniyatining izlanishiga tushuniladi. Ko’p holda o’zgaruvchan x va y ko’rsatkichlar orasida bog’liqlik bo’lsada, hamma vaqt ham ular bir maromda bo’lmasligi, bitta “x” ko’rsatkichining natijasiga “y” natijalari to’g’ri kelishi mumkin. Bunday hollarda bog’liqlik regression bog’liqlik deb yuritiladi. Shunday qilib, y=f(x) funksiyasi, agar argumentga “y” statistik qatori kelsa, regressionli deb yuritishimiz mumkin. Agar ko’rsatkichlar bog’liqligini aniqlash regression tahlil deb yuritsak, unda ko’rsatkichlar bir biriga yaqinligi korrelyasiya yoki nuqtalar maydoni deb yuritiladi. Regression tahlilning asosiy maqsadi, bir-biriga bog’liqligi bor ko’rsatkichlarning bog’liqlik regression tenglamasini ishlab chiqishdan, yana bu faktorlar natijalarining bir-biriga yaqinligi (korelyasiyasi), ishonchliligi va mosligi (adekvatligi) ham aniqlanadi. Bir faktorli – juft bog’liqlikda to’g’ri chiziq, parabola, giperbola, logarifmik, darajali va ko’rgazmali funksiyali, polinamol va boshqa turlari bo’lishi mumkin. Agar ikki va ko’p faktorli bo’lsa, unda tekislik, paraboloid, giperboloid ko’rinishda approksimatsiya qilish mumkin. O’zgaruvchan faktorli bog’liqlikni quyidagi tenglama bilan ifoda etish mumkin: (1) Bunda y – maqsadli funksiya; x i – erkin faktorlar, b i – regressiya koeffitsientga, qaysikim x i -y ga bo’lgan bog’liqligini ifoda etadi. b ij – faktorlarning ikkilamchi x i va x j ta’sirlarni ifoda etadi. Regression bog’liqlikni ifodalashda minimal kvadrat sharti bajarilsa optimal bo’ladi, ya’ni (2) bu erda y i - haqiqiy natija maydoni; y - o’rtacha qiymat.

Korrelyasiya maydoni esa to’g’ri chiziqli tenglama ifodasida: y = a + bx (3) bo’lishi mumkin. Bundagi a va b quyidagicha hisoblanadi: (4) x va y o’zgaruvchanlarning bir-biriga qanchalik yaqin bog’liqligini koeffitsient korrelyasiyasi ko’rsatadi va quyidagicha topiladi: Bu erda: n – aniqlashlar (o’lchamlar) soni korrelyasiya munosabati yoki koeffitsient qiymati 0 dan 1 gacha o’zgaradi. Agar r=0 bo’lsa, unda o’rganilayotgan faktorlar (ko’rsatkichlar) orasida bog’liqlik yaqinligini bildiradi, r=1 bo’lsa, unda bog’liqlik funksional hisoblanadi. Amaliyotda albatta bunday absolyut 0 yoki 1 bo’lishi kam hollarda kuzatilgan. Masalan, ishlab chiqarishdagi va muomala sarf harajat 0 absolyut darajasi, tovar aylanmasi bilan hech vaqt 0 yoki 1 bo’lishi mumkin emas. Faqat yo 1 ga, yo 0 ga intilish, lekin hech qachon unga erishishi mumkin emas. Qanchalik 1 ga yaqinlashsa, shunchalik bir-biriga bog’liqligi yaqin hisoblanadi. Ko’p holda r  0,5 bo’lsa, bog’liqlik qoniqarli r = 0,8 … 0,5 yaxshi hisoblanadi. Aniqlanayotgan ko’rsatkichlarning o’rtacha qiymatlarining o’zgaruvchan x dan qanchalik o’zgaruvchanligini (yoki yoyilganligini) determinatsiya koeffitsienti aniqlaydi. Rg = r 2 (7)

To’g’ri chiziqli bog’liqlik regressiyasi quyidagicha ifodalanadi:  y y = y + r (8) Г x «Yulduz» restoranining 2014-2018 yillardagi mehnat unumdorligining regression tahlilini hisoblashda oxirgi 5 yil ketma-ketlikda: x = 1, 2, 3, 4, 5 deb qabul qilingan va yuqorida keltirilgan usulikada barcha hisoblar jadvalga kritilgan. 8. jadval «Yulduz» restoranining 2014-2018 yillardagi mehnat unumdorligining regression taxlil xisobi. Yilla r x y x - x y - y  x - x  2  y - y  2 x2 y2 xy  x - x  2  y - y  2 2014 1 608,1 -2 -509 4 2590,8 1 3697856 608,1 101,8 2015 2 647,2 -1 -118 1 139,2 4 4188867 8 1294,4 11,8 2016 3 652,2 0 -6,8 0 46,2 9 425364,8 1956,6 0 2017 4 691,1 1 32,1 1 1030,4 16 477619,2 2764,4 32,1 2018 5 696,4 2 37,4 4 1398,7 25 484973 3482 74,8 15 3295 0 0 10 5205,3 55 2176610, 4 10105,5 220,5 Bunda hisob yillarga to’g’ri keladigan mehnat unumdorligi ming so’m o’lchov miqdorida y i deb qabul qilingan. Keltirilgan usulikaga asosan, aniqlangan yillar o’rtacha qiymati x = = 3 ga va mehnat unumdorligi esa y = = 659 ming so’m tashkil etadi.

Yillar ketma-ketligi davomida mehnat unumdorligining o’zgarishi to’g’ri chiziqli deb olib, uning regression tenglamasi: y = a + bx (2.9) ko’rinishida bo’ladi. Regression tahlil jadvalidan a va b koeffitsientlarni topamiz: Shunday qilib, korxonada oxirgi 5 yilda mehnat unumdorligining o’zgarishi regression tenglamasi: y = 592,8 + 22,05 x (10) korrelyasiya koeffitsientini aniqlasak, Demak, aniqlangan regression tenglama qoniqarli darajada mehnat unumdorligining dinamikasini ifodalaydi va bu tenglamani kelgusi yillar uchun, mehnat unumdorligini prognozlash uchun qo’llash mumkin. Jadvalda ushbu tenglama yordamida 1-7 yillar mehnat unumdorligini prognozlash uchun hisoblanganligi keltirilgan. 9 jadval Mehnat unumdorligini 1-7 yillar uchun prognozlash hisoblanganligi Yillar 1 2 3 4 5 6 7 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Y 608,1 647,2 652,2 691,4 696,4 y x 614,8 637 659 682,8 703 725,1 747,1 Olingan natijalarning adekvatligini, ya’ni tenglama yordamida hisoblanib topilgan natijalarning statistik hisobotlardan olingan natijalarga qanchalik mosligini Fisher kriteriysi orqali aniqlaymiz.

Buning uchun, statistik ma’lumotlar uchun Fisher kriteriysi - R фэ tenglama yordamida, nazariy hisoblangan Fisher kriteriysini - R ф n hisoblaymiz va ishonchli ehtimolli darajasini  g - 0,95 deb olsak (Fisher kriteriyasi jadvalidan) unda R фэ  R фт bo’lsa matematik model, ya’ni tenglama adekvatli (mos). Agar R фэ  R фт bo’lsa unda model adekvat emas, hisoblashga (qo’llashga) yaroqsiz hisoblanadi. 10. jadval Mehnat unumdorligini aniqlash tenglamasini adekvatligini hisoblash. Mehnat unumdorligining R фэ statistik ma’lumotlardan hisoblangan Fisher kriteriysi: (11) Bunda: D a – adekvatlik dispersiyasi; D ur – o’rtacha disperslik. (13) Bunda y ix - y i - jadvaldan olinadi; n – hisobga olish (o’lchash) soni, n=5; m – necha marta aniqlangan bir yilda, m=1

Bular uchun: jadvaldan olingan Fisher kriteriysi R фт = 6,3. Demak, 1,34<<6,3 bo’lganligi uchun regressiya tenglamasi adekvat hisoblanadi va tadkik etilayotgan “Yulduz” restoranining so’nggi yillar ishidagi mehnat unumdorligining matematik modeli xisoblanadi. Shunday qilib, matematik – model, ya’ni “Yulduz” restoranining so’nggi 5 yilda ishlaganida mehnat unumdorligining dinamikasi to’g’ri chiziqli tenglama qonuniyatiga bo’ysingan holda oshib borgan. Agar biz regression o’sishning uning y ning x ga nisbatan, ya’ni yillar davomida mehnat unumdorligining qanchalik o’sish qonuniyatiga bo’ysinib, rivojlanganligini, yanada aniqlashtirish maqsadida determinatsiya koeffitsientini aniqlasak: R g = r 2 = 0,5 2 = 0,25 bundan shunday, fikr tug’ildiki, mehnat unumdorligi shu yillarda oz miqdorda, ya’ni 25 % ga ta’sir ko’rsatgan, korxonaning rivojlanishida 75 % boshqa munosabatlar ta’siri borligini tushunishimiz mumkin. Yuqoridagi tahlillarimizdan ko’rinib turibdiki, “Yulduz” restoranida mehnat unumdoriligining pasayishi, restoran i faoliyatining samaradorligining kamayishiga olib kelgan. Shuning uchun ham umumiy ovqatlanish korxonasini modernizatsiyalash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Samarqand viloyati umumiy ovqatlanish korxonalarini modernizatsiyalash maqsadida olib borilagn innovatsion holat tadqiqoti, xuddi shuningdek, “Yulduz” restorani innovatsion faoliyatining rivojlanishiga to’sqinik qiluvchi va unga ta’sir etuvchi omillar reytingi uning unumdorligining rivojlanish dinamikasi o’sish darajasida bo’lsada , mehnat unumdorligi shu yillarda oz miqdorda, ya’ni 25 % ga ta’sir ko’rsatgani, ya’ni korxonaning rivojlanishi meo’nat unumdorligini

zamonaviy mehnat qurollari bilan o’stirish o’rniga korxonaning rivojlanishida 75 % boshqa munosabatlardan foydalanilgan, bu esa uning zamonaviyligini pasaytirib borilishi tendensiyasi borligini tushunishimiz mumkin. Shuning uchun, korxonalarni modernizatsiyalashda eng avvalo mahsulot sifatini yaxshilash, uning assortimentini kengaytirish, standartlar talablarini qondirish, mehnat sharoitini yaxshilash va xodimlar malakasini oshirish kerak. Demak, buning uchun korxona moddiy - texnika bazasini, uning asosi hisoblangan texnik texnologik bazasini vaqt vaqti bilan zamonaviy, iqtisodiy ko’rsatkichlari yuqori bo’lgan texnika va texnologiyalar bilan almashtirish kerak bo’ladi. Bunday vaqtda tabiiy holatki, korxonaning qaysi texnika texnologiyani yangilash kerak degan amaliy savol vujudga keladi. Bunnig uchun korxonadagi mavjud texnika texnologiyalar asosida uning “texnik - iqtisodiy darajasi”ni aniqlash lozimligini taklif etamiz. Chunki, korxona moddiy texnika bazasining asosiy qismini uning assortimentini kengaytiruvchi standart talablarni qondiruvchi, mehnat sharoitini yaxshilovchi, yuqori malakali ishchilarni talab qiluvchi va h.k. hisoblanadi. Korxona texnik - iqtisodiy darajasi deganda, baholanuvchi texnikaning bazaviy ko’rsatkichlariga nisbatan takomillashtirilgan ko’rsatkichlarni taqqoslashga asosan nisbiy tavsifi tushuniladi. Asosiy maqsad texnikaning mikdoriy takomillashganligini, uning funksional mo’ljallanganligiga mosligini aniqlashdir. Shu bilan texnikani rejalashtirish, sifatini yaxshilash va jahon namunalariga mosligini bilish mumkin bo’ladi. Agar mahsulotlarni taqqoslashda uning iste’mol qiymati va ijtimoiy zarur sarfi bilan olib borilsa, unda texnikaviy-iqtisodiy darajasi deb tushuniladi. Ya’ni, bir tomondan bir-birini almashtirishi mumkin bo’lgan ish qurolining iste’mol qiymatini mikdoriy aniqlanishi va taqqoslash bo’lsa, boshqa tomondan uning yaratishdagi va ekspluatatsiyasida sarflangan ijtimoiy mehnatni aniqlashdir 11 . Hozirgi vaqtlarda me’yoriy hujjatlarda (GOST, OST, GOST 15467-79) texnikaviy darajani aniqlashda mahsulotning asosiy texnikaviy iqtisodiy 11 Ямпольский С.М.,Гaлузa С.Г.Экономические проблемы упрaвления нaучно-техническим прогрессом.Киев:Нaук.думкa,1976. С241-242.

ko’rsatkichlarini bir-biriga taqqoslash bilan aniqlanishi ko’rsatilgan. Biroq bu holat tushunchalarning nazariyada aniq takomillashmaganligidan darak beradi va bunday yondashish ko’p holda mahsulotlarni chet el namunalari bilan xamma vaqt xam taqqoslashga yo’l qo’ymaydi. Agar texnikaviy daraja mahsulotning iqtisodiy ko’rsatkichlariga befarq ravishda takomillashganligini tavsiflasa, texnik – iqtisodiy daraja esa iqtisodiy ko’rsatkichlarga bog’liq holda texnikaviy takomillashganligini bilib, unda mahsulotlarni texnikaviy darajasini chet el namunalari bilan to’laqonli taqqoslash mumkin bo’ladi. Hozirgi vaqtda, ko’p holda korxona jihozlarini yangilashda (ayniqsa xizmat ko’rsatish korxonalarida) ekspert usuli, ya’ni bir gurux mutaxassislar fikri bo’yicha qaysi jihoz qay biriga almashtirish masalasi mavhum holda, aniq hisoblarsiz hal etiladi. Bunday holat, hammavaqt ham masalani to’g’ri echishga olib kelmaydi va natijada korxona rentabelligiga salbiy ta’sir etishi mumkin. 3. Samarqand viloyati umumiy ovqatlanish korxonalarining texnik-iqtisodiy darajasini aniqlash usuli va uning tahlili Xizmat ko’rsatuvchi korxonalarni modernizatsiyalash uchun texnik- iqtisodiy darajasini aniqlash usulikasi mavjud emas. Shuning uchun biz quyida boshqa sohalarda mavjud usullar tahlilini olib borib, so’ng ularning takomillashtirilgan usulini ishlab chiqdik. V.I.Terexin 12 ta’kidlashicha, ushbu masala quvvati yuqori bo’lgan sanoat korxonalarida modellashgan turli usullarda hisoblanadi. Bunda mahsulotning texnikaviy darajasi ko’p parametrli funksiya sifatida qaralib hisoblanadi. Ya’ni j – mahsulotning texnikaviy darajasi X i (i=1,n) ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi 13 : (11) bunda: x ’ i b – i- ko’rsatkichi bazali qiymati; a i - i- ko’rsatkich qiymati (salmoqlilik). 12 В.И.Терехин.Повышение эффективности производствa новой техники.-М.,Экономикa,1987.220с 13 В.И.Терехин.Повышение эффективности производствa новой техники.-М.,Экономикa,1987.220с

Agar texnik - iqtisodiy darajani baholansa unda qo’shimcha iqtisodiy ko’rsatkichlar xam inobatga olinishi kerak buladi. Unda texnikaviy-iqtisodiy daraja koeffitsientini quyidagicha ifodalash mumkin: (12) Bunda: Z ij – l sohadagi xarajatlar. (l=1,L) Ushbu matematik modeldan texnikaviy daraja va texnik – iqtisodiy daraja bir – biriga qarshi bo’lmay, balkim bir – birini to’ldirishini ko’rish mumkin. Ushbu modellarni ikkalasi xam korxonaning mordernizatsiya innovatsion yangiligini hisoblashda qo’llanilishi kerak deb hisoblaymiz. Agar texnikaviy daraja korxona jihozlarining kanchalik takomillashganligini ko’rsatsa, texnik - iqtisodiy daraja korxona rentabelligiga to’g’ridan to’g’ri bog’liq bo’lishini ifodalaydi. Korxona texnikaviy va texnik–iqtisodiy darajani hisoblashda xam turli xildagi fikrlar mavjud. Texnik – iqtisodiy darajani hisoblashda, nisbatan keng tarqalgan quyidagi fikrlar e’tiborga loyiq deb hisoblaymiz: - texnik va iqtisodiy ko’rsatkichlarni aniqlashda ekspertlar yordamida yoki boshqa yo’l bilan ularning salmoqlilik koeffitsientini aniqlash zarur -hisoblashda asosiy parametrlarni tanlash, masalan, natural ko’rsatkichlar (solishtirma material sig’imi, solishtirma energiya sig’imi) va qiymatli solishtirma bahosi, solishtirma joriy sarf xarajat). Texnikaviy–iqtisodiy daraja ko’rsatkichlarning umumiy ko’rsatkichi sifatida ish unumdorligiga hisoblangan keltirilgan sarf-xarajatni olish taklifi; -GOST 15467-70 bo’yicha texnikaviy–iqtisodiy daraja ko’rsatkichlari integral va kompleks sifat ko’rsatkichlari bilan mos tushadi; -yangi mashina samaradorligini soha o’rtacha darajasidan yillar o’tishi bilan orqada qolishi texnikaviy –iqtisodiy daraja deb tushuniladi;

-texnik –iqtisodiy darajani aniqlashda mahsulotning iste’mol qiymati va mehnat sarfining mosligini aniqlash 14 ; - texnikaviy darajani aniqlashda jahon bo’yicha eng ilg’or ishlab chiqarish jihozlariga taqqoslash. Xuddi shuningdek texnikaviy darajani hisoblashda elektron texnika va asbobsozlik sanoati korxonalarida hisoblash usuliga takliflar kiritilgan. Shuning uchun yuqorida keltirilgan asosan sanoat hisoblash usullaridan foydalanib xizmat ko’rsatish, servis korxonalarining texnik - iqtisodiy darajasini hisoblash uchun quyidagi usulni taklif etamiz: 1. Korxona moddiy texnika bazasi (asosiy fondini)ning texnik - iqtisodiy darajasini aniqlash vaqtidagi holatini aniqlash; 2. Korxona moddiy-texnika bazasi (asosiy fondini)ni funksional va ular to’g’risida ma’lumotlarni yig’ish. 3. Har bir funksional guruh uchun K tid - texnik - iqtisodiy daraja koeffitsientini aniqlash va ularning o’rtacha matematik qiymatini korxona texnik - iqtisodiy darajasi deb qabul qilish kerak: (13) Bunda: n- guruhlar soni; 4. K тд ij - xar bir guruhdagi hisoblash ob’ektining (texnika, asbob uskunalar va h.k..) texnik - iqtisodiy daraja koeffitsientini o’rtacha qiymati: (14) Bunda: n - shu guruhdagi ob’ektlar soni. 14 Ямпольский С.М.,Гaлузa С.Г.Экономические проблемы упрaвления нaучно-техническим прогрессом.Киев:Нaук.думкa,1976. С242.

K tidis –ob’ektlar (jihoz, asbob-uskuna va x.z) texnik iktisodiy daraja koeffitsienti 5.Yangi texnika iqtisodiy samaradorligini aniqlash. Ushbu usul asosida 2015 – 2017 yillardagi Samarkand vioyatidagi “Obi Rahmat” MChJ “Yulduz” restorani, “Urgut Fayz savdo” MChJ oshxonasi, “Juma Fayz” restoranining modernizatsiya davridagi texnik - iqtisodiy darajasini aniqlash bilan olib borildi. Umumiy ovqatlanish korxonalarning ishlab chiqarishida modernizatsiya innovatsion texnika va texnologiyaning tadbig’i, korxona iqtisodiy samaradorligiga qanchalik ta’sirini oldindan aniqlash muhim hisoblanadi. Yangi texnikaning umumiy ovqatlanish korxonasida qo’llanilishi iqtisodiy samaradorligini aniqlash uchun V.I.Shalun 15 taklif etgan, har bir ishlab chiqarish mahsulotiga (ishga) keltirilgan sarf xarajat hisobi usulikasidan foydlanamiz. Bunda bir xil hajmda bajarilgan mahsulot yoki bajarilgan ishga eng kam sarf xarajat qilgan modernizatsiya innovatsion tadbir samarali deb hisoblanadi. Korxona iqtisodiy samaradorligini hisoblash usulining asosiy formulalari, ularni tashkil etuvchi ko’rsatkichlari 6 ilovada keltirilgan. “Yulduz” restorani asosiy fondlarining texnik - iqtisodiy darajasini aniqlash maqsadida biz korxona texnik - iqtisodiy darajasini aniqlash usuli bo’yicha funksional guruhlarga ajratamiz. Ular quyidagilardan tashkil topadi: 1.Ishlab chiqarish jihozlari; 2.Mebellar va inventarlar 3.Bino va inshootlar 4.Boshqa jihozlar va inventarlar. Restoran asosiy fondlaridan ishlab chiqarish jihozlari funksional guruhi ro’yxati 2015 yil holatida (6-jadval) ya’ni texnik - iqtisodiy modernizatsiyalashdan oldingi holati va undan keyingi 2017 holati 7- jadvalda keltirilgan. Ushbu funksional guruhga kiruvchi ko’p sonli, turli maqsadda qo’llaniladigan jihozlarni, o’zlarining funksiyasidan kelib chiqqan holda tayyor 15 Шaлун В.И.Общественное питaние нa новый технический уровень.-М:Экономикa 1987г.45-84с.

mahsulot ishlab chiqarish, uni tarqatish yoki muomalaga chiqarish hamda ovqatlanishni tashkil etishda qo’llanilishi bilan turlicha guruhlash mumkin. Jihozlarni funksional guruhlashda ularning umumiy alomatlaridan kelib chiqib: nimaga tayinlanishi, mahsulotga ta’sir xarakteri, funksional belgisi va boshqalardan foydalanish mumkin. Shularni inobatga olgan holda ularning funksional qaysi jarayonini bajarishiga qarab: 1. Mexanik jihozlar; 2.Issiqlik jihozlari, 3.Sovitish jihozlari 4.Salqinlovchi jihozlar guruhiga bo’linadi. Jihozlarning texnik - iqtisodiy darajasini aniqlashda ularga qo’yilgan umumiy talablardan kelib chiqqan holda ulardan unumli foydalanishga, ya’ni ekspluatatsiya qilishda foydalaniladigan ko’rsatkichlardan foydalandik. Korxona asosiy fondining mebellar va inventarlar 3- ilovada, bino va inshootlar 4- ilovada va boshqa jihozlar va vositalar 5- ilovada keltirilgan. Korxonaning asosiy fondlarining bunday guruhlanishi uning texnik iktisodiy darajasini aniqlash maqsadida va asosiy fond tarkibidagi jihozlarni va boshqalarni innovaitson yo’l bilan yangilash korxona ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish hisoblanadi. Hisoblashda 7 - jadvalda keltirilgan ishlab chiqarish, tarqatish va ovqatlanishni tashkil etish jihozlarining texnik - iqtisodiy darajasini ishlab chiqilgan usuli bilan hisobladik. Asosiy fondni tashkil etuvchi boshka guruh moddiy boyliklari esa amortizatsion eskirish holati hisobi bo’yicha qabul qilindi va texnik - iqtisodiy daraja koeffitsientiga tenglashtirildi. Jihozlarning texnik - iqtisodiy darajasini, aniqlashni issiqlik jihozning texnikaviy iqtisodiy darajasi hisobi misolida ko’rib chiqamiz. O’zgaruvchan baza asosida issiqlik jihozning texnik iktisodiy darajasini aniklash keltirilgan usul bo’yicha hisobi 15- jadvalda keltirilgan. 15-jadvalda hisobga olingan korxona modernizatsiyasiga korxonada normal ishlab turgan FESM-20, FNE-5 frityurnitsa turdagi jihozlari, yangi ishlab

chiqarilgan jihozlar (frityurnitsalar) FESM-20, FESM-16 bilan taqqoslandi. Bunda, ularning x 1 - - (ish unumdorligi) kg/soat, x 2 -quvvati kVt, x 3 - egallagan joyi, m 2 , inobatga olinadi. Ushbu ko’rsatkichlar ham texnikaviy, ham iqtisodiy tomondan muhim hisoblanib, ularning miqdori korxona samaradorligiga salmoqli ta’sir etadi. Hisoblanayotgan jihozlarning tanlangan ko’rsatkichlarini bir xil salmoqlikga ega deb qabul qilamiz (0,25dan) va 1 baza jihozlari ko’rsat-kichlari bo’yicha salmoqlik (og’irlik) koeffitsientini hisoblaymiz. Ushbu hisob natijasini tahlilidan ko’rinib turibdiki, bir xil sharoitda ikkala baza jihozlar ko’rsatkichlaridan ularning quvvati boshqalardan ko’p, xuddi shunday ikkalasidan FESM -20 ko’proq energiya sarflar ekan. Lekin shu jihoz ko’rsatkichlarining salmoqlik koeffitsientlarini taqqoslaganda qariyb bir xil unumdorlikga ega bo’lsada, uning og’irligi (metall sig’imi) egallagan joyi qariyb 10 barobar kam ekan. Endi yangi ishlab chiqarilgan hozirda sotuvda mavjud FESM- 20, FESM -16 frityurnitsalarni bazada mavjudligi bilan taqqoslaymiz va olingan hisoblar natijasini 16-jadvalga kiritamiz. Yangi taklif etayotgan FESM- 20ning xuddi shunday bazadagisi bilan K tid =1 ekanligini ko’ryapmiz. Lekin, bazadagi ikkinchisidan K tid 2,52 barobar katta ekan. Xuddi shunday FESM -16, FESM- 20dan kichik K tid1 =0,57, FNE- 5 dan esa K tid2 =1,5 kattaligini ko’rishimiz mumkin. Agar ishlab chiqarishda bo’lgan 1 baza bo’yicha 2 baza sharti bilan aniqrog’i ikkinchi eskirgan bo’lsa ham uning (FNE-5) shartlarini inobatga olgan holda hisoblaganda A jihoz FESM-20 K * tid =0,9., B.jihoz FESM-16 K * tid =0,7 bo’lib ustunligi ko’rsatilyapti. Xuddi shunday 2 baza bo’yicha 1 baza (o’ziga o’xshagan, faqat yil hisobida oldinroq ishlab chiqarilgan) shartida ham ularning texnikaviy iktisodiy darajasi yuqori ekanligini ko’rishimiz mumkin: K* tid2a =2,28 K* tid2b =1,49 15- jadval O’zgaruvchan baza asosida issiqlik jihozining texnik- iqtisodiy darajasini hisoblash Jihozlar Ko’rsatkichlar Texnikaviy iqtisodiy daraja

koeffitsienti X 1 kg/s oat X 2 kVt X 3 kg X 4 m2 1-baza bo’yich a Ktd1 2-baza bo’yich a Ktd2 1-baza bo’yicha 2-baza shartida 2-baza bo’yicha 1–baza shartida A Elektrofrityur- nitsa FESM-20 20 7,5 9,0 0,36 1 2,52 0,9 2,28 B Frityurnitsa FESM-16 16 6 18 0,2 0,57 1,5 0,7 1,49 Baza 1 FESM-20 20 7,5 90 0,36 2 FNE-5 8 4 25 0,11 Ko’rsatkichlar bo’yicha salmoqlik koeffitsienti 0,25 0,25 0,25 0,25 Hammasi uchun 0,13 0,69 0,07 0,09 1 baza uchun 2 baza sharoitida 0,14 0,44 0,21 0,19 2 baza uchun 1 baza sharoitida X 1 – jihoz unumdorligi ,kg/soat; X 2 – el.dvigateli quvvati, kVt; X 3 -massasi, kg X 4 - egallagan joyi , m 2 1) 1-baza bo’yicha og’irlik koeffitsientini hisoblaymiz: x 32

Albatta, bunday hisobning bajarilishi va hisob natijalarining tahlili asosida jihozlarni yangilash, ya’ni korxona jihozlanishi bo’yicha ko’pgina qo’shimcha ma’lumotlar olish mumkin bo’ladi. Korxonadagi qolgan jihozlarning texnik - iqtisodiy darajasini aniqlashda aynan yuqorida keltirilgan usul asosida hisoblab (7 ilovaga qarang), korxona asosiy vositalari jamlanma K tid – texnik - iqtisodiy daraja jadvaliga kiritamiz ( 16- jadval). Jadvaldagi natijalardan ko’rinib turibdiki, korxona asosiy fondining jihozlar guruhi o’rtacha texnik iktisodiy darajasi K tid2 =1,68 teng bo’lib, bu korxonadagi jihozlarning katta qismi hozirgi zamon talabiga binoan yangilanganligi va ayniqsa, sovitish jihozlar guruh boshqalarga nisbatan yangi ekanligini bildiradi. Ushbu hisoblarning o’tkazilishi yana shu bilan e’tiborliki, bunda korxonaning modernizatsiya innovatsiya holatini ham aniqlash mumkin.

Xuddi shunday yangi olinadigan jihozlarning turli ko’rsatkichlarining ratsional miqdorini, tipini, energiya sarfini, shuningdek metal sig’imini, egallagan ishlab chiqarish maydonidan ratsional foydalanish mumkin. Xuddi shuningdek, korxona asosiy fondining bino va inshootlar, mebel va inventarlar va boshqalar ham yangilanganligi samaradorligini oshirishda katta ta’sir etadi. Shunday qilib, korxonaning moddiy texnika bazasi asosiy fondlari bo’yicha o’rtacha texnik - iqtisodiy darajasi K tid =1,68ga teng bo’ladi. 16- jadval “Yulduz” restorani asosiy fondlari K tid texnik-iqtisodiy darajasini hisoblash 16 . № Korxona asosiy vositalar guruhlari va uning tarkibi markasi Texnik-iqtisodiy daraja koeffitsienti 1-baza bo’yic ha 2-baza bo’yic ha Kti d2 1 Mexanik jihozlar: 1. 1 Go’shtqiymalagi ch NFU 2,47 1,94 2,2 1. 2 Go’shtqiymalagi ch MIM- 82 5,65 1,36 3,5 1. 3 Ko’pirtirgich MVU 60 1,06 1,06 1,0 6 1. 4 Ko’pirtirgich MV 35M 0,9 0,9 0,9 1. 5 Xamirqorgich TMM- 1M 0,9 0,9 0,9 1. 6 Idish yuvish mashinasi MMU 500 0,85 1 1 1,9 1,4 1,4 16 Тaдқиқот aсосидa муaллиф томонидaн тузилгaн

9 2 Issiqlik jihozlari: 2. 1 Elektrofrityur- nitsa FESM- 20 1 2,52 1,7 6 2. 2 Elektrofrityur- nitsa FESM- 16 0,57 1,5 1,0 3 2. 3 Kaynatib pishirish qozoni KPKI- 60 0,83 1,4 1,1 2. 4 Kovurish shakafi ShPES M-3 3,8 2 3 2. 5 Elektr tova SESM- 0,5 1,02 1 1,0 1 2. 6 Elektroplita PESM IM(2don a) 2,4 2,8 2,6 1,75 3 Sovitish jihozlari 3. 1 2 kamerali sovitgich ShX 1,056 2,02 1 3,02 3. 2 «Biryuza» sovut gich prilavkasi Biryuza 4,31 3 3,6 3. 3 Sovutgich vitrinasi PVX 1 0,30 0,2 0,6 0,4 3. 4 Sovutgich shkafi ShX 0,4 0,4 0,5 0,45 1,87 4 Salqinlovchi jihozlar 4. 1 Konditsioner AQ 24 2,03 1,02 1,5 4. Konditsioner Ferette 2,06 1,2 1,6

2 1,53 1,68 Undagi qo’llanilayotgan mexanik jihozlarning guruhi K tid =1,59 va salqinlovchi jihozlar K tid =1,53 boshqalarga nisbatan ancha past ekan. Masalan, korxona jihozlarining o’rtacha texnik iqtisodiy darajasidan 5,4%ga past. Sovitish jihozlari guruhi 11,3%ga ko’p. Issiqlik jihozlari guruhining texnik - iqtisodiy darajasi esa korxona o’rtacha texnik - iqtisodiy darajasiga yaqinroq ekan. Shuning uchun, korxonada xizmat sifatini ko’tarish maqsadida ishlab chiqarishdagi mexanik jihozlarni, hamda xizmat ko’rsatish joylaridagi salqinlovchi apparatlarni zamonaviy tipdagilari bilan almashtirish kerakligi tasdiqlanyapti. Yuqorida aytib o’tilgandek, korxona iqtisodiy samaradorligini hisoblash usulini bir va bir necha variantini qiyoslash bilan iqtisodiy samaradorligini hisoblash mumkin. Bunda yillik iqtisodiy samaradorlik hisob yilidan oldingi holat bilan taqqoslanadi. Shuning uchun korxona Bizda 2015 yilgacha holat bilan 2017 yil modernizatsiya yili hisobini bajardik va ushbu yilni modernizatsiya innovatsion yili deb belgiladik. Modernizatsiya innovatsion yilida keltirilgan xarajatlar ishlab chiqarish va muomala xarajatlardan va ishlab chiqarish fondiga qo’yilmalardan iborat deb bilamiz. Shu bilan birga kapital qo’yilma iqtisodiy samaradorligini normativ koeffitsienti ham inobatga olinishi lozim bo’ladi. E n normativ koeffitsientni izlanish ob’ekti uchun 0,15 ga teng deb oldik. Korxona yillik iqtisodiy samaradorligi bu yillik qo’yilma va ishlab chiqarish, muomala xarajatlar summasida ifodalangan, texnikaviy tadbirlarning tadbig’idan kelib chiqgan foyda hisoblanadi. Korxona asosiy fondiga qo’yilgan kapital qo’yilmalar: yangi texnikani olish, uni keltirish, montaj qilish, qurilish xarajatlari, texnikaviy xizmat ko’rsatish va boshqalardan iborat bo’ladi. Barcha xarajatlar korxona modernizatsiya tadbirining rejasi, smetasi bo’yicha hisoblanadi. Agar bular tuzilmaganda, ular tizimda qabul qilingan miqdorda qabul qilinadi. Masalan, yangi jihozlarni keltirish xarajati uning ulgurji bahosining 5%ni tashkil etadi.Jihozlarni o’rnatish ishlari smeta xarajatlaridan olinsa, demontaj qilish real bajarilgan ishlar qiymatida

hisoblanishi mumkin.Jihozlarning amortizatsiya bo’lmagan qiymati korxona balansi asosida olindi va likvidatsiya ishlari xarajati uning sotilishi narxiga yoki metallalom hisobida hisoblanadi.Jihozlarni qayta ta’mirlash xarajatlari, almashtirilishi yoki qo’shimcha o’rnatiladiganlarining soni, ular egallaydigan yuza hisobida umumiy ovqatlanish korxonalarida sarflanadigan xarajatlar hisobiga olindi. Xuddi shuningdek, almashtiriladigan jihozlarni demontaj etish xarajati, korxonada haqiqiy sarflanadigan xarajatlar hisobida yoki ularning soniga qarab qurilish ishlarida qo’llaniladigan baholarda hisoblanishi mumkin. Texnikaviy modernizatsiya samaradorligining hisobida xarajatlarni hisoblashda: ish haqi, binoning ijara haqi, asosiy fond amortizatsiyasi, binoni saqlash, kundalik ta’mirlash, ishchi kiyim, kam qiymatli va tez sarflanadigan narsalar, ovqatlanish idish tovoqlari, asboblari, energiya, suv va boshqa sarflar xarajatlar xam hisoblanadi.Umumiy ovqatlanish korxona bino va xonalarining tarkibiga sarflanadigan xarajatlarning ammortizatsiya ajratmalari summasiga nisbati koeffitsientidan foydalanamiz (restoranlar uchun - 1,41).Ularni ta’mirlash va jihozlarga kompleks xizmat ko’rsatish xarajati haqiqiy holatga qarab ketgan xarajatlar hisobida olinadi yoki bunday ishlarni rejalashtirganda esa amortizatsion ajratmalarning 30 -50% miqdorida qabul qilinadi. Jihozlarga ko’rsatiladigan xizmatlarga ketgan sarflar bu ishlarning ulgurji narxlarida hisoblanadi. Ishchi kiyimlarning eskirishi bo’yicha xarajatlar, ishsizlar soni, jihozlarning bir kundagi ishlash vaqti, bir yildagi ishlash kunlari, kiyimlar bir komplektining narxi, tozalashiga ketgan sarf xarajatlar hisobida olinadi. Agar oldindan rejalashtirilsa, unda asosiy va qo’shimcha ish haqining 6% birligida qabul qilinadi. Jihozlarga ketadigan energiya hisobida elektr exnergiya sarfi hisoblanadi. Bunda uning quvvati, uni ishlatish koeffitsienti, ishlash vaqti, elektr energiya tarif bahosi inobatga olinadi. Hisoblashda ishlatish koeffitsienti turli guruh jihozlariga turlicha qabul qilinadi. Mexanik jihozlar elektr dvigatelining ishlashiga 0,5-0,7, idish yuvish mashinasiga 0,7; sovitgichlarga 0,75; nazorat kassa apparatlariga 0,2-0.3 teng deb olindi.Maqsadga muvofiq shuni aytish kerakki, ushbu usulika umumiy

ovqatlanish korxonalarida yangi texnika tadbig’i bo’yicha mo’ljallangan iqtisodiy samaradorligini aniqlashda qo’llash uchun qayta ishlanib Respublika korxonalaridagi qo’llaniladigan tarif va koeffitsientlarni me’yoriy hujjat sifatida ishlab chiqib rasmiylashtirish lozim. Yuqorida keltirilgan usul yordamida korxona jihozlari iqtisodiy samaradorligini hisoblash uchun birlamchi ma’lumotlar jamlanmasi tuzildi. Barcha umumiy ovqatlanish korxonasining mexanik jihozlari uchun, issiqlik jihozlari uchun, sovitish jihozlari, salqinlovchi jihozlari uchun korxona iqtisodiy samaradorligi hisoblanib (6 ilovada keltirilgan) olingan natijalar 17-jadvalda kiritildi.Korxona asosiy fondining qolgan: mebel jihozlari, bino va inshootlar, boshqa jihozlar va vositalarning iqtisodiy samaradorligi quyidagi formulalar yordamida hisoblandi: 17 : K e =P:OF Bunda: P – olingan foyda, so’m; Of-asosiy fondlarning o’rtacha qiymati,so’m 17-jadval Samarqand viloyatidagi umumiy ovqatlanish korxonalarining texnik - iqtisodiy darajasi va samaradorligini bog’liqligi 18 № Guruhlar nomi K tid E p ming so’m 1 Mexanik jihozlar 1,6 0,8 1,3 420 270 230 2 Issiqlik jihozlar 1,7 0,5 1,2 2384,6 1164, 2354 3 3 Sovitish jihozlar 1,8 1,2 1,2 1289,7 754,5 574 4 Salqinlovchi jihozlar 1,5 1,2 1,3 600,3 356,7 543,2 5 Mebel jihozlari 0,94 0,85 0,84 0,5 0,3 0,3 17 Ефимовa О.П.Экономикa общественного питaния:Учебное пособие.Мн.:новое знaние, 2008.-348с-200с. 18 Тaдқиқот aсосидa муaллиф томонидaн тузилгaн “YUlduz” restorani Urgut Fayz Savdo “Juma Fayz” restorani “YUlduz” restorani Urgut Fayz Savdo “Juma Fayz” restorani

6 Bino va inshootlar 0,84 0,6 0,4 0,011 0,4 0,2 7 Boshqa jihozlar va vositalar 0,88 0,7 0,54 0,55 0,5 0,64 1,34 0,8 0,9 670 363,8 528,6 17 - jadvalda korxona texnik - iqtisodiy darajasi va samaradorligininng bog’liqligi keltirilgan. Korxonaning o’rtacha texnik - iqtisodiy darajasi koeffitsienti 1,34 bo’lganda, uning iqtisodiy samaradorligi 670 ming so’mni tashkil etadi. Korxona iqtisodiy samaradorligiga undagi ishlab chiqarishda qo’llaniladigan texnologik jihozlarning texnik - iqtisodiy darajasi katta ta’sir ko’rsatar ekan. Shuning uchun, barcha qo’llaniladigan jihozlar soz holatda bo’lishi, vaqt vaqti bilan ekspluatatsiya reglamentiga asosan texnik xizmatlar ko’rsatilishi va zamonaviy turariga almashtirilib turishi lozim.

$Foydalanilgan adabiyotlar ro ’ yxati I . Normativ huquqiy hujjatlar va usulologik ahamiyatga molik nashrlar 1 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.-T: O’zbekiston, 2014.-36. 2 . “Ta’lim to’g’risidagi qonun” 1997yil 29 avgust 3 . “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” 1997 yil 29 avgust 4 .Karimov I.A. «O’zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li» - T.: O’zbekiston. 1993 y. 5 .O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasida 2006-2010 yillarda xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish to’g’risida» - Xalq so’zi 2006yil 18 aprel 6 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasida 2006-2010 yillarda xizmat kursatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish tugrisida» - Xalq so’zi 2007yil 22 may 7 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947sonli «O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar Strategiyasi to’g’risida»gi Farmoni\\ lex.uz$

Samarqand viloyati umumiy ovqatlanish korxonalarini modernizatsiyalash va xizmat ko’rsatish samaradorligini oshirish

16.11.2022

0

576.560546875 KB

Похожие