Qishloq xo`jaligini davlat tomonidan tartibga solish va qo`llab – quvvatlash

Qishloq xo`jaligini davlat tomonidan tartibga solish va qo`llab – quvvatlash

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Qishloq xo`jaligini davlat tomonidan tartibga solish va qo`llab – quvvatlashning mohiyati va zaruriyati 2. Davlatning qishloq xo`jaligini tartibga solish va qo`llab – quvvatlashdagi asosiy vazifalari, ularni amalga oshirish shakllari va usullari 3. O`zbekiston Respublikasining agrar siyosati va uni takomillashtirish yo`llari 1

www.arxiv.uz Qishloq xo`jaligini davlat tomonidan tartibga solish va qo`llab – quvvatlashning mohiyati va zaruriyati Bozor iqtisodiyoti munosabatlari yaxshi rivojlangan ilg`or xorijiy davlatlar tajribasi shuni ko`rsatadiki, qishloq xo`jaligi tarmog`i davlat tomonidan tegishli qonun-qoidalar asosida tartibga solib turilishi va qo`llab-quvvatlanishi lozim. Umuman olganda, qishloq xo`jaligini markazlashgan rejalar asosida davlat tomonidan ma`muriy usullar orqali boshqarish tamoyillaridan voz kechib, bu sohaga erkin bozor munosabatlari kirib kelayotgan bir paytda davlatning agrar ishlab chiqarish munosabatlariga aralashuvi hayotiy zaruratga aylanadi. Erkin bozor tarafdorlari agrar sohaga xos bo`lgan bir qator xususiyatlarga (qishloq xo`jalik mahsulotlari bozorida sof raqobat imkoniyatlarining mavjudligi, agrar ishlab chiqarishga xos bo`lgan tabiiy – biotexnologik omillar dehqonlardan mustaqil qarorlar qabul qilishni talab etishi va boshq.) tayanib, bu tarmoqda erkin bozor munosabatlari amal qilishi uchun qulay shart – sharoitlar mavjud, degan g`oyani ilgari suradilar. Ularning fikricha, bozorning o`z – o`zini tartibga sola olish xususiyati, agrar iqtisodiyotga davlat aralashuvini talab etmaydi va bunga zaruriyat ham yo`q. Mustaqil xo`jalik yuritish va tadbirkorlik erkinligi esa bozor sharoitida fermerlarning yuksak sur`atlar bilan rivojlanishiga olib kelishi kerak. Ammo, respublikamiz bozor munosabatlariga o`ta boshlaganidan beri o`tgan davr saboqlari hamda ilg`or xorijiy mamlakatlarning tajribalari qishloq xo`jaliklarini davlatning faol aralashuvisiz rivojlantirib bo`lmasligini ko`rsatmoqda. Chunki, bozor sharoitida agrar soha davlat tamonidan qo`llab – quvvatlanmasdan turib, soholararo raqobatga bardosh berolmaydi. Qishloq xo`jaligini davlat tamonidan tartibga solish va qo`llab – quvvatlash zaruratini dastavval qishloq xo`jaligining o`ziga xos xususiyatlari bilan bog`liq holda qaramoq maqsadga muvofiqdir. Qishloq xo`jaligi murakkab biotexnik texnalogik hamda ijtimoiy – iqtisodiy tizim sifatida tavsiflanadi. Unda tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy xarakterdagi omillar bilan birgalikda yer, suv, o`simlik va chorva mollari organizm, yorug`lik, 2

www.arxiv.uz issiqlik, havo, tabiiy iqlim va jug`rofiy joylashuv kabi tabiiy omillar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ishlab chiqarish jarayonida turli tavsifdagi ushbu omillar uyg`unlashib ketadi. Ishlab chiqarish – xo`jalik faoliyatiga ta`sir ko`rsatuvchi omillarning serqirraligi va murakkab tizimdan iboratligi qishloq xo`jaligi karxonalariningsamarali faoliyat ko`rsatish imkoniyatlarini cheklaydi. Xususan, ishlab chiqarish tabiiy omillarning bir qismini (ob – havo, tabiiy – iqlim sharoiti va h.k.) boshqarish dehqonlarning imkoniyatlar doirasidan tashqari bo`lib, ularni oldindan rejalashtirib yoki oldini olib bo`lmaydi. Ammo, bu omillarning qulay yoki noqulay sharoitlarda kelishi xo`jalikning yakuniy moliyaviy natijalariga kuchli ta`sir ko`rsatadi. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining tabiiy iqlim sharoitiga (jonli organizimlar, jug`rofiy muhit, ob – havo va boo`q.) bog`liqligi dehqonlar faoliyati rag`batlantirish va sug`irtalash kabi bir qator himoya vositalarni yaratishni talab qiladi. Dehqon manfaati tomonidan yondashsak, yil davomida mahsulot yetishtirish uchun sarflangan xarajatlar tabiiy ofat va qurg`oqchilik tufayli bekorga sovurilishi mumkin. Bunday paytlarda uning ko`rgan zararini qisman bo`lsada qoplamaslik kelgusi yil hosiliga ham taxdid soladi. Ob – havoning noqulay kelishi nafaqat qishloq xo`jaligi tarmog`ida, balki butin mamlakat miqyosida ham qiyinchiliklar tug`dirishi mumkin. Oziq – ovqat tanqisligi vujudga kelmasligi uchun davlatning mahsuz zaxiralari bo`lishi maqsadga muofiq. Hosil mo`l bo`lgan yillarda davlat oziq – ovqat mahsulotlarining talabdan oshiq qismini dehqonlardan xarid qilib, maxsuz omborlarda saqlashi va noqulay kelib, tanqislik vujudga kelgan yillari bu zahiralardan talabni qondirish maqsadida foydalanishi mumkin. Bu tadbir hozirgi vaqtda dunyoning bir qator ilg`or davlatlarida qo`llab kelinadi va o`zining ijobiy samarasini bermoqda. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining tabiiy – iqlimiy sharoitlarga bog`liqligi bu tarmoqda baholar va daromadlarning barqarorligiga ham salbiy ta`sir ko`rsatadi. Masalan, qulay ob – havo sharoitida bozorga talabdan ortiqcha mahsulotning kirishi bahoning keskin pasayishiga olib kelishi mumkin. Bunday holatni ko`proq 3

www.arxiv.uz g`alla, sabzavot, poliz, meva va uzum mahsulotlari bozorida kuzatish mumkin. Ba`zan baholarning bunday pasayishi mahsulot tannarxini qoplashga ham imkon bermasligi oqibatida dehqonlar katta zarar ko`radi. Tabiiyki, bunday sharoitlarda agrar sohada erkin bozor munosabadlari amal qilayotgan bo`lsa, ular xonavayron bo`lishi turgan gap. Yoki ikkinchi bir yili ob – havoning noqulay kelishi (qurg`oqchilik, sel, jala va hokazo) hosilning keskin kamayib ketishiga va natijada narxlarning haddan tashqari qimmatlashishiga sabab bo`lishi mumkin. Bunday hollarda dehqonlar hosilning kamayib ketishidan zarar ko`rsalar, iste`molchilar narxlarning balandligidan aziyat chekadilar. Ko`rinib turibdiki, har ikkala holda ham dehqon ko`proq zrar ko`radi va bu holat qishloq xo`jaligini davlat tamonidan tartibga solish va qo`llab –quvvatlash zaruriyatini yuzaga keltiruvchi omillardan biri sifatida yuzaga chiqadi. Ma`lumki, qishloq xo`jaligi mahsulotlari biologik jarayonlar bilan bog`liqligi tufayli tez buziluvchan bo`ladi. Ularni uzoq muddat saqlash yoki olis masofalarga teshish imkoniyatlari ancha chegaralangan. Qishloq xo`jaligi korxonalaridan farqli ravishda sanoat, savdo yoki xizmat ko`rsatish karxonalari o`z mahsulotlariga baho belgilashda ancha qulay mavqega ega. Chunki, iste`molchi so`rayotgan narx qoniqtirmasa, ularni toki bozorda qulay vaziyat vujudga kelgunga qadar tovarlarini sotmay saqlab turishlari mumkin. Qishloq xo`jaligi karxonalari esa sabzavot, meva yoki sut kabi tez buziluvchan mahsulotlarni bozorda qulay vaziyat kelishini kutib, uzoq vaqt ushlab turaolmaydilar. Bu xil mahsulotlar ma`lum muddat o`tgandan so`ng o`zining iste`mol qiymatini yo`qatishi mumkinligi sababli fermerlar bozorda tashkil topgan narxlar darajasi bilan qanoatlanishga majbur bo`ladilar. Ikkinchi tamondan, qishloq xo`jaligi mahsulotlari yetishtiruvchi karxonalar respublikamizda ko`pchilini tashkil etadi va erkin bozor hukm surib turgan sharoitda ular hech qachon o`zaro kelishib, mahsulotlariga yuqori narx belgilay olmaydilar, ya`ni qishloq xo`jaligi mahsulotlari bozorida nisbatan ideal raqobad hukm suradi. Odatda, qishloq xo`jaligi mahsulotlariga bo`lgan talabning o`zgarishi unchalik katta bo`lmaydi. Boshqacha qilib aytganda, unga bo`lgan talab elastiklikka ega emas (yoki juda past elastiklikka ega). 4

www.arxiv.uz Aksincha, qishloq xo`jaligiga moddiy – texnika resurslari yetkazib beruvchi hamda ularga turli xizmatlar ko`rsatuvchi karxonalar hududlar miqyosida kamchilikni tashkil etib, ba`zan monopol mavqega ega ekanligi bilan xarakterlanadi. Qishloq xo`jaligi korxonalari xarid qiladigan sanoat mahsulotlari (texnika, mineral o`g`it, yoqilhi va h . k.) narxi ko`p hollarda tez sur`atlar bilan o`sadi. Natijada qishloq xo`jaligi mahsulotlari baholari bilan bu tarmoq uchun zarur bo`lgan sanoat tovarlari yoki xizmatlar baholari o`rtasida yirik nomunosiblik (baholar dispariteti) vujudga keladi. Bu esa, o`z navbatida, qishloq xo`jaliklari mahsulotlari ishlab chiqaruvchi karxonalar faoliyatining iqtisodiy samarasini pasaytiradi yoki umuman, zararli qilib qo`yadi. Bunday holat hech bir mamlakat manfaatiga mos tushmaydi. Bunday vaziyatda davlat qishloq xo`jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun noqulay bo`lgan texnika ta`minoti hamda xizmat ko`rsatuvchi karxonalarning monopol mavqeini cheklash choralarini ko`rishga majbur bo`ladi. Qishloq xo`jaligini davlat tamonidan qo`llab – quvvatlash zaruriyati bu tarmoqda kapital aylanishining xususiyatlaridan ham kelib chiqadi. Ma`lumki, sanoat, savdo, moliya bozorlari kabi bir qator tarmoqlarda kapital aylanishi qishloq xo`jaligidagiga nisbatan bir necha marta yuqoridir. Kapital qancha tez aylansa, shunchalik ko`p foyda keltirishi tufayli qishloq xo`jaligida kapitalning sekin aylanishi bu tarmoqqa investitsiya imkoniyatlarini keskin chegaralaydi. Ammo, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, yangi yerlarni o`zlashtirish va sug`orish tarmoqlarini barpo etish, ishlab chiqarishni texnik qurollantirish, fan – texnika yutuqlari va ilg`or texnalogiyalarni joriy etish, ekologik vaziyatni barqaror ushlab turish kabi muhim tadbirlarni amalga oshirish uchun yirik kapital mablag`lar talab etiladiki, bu tadbirlarni yolg`iz qishloq xo`jaligi korxonalarning mablag`lari hisobdan amalga oshirib bo`lmaydi. Buning uchun davlat budjeti hisobidan maxsus mablag`lar ajratilishi maqsadga muvofiq. Va nihoyat, fermer xo`jaliklarining ijtimoiy rivojlanishi, ya`ni ular uchun yo`llar barpo etish, gaz, suv, elektr ta`minoti, ijtimoiy – madaniy obyektlar qurish kabi umumdavlat 5

www.arxiv.uz ahamiyatiga ega bo`lgan muammolar mavjudki, bu muammolarni davlat homiyligisiz yechib bo`lmaydi. Davlatning qishloq xo`jaligini tartibga solish va qo`llab – quvvatlashdagi asosiy vazifalari, ularni amalga oshirish shakllari va usullari Milliy agrar iqtisodiyotining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda davlatning qishloq xo`jaligini tartibga solish va qo`llab - quvatlashdagi asosiy vazifalari sifatida quydagilarni belgilash mumkin: 1. Huquqiy tartibga solish vazifasi – davlat agrar iqtisodiyot barqoror rivojlanishini va har bir xo`jalik yurituvchi subyekt teng sharoitlarda faoliyat yuritishini ta`minlashga imkon beruvchi me`yorlar hamda qonunlarni qabul qilish orqali, ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlarninghuquqiy asoslarini yaratishni nazarda tutadi. 2. Barqarorlashtirish vazifasi – agrar iqtisodiyotda innqirozli holatlarni bartarab etish, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishning pasayishiga yo`l qo`ymaslik va agrosanoat majmui tarkibiningmutanosibligini ta`minlash bilan bog`liq. 3. Tartibga solish vazifasi – xo`jalik yurituvchi subyektlarning samarali faoliyat yuritishlarini ta`minlash maqsadida bozor tuzilmalari bilan davlat boshqaruvining o`zaro manfaatliligi hamda uyg`unligini shakllantirishdan iborat. 4. Rag`batlantirish vazifasi – milliy iqtisodiyot doirasida qishloq xo`jaligida fan – texnika taraqqiyotini, xususiy tadbirkorlikni, adolatli raqobat kurashini yoki boshqa ustivor yo`nalishlarni rag`bandlantirish va qo`llab – quvvatlash choralarini ifodalaydi. 5. Taqsimlash vazifasi – ijtimoiy adolat va himoyalash vositasi sifatida daromatlarni qayta taqsimlash, shuningdek, ichki mahsulot tarkibini o`zgartirish maqsadida resurslar taqsimotiga tuzatishlar kiritish bilan bog`liq. 6. Ijtimoiy kafolatlash vazifasi – qishloq xo`jaligida ta`minot va aholi nachor qatlamlarini himoyalashning samarali tizimsini yaratish, ishlab chiqarish va 6

www.arxiv.uz taqsimotning ijtimoiy yo`naltirilganligini ta`minlash, ta`lim, sog`liqni saqlash va madaniy tadbirlarga bo`lgan extiyojni qondirish bilan bog`liq chora – tadbirlarni o`z ichiga oladi. 7. Muhofaza qilish vazifasi agrar ishlab chiqarishni salbiy xarakterdagi tashqa ta`sirlardan (masalan, atrof – muboshq.) saqlash, milliy tovar ishlab chiqaruvchilarni tashqi eksportyorlardan yoki jahon bozoridagi kuchli raqobatdan himoyalash kabi vazifalardan iborat. 8. Nazorat etish vazifasi – qishloq xo`jaligida qonuniy – me`yoriy hujjatlar, hukumat qarorlari va davlat andozalarining bajarilishi ustidan nazorat o`rnatish bilan bog`liq. 9. Tashqi iqtisodiy faoliyatni muqobillashtirish vazifasi – xalqaro bozorlar qishloq xo`jaligi mahsulotlari eksportyorlarining manfaatlarini himoyalash, bojxona ta`riflari va soliqlar orqali eksportga yo`naltirilgan mahsulotlar yaratishni rag`bantlantirish, ular uchun qulay iqtisodiy muhit hosil qilish tadbirlaridan iborat. 10. Istiqbolni belgilash vazifasi – qishloq xo`jaligini istiqbolda rivojlantirishning ustivor yo`nalishlarini belgilash, barqaror agrar taraqqiyotining samarali variantlarini izchil amalga oshirishni o`z oldiga maqsad qilib qo`yadi. Bozor iqtisodiyotiga o`tish jarayonida davlatning qishloq xo`jaligini qo`llab – quvvatlashdagi eng muhim vazifalaridan biri – tadbirkorlik tashabbusi va tanlov erkinligiga, mustaqil xo`jalik yuritish huquqi va o`z xususiy mulkiga ega bo`lgan bozor xo`jaligining subyekti tadbirkorlarni shakllantirish hamda ularning sog`lom raqobat va teng xo`jalik yuritish o`aroitlarida faoliyat ko`rsatishini ta`minlovchi huquqiy – me`yoriy asoslarini yaratishdir. Davlat tadbirkorlarning butun ijobiy va mehnat qobiliyatlarini yuzaga chiqarishi hamda ular xo`jalikni boshqarish jarayonlarini to`siqsiz amalga oshirishlari uchun zarur bo`lgan barcha shart – sharoitlarni, ya`ni tadbirkorlik va tanlov erkinligini qonunan mustahkamlab qo`yishi kerak. Shu bilan birga davlat tegishli qonuniy hujjatlar orqali bozor sharoitida xo`jalik yuritish qoidalrini belgilaydi. Davlatning yana bir muhim vazifasi qishloq xo`jaligi mahsulotlariga barqaror talab va taklifning shakllanishini qo`llab – quvvatlashdir. Qishloq xo`jaligi 7

www.arxiv.uz mahsulotlariga barqaror talabni shakllantirish uchun aholining daromatlarini o`stirish va qayta taqsimlash, iste`mol uchun zarur bo`lgan ba`zi mahsulotlarning baholarini tartibga solish kabi tadbirlar qo`llaniladi. Davlat iste`mol uchun zarur bo`lgan hamda strategik ahamiyatga ega bir qator mahsulotlarga davlat buyurtmalarini shakllantirish orqali ham qishloq xo`jaligi mahsulotlariga barqaror talabni yuzaga keltirishga hissa qo`shadi. Qishloq xo`jaligi mahsulotlariga barqaror taklif hajmini qo`llab – quvvatlash bevosita xo`jaliklarda ishlab chiqarishni optimallashtirish, ularning moddiy – texnik salohiyatini oshirish, sohaga energiya va resurslarni tejash imkonini beruvchi ilg`or texnologiya hamda fan-texnika yutuqlarini joriy etish (baholar paritetini saqlash, soliq, moliya-kredit va sug`urta tizimi) orqali ishlab chiqarish – moliyaviy faoliyatda qulaylik hamda imtiyozlar yaratish orqali ta`minlanadi. Davlatning uchunchi muhim vazifasi – qishloq xo`jaligi korxonalarining samarali faoliyat yuritishga yetaklovchi sog`lom raqobat muhitini shakllantirishdir. Buning uchun qishloq xo`jaligi mahsulotlari bozorining ochiqligini hamda adolatli raqobat muhitini yaratish, nosog`lom raqobat va monopoliyaga qarshi kurashning samarali vositalarini qo`llash choralari amalga oshiriladi. Davlat qishloq xo`jaligi korxonalarining jahon qishloq xo`shjaligi va oziq- ovqat bozorlarida teng huquqli subyekt sifatida qatnashishi uchun qulay shart- sharoitlarni yaratib bermog`i lozim. Buning uchun davlat:  Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг экспортга йўналтирилган raqobatbardosh mahsulotlari yetishtirishga rag`batini oshirish;  Mahaliy bozorlarda ularni tashqi eksportyorlar raqobatidan yetarli darajada himoyalash (protensionizm) vositalarini ishga soladi. Bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida davlatning eng muhim vazifalaridan biri qishloq xo`jaligiga xizmat ko`rsatuvchi ishlab chiqarish hamda ijtimoiy infratuzilmalarni barpo etishga ko`maklashishdir. Bu vazifani amalga oshirish dehqonlarga moddiy – texnik resurslar yetkazib beruvchi, mahsulotlarni saqlash, tashish, qayta ishlash va sotishga ko`maklashuvchi xizmat ko`rsatuvchi korxonalar tarmog`ini yaratish, bank, moliya va qimmatli qog`ozlar bozori, fond birjalari va 8

www.arxiv.uz yaramarkalar, axborot – maslahat markazlari hamda dehqonlar manfaatlarini himoya qiluvchi uyushmalar, fondlarni tashkil etish va rivojlantirishni nazarda tutadi. Davlatning qishloq xo`jaligini tartibga solish va qo`llab-quvvatlash borasidagi vazifalari ma`lum bir tamoyillarga tayanib amalga oshiriladi. Bu tamoyillarni quyidagicha tavsiflash mumkin:  Qishloq xo`jaligining iqtisodiy mohiyatini, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish va aholini oziq-ovqat bilan ta`minlashda uning tutgan o`rnini va ahamiyatini ilmiy tushunish;  Zaruriyat va yetarlilik darajasidagi proteksionizm siyosati;  Qishloq xo`jaligini maqsadli – dasturiy tartibga solish;  Davlat homiyligining doimiy kafolatlanishi;  Qo`llab-quvvatlash tadbirlarining tabaqalangan holda qo`llanilishi;  Davlat aralashuvining rag`batlantirivchi yo`nalishga egaligi;  Davlat aralashuvining ijtimoiy yo`naltirilganligi. Davlat o`zining qishloq xo`aligini tartibga solish va qo`llab – quvvatlashga oid vazifalarini turli shakl va usullarda amalga oshiradi. Tanlangan mezonning xususiyatlaridan kelib chiqib, ularni quyidagicha turkumlash mumkin: Davlatning agrar soha iqtisodiy jarayonlariga ta`siri darajasiga ko`ra, tartibga solishning bevosita va bilvosita usullari mavjud. Davlatning qishloq xo`aligiga bevosita ta`sir ko`rsatishi xo`jalik yurituvchi subyektlarini o`z tanlov erkiligidan keli chiqib emas, balki davlat tomonida belgilangan qonuniy – me`yoriy qoidalar asosida boshqaruv qarorlari qbul qilishga majbur etadi. Bunga soliq qonunchiligi, buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritish bo`yicha yo`riqnomalar va boshqalar misol bo`ladi. Bilvosita usullar yordamida davlatning qishloq xo`jaligiga ta`siri takror ishlab chiqarishning makraiqtisodiy nisbatlarini ta`minlash maqsadida xo`jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatini iqtisodiy dastaklar yordamida tartibga solishni ko`zda tutadi. Bunda davlat iqtisodiy subyektlar tomonidan qarorlar qabul qilish 9

www.arxiv.uz jarayoniga to`g`ridan – to`g`ri aralashmaydi, balki bu qarorlarni davlatning iqtisodiy siyosatiga mos bo`lishini rag`bantlantiradi. Tashkiliy – institututsional mezonga ko`ra davlatni qio`loq xo`jaligini tartibga solishning ma`muriy va iqtisodiy usullari farq qiladi. Ma`muriy usullar xo`jalik yurituvchi subyektlar uchun qonuniy va me`yoriy shart – sharoitlarni vujudga keltirish bilan bog`liq huquqiy infratizimni shakllantirishga oid chora – tadbirlar majmuasini o`z ichiga oladi. Uning vazifasi tadbirkorlik faoliyati uchun barqaror huquqiy sharoitlar yaratish, raqobat muhitini muhofaza qilish kabi tadbirlardan iborat. Qishloq xo`jaligini davlat tamonidan tartibga solish ma`muriy usullarning o`ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: ular davlat hokimiyatining qudrati va salohiyatiga tayanadi; ularni amalga oshirish bilan bog`liq qo`shimcha moddiy rag`batlantiruvchi choralar yaratishni shart qilib qo`ymaydi; taqiqlash, ruxsat berish va majburlash tadbirlarini (kvotlash, litsenziya berish, me`yoriy normalarni belgilash va h. k.) o`z ichiga oladi. Ma`muriy boshqaruv o`z tabiatiga ko`ra, bozorga xos tartibga solish harakatiga to`siqlik qiladi. Biroq rivojlangan bozor sharoitida ham boshqarishning ma`muriy usullari o`z ahamiyatini saqlab qoladi va zarur bo`lganda ulardan foydalaniladi. Xususan, bozor iqtisodiyoti rivojlangan hamma mamlakatlarda ma`muriy usullar vositasida monopoliyaga qarshi siyosat amalga oshiriladi. Iqtisodiy usullar yordamida davlat bozor jarayonlarining rivojlanishini davlatning iqtisodiy siyosatiga mos yo`nalishga solish uchun ta`sir etish choralarini qo`llaydi. Iqtisodiy jarayonlarni davlat tamonidan tartibga solishning ma`muriy usullari bozor xo`jaligining o`z –o`zini boshqarish mexanizmiga qarshilik qilsa, iqtisodiy usullar ulardan faol foydalanishni rag`batlantiradi. Iqtisodiyotni tartibga solish va qo`llab quvatlashning iqtisodiy usullari quydagilar kiradi. -budjet – soliq siyosati; -pul –ktidit siyosati; 10

www.arxiv.uz -tashqi iqtisodiy faoliyatni muqobillashtirish; -iqtisodiy rejalashtirish, dasturlash hamda istiqbolni belgilash. Budjet - soliq tizimi xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tamonidan bevosita tartibga solishning samarali dastaklaridan biri hisoblanadi. Davlat budjetining xarajatlar qismi orqali daromadlarni qayta taqsimlash , qishloq xo`jaligi sohasida fan – texnika taraqqiyoti yutuqlarini joriy etish va ilmiy tadqiqotlar olib borish, agrar iqtisodiyotning muhim tarmoqlariga davlat investitsiyalarini yo`naltirish hamda qishloqda ijtimoiy infratuzilmalarni barpo etish mumkin bo`adi. Soliq tizimi orqali qishloq xo`jaligi korxonalari faoliyatini rag`batlantirish (soliq imtiyozlar va boshq.) amalga oshiriladi. Chunki, progressiv soliq tizimidan noto`g`ri foydalanish,ya`ni uningme`yorini haddan tashqari oshirib yuborish iqtisodiy taraqqiyotga salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. Bu, birinchi navbatda, yuqori unum bilan mehnat qilish va yuqori daromad olishga bo`lgan manfaatni, investitsiyalarga bo`lgan rag`batni yo`qqa chiqishi bilan izohlanadi. Pul – kredit tizimi davlatning qishloq xo`jaligiga bilvosita ta`sir ko`risatish usullaridan biridir. Pul – kre dit tizimi orqali: -maqsadli kreditlar berish; -kredit berishning yuqori chegaralarini belgilash; -bank foizlarining darajasi ustidan bevosita nazorat o`rnatish; -kreditlar bo`yicha foiz stavkalarini tartibga solish; -tijorat banklarini qayta moliyalash me`yorlarini tartibga solish kabi iqtisodiy rag`batlantirish choralari qo`llaniladi. Iqtisodiy rejalashtirish, dasturlash hamda istiqbolni belgilash (prognozlash) orqali davlat iqtisodiy jarayonlarga bilvosita ta`sir ko`rsatadi va ular xususiy tarmoq subyektlari uchun tavsiya mazmuniga egadir. Davlat istiqbolni bashorat qilish orqali kelgusida ko`zda tutilgan vazifalarsamarali amalga oshirilishning optimal variantlarini izlasa, iqtisodiy dasturlar orqali ma`lum bir tarmoq, hudud yoki ustuvor vazifalarni rivojlantirish masalalarini hal etadi. 11

www.arxiv.uz Davlat o`zining real hokimiyati kuchidan foydalangan holda qishloq xo`jaligini ma`muriy usullar yordamida tartibga solsa, iqtisodiy yoki institutsional usullar yordamida ularni qo`llab – quvvatlash choralarini amalga oshiradi. Erkin bozor munosabatlari rivojlanib borayotgan hozirgi sharoitda davlatning ma`muriy usullar yordamida tartibga solish darajasi kamayib boradi. Ammo, uning ahamiyati saqlanib qoladi. Negaki, xususiy mulk va tadbirkorlik erkinligi daxlsizligini himoyalash monopoliyani cheklash, qonun ustuvorligini ta`minlash, ekologik muvozanatni saqlab turish kabi muhim tadbirlarni faqatgina kuchli davlat hokimyati va ma`muriy usullar orqaligini ta`minlash mumkin. Shu bilan birga iqtisodiy va institutsional usullar orqali fermer xo`jaliklarini qo`llab – quvvatlash ko`proq ahamiyat kasb etib boraveradi. Davlatning qishloq xo`jaligini tartibga solish va qo`llab – quvvatlash tadbirlari ilmiy – amaliy jihatdan asoslangan hamda ijobiy natijalarni ta`minlashga yo`naltirilgan bo`lsagina o`z samarasini beradi . O`zbekiston Respublikasining agrar siyosati va uni takomillashtirish yo`llari O`zbekistonda amalga oshirilayotgan davlat agrar siyosati birinchi navbatda mamlakatda mustahkam oziq – ovqat bazasini, yer va suvdan oqilona foydalanish shart – sharoitlarini yaratish, mulkchilikda davlat monopoliyasini keskin cheklash va xususiy mulk egaligi hamda mulkchilikning boshqa shakllariga keng yo`l ochish, turli mulkchilik shaklidagi qishloq xo`jaligi korxonalariga teng rivojlanishiga erishish va ularni har tomonlama qo`llab – quvvatlash masalalariga qaratilgan. O`zbekistonda qishloq xo`jaligini davlat tomonidan tartibga solish va qo`llab – quvvatlash borasida quyidagi ishlar amalga oshirilmoqda:  qishloq xo`jaligi korxonalari faoliyatining me`yoriy – huquqiy negizini takomillashtirish;  qonunda ko`rsatilgan huquqlari buzilishiga yo`l qo`ymaslik; 12

www.arxiv.uz  ularning ichki faoliyatiga aralashuvning har qanday ko`rinishiga yo`l qo`ymaslik;  qishloq xo`jaligida maqbul baho siyosatini yuritish, doimiy ravishda qishloq xo`jaligi va sanoat tovarlar orasidagi baholar paritetini saqlab borish;  daromadlar pasayib ketishiga yo`l qo`ymaslik;  ilg`or texnologiya va texnikalar bilan ta`minlash tizimini takomillashtirish;  fqoralar tadbirkorlik faoliyati bilan erkin shug`ullanishlari va undan manfaatdorligining kafolatlari va sharoitlarini ta`minlash, ularning ishbilarmonlik faolligini oshirish hamda qonuniy huquqlari va manfaatlarini muhofaza qilish;  moliya – kredit tizimini takomillashtirish hamda korxonalarning kredit manbalari va sarmoyalaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish;  ishlab chiqarishga xizmat ko`rsatuvchi infratuzilmalarni kengaytirish va rivojlantirish;  ulgurji va mayda ulgurji savdoni rivojlantirish, korxonalarning xomashyo, axborotlar va texnologiyalardan erkin va o`rta biznes korxonalari tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni iyaki va tashqi bozorlarda sotish tizimini takomillashtirish;  qishloq xo`jaligi hisobi va tahlili tizimini takomillashtirish, ular uchun davlat statistika, buxgalteriya va soliq hisobotining soddalashtirilgan tartibini joriy etish;  kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini rivojlantirish;  pul – kredit tizimining barqaror faoliyatini ta`minlash uchun sug`urta tizimi ahamiyatini oshirish;  Yerga mulkchilik, yer va suvdan samarali foydalanish mexanizmini shakllantirish. O`zbekistonda qishloq xo`jaligini tartibga solish, muvofiqlashtirish va qo`llab – quvvatlash ishlari bilan tegishli davlat boshqaruvi organlari, Qishloq va suv xo`jaligi Vazirligi, Dehqon va fermer xo`jaliklari uyushmasi hamda boshqa 13

www.arxiv.uz tuzilmalar shug`ullanadilar.dehqon va fermer xo`jaliklarini qo`llab –quvvatlash jamg`armasi, Biznes – fond, Bandlikka ko`maklashish jamg`armasi, tijorat banklari, “Madad”, “Birjasavdosug`urta”, “Agrosug`urta” sug`urta agentliklari va boshqa institutsional tuzilmalar korxonalarga biznes-reja tuzish, imtiyozli kreditlar olish va ularni amalga oshirishga ko`maklashadilar. Bunda tijorat banklari, turli jamg`armalar imtiyozli kredit ajratish bilan yordam bersa, sug`urta agentliklari kredit xatari va boshqa favqulodda holatlardan sug`urtalaydi. Qishloq xo`jaligida islohatlarning huquqiy – me`yoriy bazasini yaratish karxonalarning iqtisodiy erkinligini taminlash hamda ularning qonuniy biznes bilan shug`ullanishlariga imkon beruvchi huquqlari va imtiyozlarini kafolatlashning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi. O`zbekistonda qishloq xo`jaligi karxonalari faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish va muvofiqlashtirish borasida musahkam huquqiy – me`yoriy asos yaratilgan. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, “Fuqoralik Kodeksi”, “Yer kodeksi”, “Soliq Kodeksi”, “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida”gi, “Shirkat xo`jaligi to`g`risida”gi, “Fermer xo`jaligi to`g`risida”gi, “Dehqon xo`jaligi to`g`risida”gi qonunlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining bir qator farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari hamda boshqa me`yoriy hujjatlar respublikamizda qishloq ho`jaligi karxonalari faoliyatining turli jihatlarini tartibga solib turadi va ularning xo`jalik faoliyatiga davlat organlari va tashkilotlarning hamda boshqa organlar va tashkilotlarning, ular mansabdor shaxslarning aralashuviga yo`l qo`yilmaydi. Davlat tadbirkorlarning erkinligi, huquqlarini himoya qiladi va ularning faoliyatiga asossiz aralashuvlarni cheklab turadi. Respublikamiz qishloq xo`jaligida xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish maqsadida fermer xo`jaliklarining huquqlarini va qonuniy manfaatlarini muhofaza qilish borasida muayyan ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, O`zbekiston Respublikasi “Fermer xo`jaligi to`g`risida”gi qonunining 29- moddasi: “Davlat qishloq xo`jaligi mahsuloti yetishtirish va uni realizatsiya qilish bilan 14

www.arxiv.uz shug`ullanuvchi fermer xo`jaliklarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini kafolatlaydi”, - deb e`tirof etilgan. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 22 avgustdagi 347- sonli “Tadbirkorlik subyektlarini davlat ro`yxatidan o`tkazish hamda hisobga qo`yish tizimini takomillashtirish to`g`risida”gi qarori bilan tadbirkorlik subyektlarini, jumladan, fermer xo`jaliklarini davlat ro`yxatiga olish va hisobga qo`yishning yengillashtirilgan tadbiri joriy etildi. Unga ko`ra, tadbirkorlik subyektlarini davlat ro`yxatiga olish “bir yo`la” tamoyili asosida, ularni avtomatik tarzda hisobga qo`yish bilan amalga oshiriladi. Qarorga muvofiq tuman hokimiyatlari tarkibida davlat ro`yxatiga olish bo`yicha maxsus xizmat tashkil etilgan bo`lib, uning xodimlari tadbirkorlarni davlat ro`yxatidan o`tkazish bilan bog`liq barcha hujjatlarni tayorlash, ularni yo`l fondi, mehnat, bandlik va ijtimoiy ta`minot bo`limi, soliq hamda statistika organlarida hisobga qo`yish ishlarini o`zlari amalga oshiradilar. Fermer xo`jaligini yer ijrosi bilan bog`liq barcha xujjatlar tayyor bo`lgan taqdirda davlat ro`yxatiga olishning umumiy muddati (ichki ishlar bo`limidan muhr hamda burchak shtampini tayorlashga ruxsat olishni ham qo`shib hisoblanganda) 12 kundan oshmasligi lozim. Kuzatkichlarning ko`rsatishicha, fermer xo`jaliklarini davlat ro`yxatiga olishning bu yengillashtirilgan tartibi joriy etilishi muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Chunki, qaror qabul qilingunga qadar fermer xo`jaligi tashkil etish istagida bo`lgan fuqoralarni ro`yxatga olish ishlari asossiz ravishda, tutsrli ma`muriyatchilik va sansolarlik tufayli cho`zib yuborilar edi. Fermer xo`jaliklari qonunda belgilab berilgan tartibda hisob va hisobot ishlarini yuritadilar. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 23 febraldagi “Kichik va o`rta biznes korxonalaruchun hisobotlar yuritilishini qisqartirish hamda soddalashtirish chora – tadbirlari to`g`risida”gi 65 – sonli qaroriga muvofiq 2000 yilning 1- choragidan fermer xo`jaliklari uchun maksimal qisqartirilgan va soddalashtirilgan hisob shakli hamda uni taqdim etish belgilab berilgan. 15

www.arxiv.uz Respublikamizda fermer xo`jaliklarini huquqiy jixatdan himoya qilish bilan bir qatorda ularni iqtisodiy dastaklar orqali har tomonlama rag`batlantirish choralari ham amalga oshirilmoqda. Davlatning iqtisodiy rag`batlantirish choralari quydagi mexanizmlardan tashkil topadi : moliya – kiridit tizimi orqali qo`llab- quvvatlash; tabaqalangan va imtiyozli soliq tizimidan foydalanish; baholar paritetini saqlash; tashqi iqtisodiy faoliyatni rag`batlantirish va boshqalar. Davlatning fermer xo`jaliklari faoliyatini iqtisodiy dastaklar orqali qo`llab – quvvatlash choralari fermer xo`jaliklarining rivojlanishiga qulay shart – sharoitlar yaratish maqsadida davlat tomonidan beriladigan iqtisodiy rag`batlantirish choralaridan tashkil topadi. Bunday chora-tadbirlar sarasiga soliqlar to`lashda yengilliklar berish, imtiyozli shartlar va foizlarda kreditlar berish, davlat buyurtmasi bo`yicha xarid qilinadigan mahsulotlarga kafillangan baholar belgilash, eksport-inport operadsiyalarida qulay tariflar va to`lovlar o`rnatish kabi iqtisodiy dastaklar kiradi. Fermer xo`jaliklariga soliq to`lashda sezilarli yengilliklar joriy etilgan. Amaldagi qonunchilikka muvofiq ular dastlab tashkil etilganidan boshlab 2 yil mobaynida yagona yer solig`i to`lashdan ozod etilgan. Keyingi yillarda esa ular boshqa qishloq xo`jaligi korxonalari bilan teng sharoitlarda yer maydonining joylashgan o`rni va tuproqning unimdorligi darajasidan kelib chiqib belgilanadigan ball-bonitetlar asosida yagona yer solig`i to`laydilar. Fermer xo`jaliklarini moliya-kredit tizimi orqali qo`llab-quvvatlash birinchi navbatda imtiyozli kredit berish mexanizmini qo`llash hamda kafolatlash jarayonini rivojlantirish bilan xarakterlanadi. Hozirgi kunda “Kichik va o`rta biznesni qo`llab-quvvatlash davlat dasturi” doirasida dehqon va fermer xo`jaliklariga davlat mablag`lari, tijorat banklarining imtiyozli jamg`armasi hamda aynan shu maqsadlar uchun tashkil etilgan budjetdan tashqari jamg`armalar mablag`lari hisobidan imtiyozli kreditlar berish amalda qo`llanmoqda. Bunday imtiyozli kreditlar uchun foiz to`lovlari Markaziy bank (MB) tomonidan qat`iy 16

www.arxiv.uz belgilanib, MB qayta moliyalash stavkasining 50 foizidan yuqori bo`lmaydi. Shuningdek, dehqon va fermer xo`jaliklari uchun kreditning garov ta`minotini yaratishda davlat yoki budjetdan tashqari jamg`armalarning kafolat tizimini yaratishga ham e`tibor berilmoqda. Davlatning fermer xo`jaliklari rivojlanishiga ko`maklashuvchi institutsional va infratuzilmalarni qo`llab-quvvatlashi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu vazifani amalga oshirish fermer xo`jaliklariga moddiy – texnik resurslarini etkazib beruvchi, mahsulotlarni saqlash, tashish, qayta ishlash va sotishga ko`maklashuvchi hizmat ko`rsatuvchi korxonalar tormog`ini yaratish, bank, moliya va qimmatli qog`ozlar bozori , fond birjalari va yarmarkalar, axborot-maslahat markazlari hamda fermerlar manfaatlarini himoya qiluvchi uyushmalar, fondlarni tashkil etish va ularni rivojlantirish uchun qulay sharoitlarni yaratishni nazarda tutadi. Davlat bu yo`l bilan fermerlikni rivojini bilvosita qo`llab-quvvatlaydi. Keyingi yillarda bu yo`nalishda bir qator muhim qarorlar qabul qilindi va amalga oshirilmoqda. Xususan, Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 5 yanvardagi 8-sonli qaroriga muvofiq fermer xo`jaliklariga aylantirilayotgan xo`jaliklar xududida barpo etilayotgan bozor infratuzilmasi obyektlarining ishlab chiqarish, moliyaviy va moddiy – texnika bazasini rivojlantirishni rag`batlantirish maqsadida fermer xo`jaliklarini mineral o`g`itlar va yonilg`i – moylash materiallari bilan ta`minlash bo`yicha bo`linmalar mulk solig`i va yer solig`i to`lashdan, suvdan foydalanuvchilar uyushmalari hizmatlari qo`shilgan qiymat solig`i, foyda va mulk solig`i hisoblanishi va to`lanishidan 2 yildan muddatga ozod qilindi. Fermer xo`jaliklari sifatida qayta tashkil etilayotgan qishloq xo`jaligi korxonalari xududida tuzilayotgan muqobil mashina – traktor parklari solig` solish shartlari va qishloq xo`jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarga ko`rsatilayotgan xizmatlar (yer xaydash, ekish, ishlav berish, hosilni yig`ishtirish va boshqalar) uchun hisob – kitoblar bo`yicha “O`zagromashservis” uyushmasi viloyat birlashmalarining mashina – traktor parklariga tenglashtirildi. Shuningdek, fermerlar va boshqa qishloq xo`jaligi korxonalariga lizing xizmati ko`rsatuvchi korxonalarga ham bir qator imtiyozlar berilgan xususan, Vazirlar Mahkamasining 17

www.arxiv.uz 2002 yil 2 noyabrdagi “Qishloqni lizing shartlarida qishloq xo`jalik texnikasi bilan ta`minlash chora-tadbirlari to`g`risida”gi 424-sonli qarori bilan “O`zqishloqxo`jalikmash-xolding” kompaniyasi korxonalari tomonidan zamonaviy qishloq xo`jalik texnikasini fermerlarga va boshqa qishloq xo`jaligi korxonalariga kamida 7 yillik muddat bilan lizingga berish va kompaniyasi daromadi (marjasi) ning imtiyozli stavkasi Markaziy bank qayta moliyalashtirish stavkasining 50 foizidan yuqori bo`lmasligi belgilab qo`yildi. Bunda traktorlar va o`rim-yig`im texnikasi qiymatining 15 foizi avans sifatida fermer xo`jaliklari tomonidan o`z mablag`larihisobiga va qolgan 85 foizi “Qishloq xo`jaligini texnika bilan ta`minlashni davlat tomonidan qo`llab – quvvatlash jamg`armasi” qarz asosida beradigan mablag`lar hisobiga mablag` bilan moliyaviy ta`minlanadi. Kichik va o`rta biznesni zamonaviy texnologiya, uskinalar bilan jihozlashda, shuningdek, mamlakatimizning ishlab chiqaruvchilari tomonidan tayorlab chiqarilgan asbob- uskina va texnikalarini sotishda lizing faoliyati rolini oshirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 28 avgustdagi “lizing faoliyatini rivojlantirishni yanada rag`batlantirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi farmoni bilan 2002yilning 1 sentyabiridan boshlab lizing to`lovlari qo`shilgan qiymat solig`idan, lizingga berish uchun O`zbekiston Respublikasi hududiga olib keladigan texnologiya uskinalari vakil bankning tegishli tasdig`i mavjud bo`lgan tag`dirda bojxona to`lovidan va qo`shilgan qiymat solig`idan ozod qilindi. Shu bilan birga, lizing oladigan xo`jalik yurituvchi subyektlar lizingga berilgan mulkka soliq to`lashdan lizing shartnomasi amal qiladigan muddatgacha ozod qilinadigan va lizing beruvchini soliqqa tortishda u lizingga berish uchun mulk xarid qilishga olgan kreditlar foizi hamda belgilangan boshqa to`lovlarning summasi uning jami daromadidan chegirib tashlanadigan bo`ldi. Buning ijobiy tomoni shundaki, endilikda fermerlar bir tamondan, zamonaviy qishloq xo`jaligi texnikalarini ancha yengil shartlarda va arzon to`lovlar evaziga lizingga olish imkoniyatiga ega bo`lsalar, ikkinchi tomondan, lizing beradigan korxonalar ham lizing xizmati sifati va samaradorligini muayyan darajada oshirishga muvaffaq bo`ladilar. 18

www.arxiv.uz Ishlab chiqarishning barqaror rivojlanishini ta`minlash mamlakat iqtisodiy siyosatning ustivor yo`nalishidir. Bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarishning davlat tamonidan tartibga olinib turilishini talab qiladi. Bozor sharoitida ishlab chiqarish davlat tamonidan iqtisodiy dastaklar yordamida tartibga solinib turiladi. Qishloq xo`jaligi o`z xususiyatlariga ko`ra davlat tomonidan tartibga solinib turishga ayniqsa muhtoj. Gap shundaki, qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish bilan juda ko`plab korxonalar shug`ullanadi. Natijada ma`lum ma`noda ideal raqobat muhiti vujudga keladi. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining tabiy muxitga bog`liqligi ham davlat tamonidan aralashuvni talab qiladi. Aks holda juda ko`plab korxonalar ishlab chiqarish natijalariga ko`ra, zara ko`rishi mumkin. Qishloq xo`jaligiga davlat juda ko`p dastaklar orqali ta`sir ko`rsatadi. Davlat tamonidan ishlab chiqarishni tartibga solish jarayoni yildan-yilga takomillashtirilib borilmoqda. 19

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasining «Fermer xo`jaligi to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 19b. 2. O`zbekiston Respublikasining «Dehqon xo`jaligi to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 16b. 3. O`zbekiston Respublikasining «Davlat Yer fondining kadastri to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 13b. 4. O`zbekiston qishloq xo`jaligida islohotlarni chuqurlashtirishga oid qonun, hukumat qarorlari va me`yoriy hujjatlar to`plami. _ T.: «O`zbekistonqituvchi», 1998. - 231 b. 5. “Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada ekinlashtirish sohasidagi ustivor yo`nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 15 iyun 2005 yil. 6. “Tadbirkorik subyektlarini huquqiy himoya qilish tiziini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 16 iyun 2005 yil. 7. “Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 15 iyun 2005 yil. 8. “Mikrofirmalar va kichik korxonalani rivojlantirishni rag`batlantiish borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 20 iyun 2005 yil. www.ziyonet.uz 20

Похожие

Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish

Sug’urta bozori va uni davlat tomonidan tartibga solish

Tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solish va boshqarish yo’llari

Ilmiy – texnik taraqqiyot va qishloq xo`jaligini intensivlashtirish

Baholash jarayonini tartibga solish