logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экономика
  4. Pul

Pul

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59.5 KB
Скачать
www.arxiv.uz Reja: 1. Pul va pul tushunchasi 2. Pul va inflyatsiya 3. Pul qiymat o`lchovi va jamg`arma vositasi www.arxiv.uz Pul va pul tushunchasi Pulning kelib chiqishi. Moliya, kredit va banklarning paydo bo`lishi va ularning faoliyati negizida pul yotadi. Pul inson kashfiyoti bo`lib, u juda qadimdan ma`lum. Pulning taqdiri ayirboshlashga borib taqaladi. Insonning yana bir muhim kashfiyoti bo`lgan ayirboshlash va uning rivoji pulni yuzaga keltirgan. Pul birdaniga hozirgi shakliga aylangani yo`q. Bu uzoq davom etgan taraqqiyot natijasidir. Ayirboshlash boshida bevosita tarzda amalga oshgan, ya`ni tovar bevosita tovarga almashilgan. Bu jarayon kengayishi bilan vositachilik zaruriyati tug`iladi, uning oddiy shakllari murakkablashib, pulning va uning hozirgi holatining paydo bo`lishiga olib keladi. Tarixda pul vazifasini sharoitga qarab turli tovarlar (masalan, tuz, asal, quritilgan baliq, sadaf, mo`yna kabilar) bajargan. Kengroq tarqalgani chorva bo`lgan. Lo tinlarda pul "pessiya" deb atalib, chorva so`zidan olingan. Kapital "kapit" so`zidan olinib, bu ham lotincha chorva boshi degan mazmunni bildiradi. Tarixda halqasimon katt a-kichik toshlar, bug`doy, un, choy, fil suyagi pul o`rnida ishatilganligi ma`lum. Pulning paydo bo`lishidagi keyingi davr metall pullar bo`lib, bunda kumush va oltin etakchilik qilgan. Aytaylik, Buyuk Britaniya pul birligi funt sterlingning ma`nosi bir funt kumushni anglatadi. Rossiya pul birligi rubl kumushning bo`lagi, bo`lingan qismi ma`nosini bildiradi. Dollar va taller ham "tahler", ya`ni katta kumush tangalar degan ma`noni beradi. Pulning eng keyingi ko`rinishi qog`oz pullar bo`lib, buning ham tarixi katta. Bundan oldin monetalar yuzaga keladi. Bu metall pullar bo`lagi bo`lib, mis, bronza, ku mush, oltin monetalar bosilib chiqarilgan. Moneta so`zi yunonlarning monastir nomidan kelib chiqib, bunda tangalar yasalgan. Moneta tangalar barcha mamlakatlarga tarqalib ketgan. Tanga — monetaning paydo bo`lishi savdoda mayda pul zarurligidan kelib chiqadi. Moneta — og`irligi belgilangan, qadri muhrlangan metall bo`lagidir. Uzoq vaqtgacha, hatto XX asrgacha, oltin pul vazifasini bajarib, xaqiqiy pul hisoblangan. Bunda oltinning noyobligi, qadrliligi va boshqa ko`p qulayliklar www.arxiv.uz yaratadi gan tabiiy xususiyatlarining ta`siri katta. Lekin uning pulga aylanishining asosiy sababi tovar ekanligi, zarur qiymatga ega bo`lishidadir. Ko`p vaqtgacha oltinning vakili sifatida qog`oz pullar kuchga ega bo`lgan. Kog`oz pullar monetalar o`rniga chiqarilgan. qogoz pullar birinchi marta qadamgi Хitoyda 1X asrda muomalada qo`llanilgan. So`ngra boshqa mamlakatlarda ham asta-sekin paydo bo`la boshlagan va hozir barcha mamlakatlarda qog`oz pullar asosiy pul bo`lib qoldi. Muomalada oltin pullar bo`lgan mamlakatning o`zi qolmadi. Pulning mohiyati. Har bir mamlakat o`zining puliga ega dir. Chunonchi, dollar, funt sterling bir necha mamlakat larning puli bo`lib xizmat qiladi. Lekin ularning qadri-qiymati bir xil emas. AQSh, Kanada, Avstraliya dollarining qiymat miqdori farqlanadi. Shuningdek, O`zbekiston va Qirg`iziston so`mlari ham bir xil emas. Pul birliklari paydo bo`lganda ma`lum miqdordaga qadr-qiymat asos qilib belgilangan. Milliy pullarning qadrliligi, boshqa pullarga nisbatan qiyosiy miqdori doimo o`zgarib turadi. Chunki, bu iqtisodiyotdagi ko`p tomonlar, hatto siyosiy o`zgarish lar, mamlakatlar o`rtasidagi munosabatlar kabi ta`sirlar natijasidir. O`zbekistonning o`z milliy puliga ega bo`lishi davlat mustaqilligi, uning mustahkam iqtisodiyotini yaratish da katta o`rin egallaydi. Milliy pulimiz bo`lgan so`mning qadrini oshirib borish, uning iqtisodiy ta`sirini kuchaytirishga erishish va boshqa mamlakatlar puliga tenglashtirish darajasini ta`minlash juda zarur va muhim vazifadir. So`mning, avvalo mamlakatimiz ichida, so`ngra xalqaro miqyosdagi tenglashuvi, almashuvchanligi (konvertatsiyasi)ni amalga oshirish talab qilinadi. Bu osonlikcha o`z- o`zidan amalga oshmaydi. Bunga avvalo, ayirboshlashni ri vojlantirish, tovar-pul muomalasini kuchaytirish or qali erishish mumkin. Chunki, pul ayirboshlashdan kelib chiqadi va uning taraqqiyoti tufayli rivojlana oladi. Ay irboshlash esa bozorni tovarlar, xizmatlarga to`ydirish or qali tezlashadi. Bular iqtisodiyotning qudratli bo`lishi, ishlab chiqarishning industrlashtirilgan darajadagi rivo ji tufayli amalga oshishi mumkin. Demak, milliy pul qudrati iqtisodiy taraqqiyotning ifodasi, uning natijasi va hosilasidir. www.arxiv.uz Qog`oz pullarning nominali (qadrliligi)ni xaqiqiy pul o`rniga chiqaradigan hukmron saltanat yoki bankir o`z imzo va muhrlari bilan tasdiqlaydi va zarur vaqtda uning asosidagi pulni qaytarish majburiyatini oladi. Bora-bora bu vazifa markaziy banklar qo`liga o`tadi. Pul emissiyasiga yo`l qo`ymaslik zarur shart hisoblanadi. Chunki, emissiya real qiymatlarga ega bo`lmagan qo`shimcha pul belgilarining chiqarilishini bildiradi. Shuning uchun o`z vaqtida banknotlarning oltinga erkin almashinishi kafolatlangan edi. Hozir unday emas. Nima uchun bozor iqtisodiyotida pulning ta`siri kat ta va barcha ishtirokchilar imkoni boricha ko`p pulga ega bo`lishga, tovarlarini tezda pulga aylantirishga urina dilar? Pul ijtimoiy mehnatni ifodalaydi, u qiymat timsoli, ya`ni pul o`zida qiymat miqdorini ifodalaydi. Shunga ko`ra pul maxsus tovar hisoblanadi. Pulga ega bo`linsa, mikdoriga qarab istalgan vaqtda xohlagan to varga yoki tovarlashgan xizmatga ega bo`lish imkoni mav jud. Pul muomalasi. Pul o`z xususiyatiga ko`ra, avvalo muoma la vositasidir, ya`ni tovarlarni bir-biriga almashtirish pul vositasida amalga oshadi. Chunki, tovar egasi bo`lgan so tuvchi xaridorga tovarni sotib, tovarning qiymatini pul sifatida oladi. Shuning uchun talab bilan taklifni bir-biriga pul ulaydi va ularning uzilishiga barham beruvchi bo`lib hisoblanadi. Tovarlarning siljishi, harakat tezligi, bir-biriga yaqinlashuvi pul vositasida amalga oshadi, deyish mumkin. Ayirboshlashning eng yuqori pog`onasi bo`lgan muo mala mazmunan pul tufayli yuzaga keladi. Tovar-pul mu- omalasi esa bozor sharoitining asosidir. Demak, bundan pul va pul muomalasining bozor iqtisodiyoti rivojidagi o`rnini baholash qiyin emas. Mamlakat iqtisodiyotining muvozanati, uning muomalasini ta`minlash uchun ma`lum miqdorda pul talab qilinadi. Buni aniqlashda bir necha tomonlarga e`tibor berish zarur. To`lovlar naqd yoki naqd pulsiz bo`lishi mumkin. Agarda tovarning xaqi bevosita pul to`lovi orqali amalga oshsa, buni naqd pul asosidagi oldi-sotdi deyiladi. Ba sharti bevosita pul to`lovisiz oldi-sotdi yuz bersa, bunday oldi-sotdi pulsiz to`lov deyiladi. Asosan banklar orqali pul o`tkazuv shu usulga kiradi. Shuning uchun ham zaruriy pul miqdorini belgilashda bunday voqelik e`tiborga oli nadi. www.arxiv.uz Chunki, u bevosita pul zaruriyati darajasiga ta`sir etadi. Bundan tashqari zarur pul miqdorini aniqlashda pul harakati tezligi ahamiyatlidir. Bu pul birligining yil ichida necha marta qo`ldan-qo`lga o`tib, tovar egalarining o`zgarishidagi ishtiroki darajasiga bog`liqdir, ya`ni pul qancha ko`p "ishlasa" — tovarlar, xizmatlarning oldi-sotdisida ko`p qatnashsa, shuncha tez harakat qilganligi aniq lanadi. Masalan, bir yilda shartli ravishda 100 mln so`m tovar, xizmatlar sotilishi 10 mln so`m pul tufayli amalga oshgan bo`lsa, har bir so`m yiliga o`rtacha 10 marta aylanib, o`z harakat tezligi darajasini belgilaydi (V). Shunga asoslangan holda normal muomala uchun zarur pul miqdorini belgilash mumkin bo`ladiki, bu ayir boshlashni tenglashtirishga yordam beradi. Mamlakat muomalasi uchun zarur pul miqdorini — M, sotiladigan tovar, xizmatlar bahosining o`rtacha dara jasini — R, yil ichida sotiladigan tovar, xizmatlar umumiy hajmini Q, pul harakati tezligini — V bilan belgilasak, unda quyidagi tenglikka ega bo`lamiz: Pul miqdori M = RQV Demak, mamlakatda qancha pul ko`p bo`lsa mamlakat shuncha boy va yaxshi holatda bo`ladi deyish, noto`g`ridir. Chunki, pul ortiqchaligi ham, etishmovchiligi ham yaxshi emas, ya`ni pul hajmi ixtiyoriy bo`lmaydi. Aytaylik, ishlab chiqarish o`zgarmay, narxlar ko`tarilsa, albatta qo`shimcha pul miqdori talab etiladi yoki pul harakati tezlashib, ishlab chiqarish hajmi va baholar o`zgarmagan holda pul kam miqdorda talab etiladi. Aytish mumkinki, gap pul ning umuman, ko`p-ozligida emas, balki u ifoda etadigan boyliklar hajmidadir. Pul va inflyatsiya Zarur pul miqdori bilan mavjud miqdor o`rtasida farq katta bo`lsa, u iqtisodiyotda salbiy oqibatlarga, chu nonchi inflyatsiyaga olib keladi. Chunki, muomalada pul ko`p bo`lib, ortiqchalik darajasi ko`tarilib borsa inflyatsiya ro`y www.arxiv.uz beradi. Bunday holat iqtisodiyotni tebrantiradi, aholi turmush darajasini pasaytiradi. Giperinflyatsiya, qimmatchilik, qashshoqlanish kuchayadi va umuman iqtisodiyot izdan chiqadi. Inflyatsiya mamlakatda bahoning umumiy darajasining ko`tarilishi jarayonidan iborat bo`lib, ilgari buning sa babini qog`oz pullardan axtarishar edi. Lekin pul chiqarish qattiq nazorat ostiga olinganda ham inflyatsiya holati mavjudligi aniqlangan, ya`ni gap faqat davlatning pul chop etishi imkoniyati mavjudligida emas ekan. Uning sabablari ko`p va ular bir necha xil ko`rinishda bo`ladi. Iqtisodiy islohotlar, ishlab chiqarish tuzilishining keng hajmdagi o`zgarishi, umuman, bir iqtisodiy tizimdan ik kinchisiga o`tish kabi o`zgarishlar albatta inflyatsiya bilan bog`liq bo`ladi. Chunki, bunday holatlar talab va taklif muvozanatining o`zgarishi, pulga bo`lgan ishonchning pasayishi, narx-navoning tezlik bilan o`zgarishi, aksar hollarda uning ko`tarilib borishi natijasida yuz beradi. Buning ikki tomoni ta`sirlidir: birinchisi talab in flyatsiyasi bo`lsa, ikkinchisi xarajatlar inflyatsiyasidir. Tijorat, firmalar, hukumat yuzaga keladigan zaruriyatlar tufayli ishlab chiqariladigan tovarlarga nisbatan ko`proq pul sarf etadi. Bu taklifga nisbatan talabning o`sishiga olib kelib, o`z navbatida, baholarning ko`tarilishi bilan yakunlanadi. Хarajat inflyatsiyasi ishlab chiqarish xarajatlarining o`sib borishi vositasidir. Bundagi bahoning o`si shi resurslarga xarajatlarning ortib borishi va buning esa tovarlar bahosida o`z aksini topishi inflyatsiyani kuchaytiradi. Aytaylik, energiya, xomashyo va materiallar qim matlashuvi xarajatlar inflyatsiyasi sabablaridir. Bunda ish xaqining o`sib borishi, ko`tarilayotgan baholarni oldindan ko`zlab, ishchilarning ish xaqini oshirish uchun urinishlar va shunga o`xshash boshqa harakatlar kuchayadi va bu inflyatsiyada o`z aksini topadi. Inflyatsiyaning oldini olishda normal tovar-pul muo malasi jarayonini ta`minlash, uning uchun pulning ma`lum miqdorda bo`lishi, uning na ko`p va na oz bo`lishiga qarshi kurash eng ma`qul yo`l. Bu talab va taklif muvozanatini ta`minlaydi. Baho ko`tarilishining oldini olishga qaratilgan barcha chora-tadbirlar inflyatsiyaga qarshi qaratilgan harakat hisoblanadi. www.arxiv.uz Pul qiymat o`lchovi va jamg`arma vositasi Pulning qiymat o`lchovi va jamg`arish vositasi ekanli gi. Pul muomalasi, uning shu vositaga xos xususiyatlari bilan tanishib chiqdik. Pulning ko`rib chiqishimiz zarur bo`lgan keyingi vositasi — qiymat o`lcho vi ekanligidir. Bu pulning eng asosiy xususiyati bo`lib, tovarlar dunyosi va ularning harakatini ta`minlashda katta o`rin egallaydi. Pulning qiymat o`lchovi xususiyati, ya`ni sotuvchi va xaridor uchun tovarlar qadrini belgilovchi yagona o`lchov birligi vazifasini bajara olishi uning boshqa xususiyatlariga, vositalariga yo`l ochadi. Chunki, u qiymat o`lchovi bo`lganligi tufayli muomala vositasi bo`la oladi. Pul paydo bo`lishi bilan tovarlarning bir-biriga taqqoslanishining imkoni tug`iladi. Bunda insonning yana bir ulug` kashfiyoti bo`lgan tovarlarni bir-biriga ular ning nisbiy qadrlari tufayli tenglashtirish va puldan yagona o`lchov sifatida foydalanish uchun keng yo`l ochib beriladi. Tovarlarning nisbiy qadrliligi ayirboshlash tengligi bilan aniqlanib, bu tenglikni sotuvchi o`zi uchun foydali deb hisoblasa, xaridor ham o`zi uchun sotib olish foydali deb hal qiladi. Shundagina oldi-sotdi yuz be radi. Ayirboshlash kengayib borishi bilan tovarlarni bir-biriga bevosita taqqoslab tenglashtirish vazifasi pulga yuklanib, u yagona o`lchov vositasi bo`lib qoladi. Bu ayirbopshashni tubdan o`zgartirib, uning rivojlanishi ni tezlashtiradi, natijada insonning iqtisodiy istiqboliga katta yo`l ochib beradi. Lekin iqtisodiyotda va uning pul xo`jaligida ishlar yomonlashib borsa, muomala qisqarib, pul qadrsizlanib, o`rniga eskicha bevosita tovarlar almashuvi — barterning kuchayishi yuz beradi. Amaliy hayotimizda bunday misollar ko`p uchraydi, ya`ni pulni o`lchov birligi vazifasidan asta-sekin chetlashti rib, uning o`rnini eng zarur, talabi yuqori tovarlar egallagan. Qiymat o`lchovidan kelib chiqadigan pulning keyingi xususiyati jamg`arish vositasi ekanligidir. Pul paydo bo`lishi, o`z faoliyati va ta`sirini kengaytira borishi tufayli daromadni saqlash, uning bir qismini zarur vaqtgacha jamg`arib borish imkoni tug`iladi. Shu bilan boylikning bir qismini pul sifatida jamg`arish sha roiti yaratiladi. www.arxiv.uz M asalan, biron-bir qadrli buyum, ko`proq sarmoya talab etadigan narsa sotib olish maqsadi paydo bo`lsa, albatta pulning bu xususiyati, vositachiligi qo`l keladi. Daromadning bir qismi sarf etilmay saqlanib boriladi va kerakli hajmda pul jamg`arilishi bilan katta xarid qilish imkoni tug`iladi. Uy, mashina yoki boshqa shunday katta qimmatli tovarlar sotib olish shular jumlasidandir. Hozir esa, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda bularning hajmi kengayib borib, ko`pchilik ro`zg`or buyumlar, ya`ni mebel, gilam, xolodilnik, televizor, magnitofon va boshqa shunga o`xshash tovarlar qo`shilmoqda. Pulning bu sohadagi katta ustuvorligi shuki, uni istagan vaqtda va zarur mikdorda ma`qul tovarga aylantirish mumkin. Bu juda qulaydir. qadrli va qimmat buyumlar ham jamg`arma sifatida xizmat qila oladi. Ayniqsa, "o`lmas mollar" qadrlidir. Lekin bularni pulga aylantirish va ayni zarur tovar sotib olish ma`lum vaqtni talab etadi. Pul jamg`armasi esa bu ishning juda oson va tez amalga oshishi ni ta`minlaydi. Pulning xususiyatlari tufayli uning bajaradigan va zifalari, muomalasini uyushtirish, pullarni ayirbosh lash, saqlash, sotish, moliya va kreditni amalga oshirish kabi iqtisodiy munosabat, aloqalar yuzaga keladi. Bular keyingi mavzu va mulohazalarga yo`l ochib beradi. www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar : 1. I.A. Karimov «O`zbekistan po puti uglubleniya ekonomicheskix reform»O`zbekiston Respublikasnning Prezidseti I.A.Karimovning Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq birinchi sssiyasi ikkinchi yig`lishida so`zlagan nutqi - T.: «Хalq so`zi» 23 yanvar 2000 yil. 2. Iqtisodni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish bosh yo`limiz. xalq so`zi 13 fevral, 2002 yil. 3. Шуляк П.Н. Финансы предприятия: Учебник.- 5-е изд., перераб. и доп.-М.: Дашков и К, 2004.- 712 с. 1 экз. 4. Maxmudov E.Х. Korxona iqtisodiyoti: O`quv qo`llanma. - T.: TDIU, 2004.-208 c. 1 ekz. 5. Bozor iqtisodiyoti va biznes asoslari: O`quv qo`llanma /A.E.Ishmuxamedov va boshk.-T.: TDIU, 2004.-160 c. 1 ekz. 6. Круглова Н.Ю. Основы бизнеса. учебник для вузов Издательство: РДЛ, 2005. 7. Кузнецов А. Основы рыночной экономики. Терминологический словарь. Издательство: Владос, 2004. 8. Куторжевский Г.А. Экономика. Основы теории. Учебное пособие, Издательство: Экономика, 2004..

Похожие

Pul taklifi. Pul bozorida muvozanat
Pul bozori.
Pul muomalasi
Pul va pul muomalasi haqida sharq ta’limoti.
Pul mablag’lari auditi