Personal kar’erasini rejalashtirish va rivojlantirish - Экономика - Рефераты

Personal kar’erasini rejalashtirish va rivojlantirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

367 KB

Personal kar’erasini rejalashtirish va rivojlantirish Reja: 1. Kar’era tushunchasi va bosqichlari 2. Personal kar’erasini rejalashtirish va rivojlantirish 3. Kadrlar zaxirasi bilan ishlash

Kar’era tushunchasi va bosqichlari Kasbiy ta’lim xodimii turli ishlab chiqarish vazifalarini bajarishga tayyorlaydi. Bu an’anaga muvofiq xizmat vazifasi tushunchasi bilan bog’likdir. Inson o’z mehnat faoliyati davomida ko’p hollarda bitta emas, balki bir nechta xizmat vazifalarini egallaydi. Ana shu xizmat vazifalarida ko’tarilish umum e’tirof bo’yicha kar’era deb ataladi. Lavozimga ham amaliy, ham axloqiy, ham shaxsiy sifatlari to’kis insonni tayinlashga hamma vaqt katta e’tibor berib kelingan. Masalan, “Qobusnoma”da “Agar birovga amal bersang munosib odamga bergil” 1 deb uqtiriladi. Kar’era — fransuzcha (carirere)dan tarjima qilinganda olg’a qarab muvaffaqiyatli siljish ma’nosini berib, bugungi kunda ijtimoiy, xizmat, ilmiy va faoliyatning boshqa turlarida mansab lavozimida muvaffaqiyatli o’sish sifatida tushuniladi. Kar’era birgina xizmat vazifasi va lavozimda o’sish ma’nosinigina anglatmaydi. Shuningdek, aktyor kar’erasi, sportchi kar’erasi, olim kar’erasi va hokazolar mavjud bo’lib, ular albatta xizmat vazifasi yoki lavozimda o’sish, degani emas. Zamonaviy menejmentda kar’era ikki nuqtai nazardan baholanadi. Birinchidan, kar’era — inson hayoti davomida egallaydigan xizmat vazifalari, lavozimlari jamlanmasidir. Buni maqsadli kar’era, deb ham atashadi. Ikkinchidan esa, kar’era — inson hayoti davomida ro’y beradigan qadriyatlar va qiziqishlar o’zgarishidir. Buni sub’ektiv kar’era, deb atashadi. Ana shu ikki nuqtai nazar inson iloji boricha eng katta yutuqqa erishish va o’z faoliyatidan qoniqish hosil qilishi uchun muayyan darajada o’z taqdirini nazorat qilish, o’z imkoniyatlarini boshqarish salohiyatiga ega ekanligini e’tirof etadi. Kar’era, yana bu atamaning asl tushunchasiga muvofiq olg’a qarab muvaffaqiyatli siljish deyilganda faqat xizmat vazifasi (lavozim)da o’sish emas, balki kasbiy o’sishni ham anglanadi. 1 Кайковуc. Қобуcнома. Т.: Иcтиқлол, 1994. - 143-бeт.

Menejmentda amaliy kar’era tushunchasi qo’llaniladi. Amaliy kar’era — xodim faoliyatning biror sohasida yuqoriga ko’tarilishi, ko’nikmalari, qobiliyati, malakasi hamda faoliyati bilan bog’liq holda rag’batlantirish miqdorining o’zgarishi, hayotda tanlangan yo’li bo’yicha olg’a qarab harakati, mashhur bo’lishi, shuhrat qozonishidir. Amaliy kar’era xodimning o’z mehnat faoliyati kelajagi to’g’risida sub’ektiv fikr yuritish, o’zini namoyon qilish istagidan shakllana boshlaydi. Bu xodimning ichki nuqtai nazari, korxona yoki tashkilotda o’z o’rnini, maqomini sub’ektiv tasavvur etishidir. Ba’zi birovlar uchun mehnat faoliyatidagi muvaffaqiyat (kar’era) xizmat vazifalari (lavozimlar) pog’onalaridan yuqoriga ko’tarilishdir. Boshqalar uchun esa muvaffaqiyat — egallab turgan xizmat vazifasi (lavozim)da ijod bilan shug’ullanish, kasb mahoratini oshirishdir. S h u sababli amaliy kar’era turlari ko’p (rasm). Lavozimda o’sish uchun ayrim xodimlar uzoq muddatli reja tuzishlari mumkin. Lekin ko’pchilik bunday qilmaydi. Sotsiologlar tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar mehnatga layoqatli aholining 70 foizi lavozimda o’sish uchun biron- bir rejaga ega emasligini ko’rsatgan. Ana shu aholining 20 foizi o’z kar’erasini aniq rejalashtirar ekan. Ular malaka oshirish kurslariga qatnaydilar, turdosh kasblarni egallaydilar, chet tillarini o’rganadilar va hokazo. Faqat 10 foiz aholigina qachon, qanday qilib, rejalagan lavozimni egallashini bilar ekan, xolos. Aholi uchun kar’era tushunchasining mohiyati ham turlichadir (jadval). Amaliy karyera Korxonalararo Ixtisoslashgan Korxona ichida Ixtisoslashmagan Vertikal Bosqichli Yashirin Gorizantal rasm. Amaliy karyera turlari

jadval “Nimani muvaffaqiyatli karyera deb hisoblash kerak?” degan savolga anketa savoliga javoblar (savolga bir nechta javob berish mumkin bo’lgan) 2 Anketa savoli bo’yicha javob variantlari Rossiyaliklar (foiz) Moskvaliklar (foiz) Qobilyat, bilim, malakaga mos ish Mehnatga to’lanadigan katta ish haqi, daromad Yuksak kasb mahoratiga erishish Jamiyat uchun foydali ish Shuhrat, e’tirof, hurmat Mehnat bozorida katta talabga ega bo’lgan nufuzli ish Yuqori lavozim, odamlarga rahbarlik qilish Javob berishga qiynalganlar Inson rejalagan yoki umid qilgan lavozimga erishishi uchun o’zgalar yordamiga muhtoj. U bu yordamni davlatdan, o’quv yurtlari, hatto yaqinlaridan ham kutadi. Bugungi kunda kompaniya va firmalarning o’zlari xodimlar lavozimida kar’eralarini rejalashtiradigan bo’lganlar. Bu tushunarlidir. Chunki korxonalar personalni rivojlantirish orqali o’z muvaffaqiyatlarini ta’minlashga intiladilar. Shuninguchun ular personalni lavozimida o’stprishdan manfaatdordirlar. Faoliyat turi, muayyan ish, xizmat pillapoyasidagi lavozim, o’rinni kar’eraning maqsadi, deb bo’lmaydi. U chuqur mazmunga ega. Jumladan, kar’era maqsadlari quyidagilardan iborat: 2 Элитный пер c онал. 2001 г. 25 c ентября, №37. - C .17.

— xodim o’zini baholashiga mos hisoblagan, shu sababli unda ma’naviy qoniqish hosil qiladigan faoliyatturi bilan shug’ullanish yoki shunday lavozimni egallash; — xodim imkoniyatlarini kuchaytiradigan va bu imkoniyatlarni rivojlantiradigan ishga yoki lavozimga ega bo’lish; — ijodiy xususiyatga ega ish yoki lavozimga ega bo’lish; — muayyan darajada mustaqillik beradigan ish yoki lavozimga ega bo’lish; — yuqori ish haqi to’lanadigan yoki katta daromad keltiradigan ish yoki lavozimga ega bo’lish; — o’qishni faol davom ettirish imkonini beradigan ish yoki lavozimga ega bo’lish; — farzandlarni tarbiyalash ishlari bilan shug’ullanish imkonini beradigan ish yoki lavozimga ega bo’lish. Kar’era maqsadlari xodim yoshiga qarab hamda uning malakasi o’sishi va boshqa sabablarga ko’ra o’zgarishi bilan bog’liq ravishda o’zgaradi. Kar’era maqsadlarini shakllantirish doimiy jarayon hisoblanadi. Kar’era, xodim mehnati murakkabligi yoki ish o’rinlarining ijtimoiy pillapoyadagi o’rni o’zgarishi bilan bog’liq eng muhim o’zgarishdir. Shu nuqtai nazardan kar’eraning ikki turi farqpanadi: 1. Kasb kar’erasi — bilim, ko’nikma, mahorat o’sishidir. Kasb kar’erasi ixtisoslik (kasb faoliyati boshida tanlangan ixti-soslikni chuqurlashtirish) yoki keng ixtisoslashtirish (yangi va turdosh kasblarni egallash) yo’nalishida bo’lishi mumkin. Kasb kar’erasi xodim o’z kasbiy faoliyati davomida turli: o’qish, ishga joylashish, lavozimda o’sish, pensiyaga chiqish bosqichlarini (jadval) bosib o’tish xususiyatiga ega. Xodim mazkur bosqichlarni turli tashkilotlarda bosib o’tishi mumkin. jadval Kasb karyerasi bosqichlari

Karyera boshqichlari Yosh, yil Maqsadga erishish ehtiyojlari Dastlabki 25 gacha Ta’lim, turli ishlarda sinab ko’rish Tiklanish 30 gacha Ishni o’zlashtirish, ko’nikmalarni rivojlantirish, malakali mutaxasis yoki rahbarning shakllanishi O’sish 45 gacha Xizmat pillapoyalaridan ko’tarilish, yangi ko’nikmalar va tajribaga ega bo’lish, malakaning o’sishi Barqarorlik 60 gacha Mutaxasis yoki rahbar malakasining cho’qqisi. O’z malakasini oshirish. Yoshlarga murabbiylik qilish Yakunlash 60 dan keyin Nafaqaga chiqish, o’ziga voris tayorlashga, nafaqada faoliyatuning yangi turi bilan shug’ullanishga tayorgarlik Nafaqadan so’ng 65 dan keyin Faoliyatning yangi turi bilan mashg’ul bo’lish Dastlabki bosqichda inson maktabda o’qiydi, o’rta maxsus, oliy ma’lumot oladi. Bu odatda 25 yoshgacha davom etadi. Ana shu davrgacha o’zining ehtiyojlari va imkoniyatlariga javob beradigan faoliyat turini topish uchun bir necha xil ish bilan shug’ullanishi mumkin. Agar u shunday faoliyat turini topa olsa, uning shaxs sifatida ijtimoiy shakllanishi boshlanadi. Tiklanish bosqichi taxminan besh yil — 25 dan 30 yoshgacha davom etadi. Ana shu davrda xodim kasb egallaydi, zarur ko’nikmalar hosil qiladi, uning malakasi shakllanadi, mustaqillikka erishishga ehtiyoj tug’iladi. Odatda shu davrda inson oila quradi. Shuning uchun uning mehnatiga to’lanadigan haq miqdoriga qiziqishi kuchayadi. O’sish bosqichi 30 yoshdan 45 yoshgacha bo’lgan vaqtni qamrab oladi. Ana shu davrda malaka oshishi, xizmat lavozimida o’sish jarayoni davom etadi. Ayni vaqtda xodimlarda amaliy tajriba, ko’nikmalar, mahorat, o’zligini namoyon qilishga ehtiyoj, yanada yuqori maqomga vako’proq mustaqillikka ega bo’lishga

intilish ortadi. Shuningdek, xodii mehnatiga haq to’lash mikdori oshishi, sog’lig’ini mustahkamlashga ham alohida e’tibor beradi. Barqarorlik bosqichida avvalgi davrlarda erishilgan muvaffa-qiyatlarni mustahkamlashga bo’lgan intilish kuchayadi va u 45 yoshdan 60 yoshgacha bo’lgan davrni qamraydi. Ana shu bosqichda malakani takomillashtirish cho’qqisiga erishiladi. Xodimning malakasi jo’shqin faoliyat va maxsus ta’lim orqali yanada oshiriladi. O’z kasbining ustasiga aylangan xodim ish uslublarini shogirdlariga o’rgatishga harakat qiladi. Unda tashabbuskorlik kuchayadi. Xodim xizmat lavozimida ko’tarilib boradi. Unga nisbatan hamkasblari, jamoa a’zolarining hurmat-e’tibori ortadi. Bu davrda xodimning ko’pgina ehtiyojlari qondirilgan bo’lsada, uni hali ham mehnatga haq to’lash miqdori qiziqtiradi. S h u bilan birga unda daromad olishning boshqa manbalari (foydaga sheriklik, ak ts iyalari uchun dividend olish va hokazolar)ga ham qiziqish ortadi. Yakuniy bosqich 60—65 yoshni qamrab oladi va xodim pensiyaga chiqish taraddudini ko’radi. U o’ziga munosib vorisni tayyorlash harakatiga tushadi. Ana shu davrda lavozimda o’sish (kar’era) tanglik xususiyatiga ega bo’lsa ham xodimlar o’z ishlaridan tobora kamroq qoniqish hosil qilishlariga qaramasdan o’zlari va tengdoshlaridan g’ururlanish hislari juda kuchli bo’ladi. Mazkur bosqichda xodimlar ish haqi darajasi barqaror bo’lishini xohlaydilar, pensiyaga chiqqanlaridan so’ng oladigan pensiyalari miqdoriga qo’shimcha daromad topish harakatida bo’ladilar. Nafaqadan so’ng bosqich davrida mazkur korxonadagi (faoliyat turidagi) kar’era nihoyasiga etadi. Bu davrga kelib, korxonada ishlabturgan vaqtda shug’ullanish imkoniyati bo’lmagan faoliyatning boshqa turlarida (qiziqishi bo’yicha badiiy ijod, bog’dorchilik, kollektsiyalar to’plash, jamoatchilik ishlari bilan shug’ullanish va hokazolar) o’zligini namoyon qilish imkoniyati paydo bo’ladi. Shunisi e’tiborga molikki, Abu Ali ibn Sino ham insonning bunday yosh xususiyatlarini to’rt bosqichga bo’lgan. Buyuk allomaning fikriga ko’ra: 1) “O’sish yoshi”, bunga “o’smirlik”, deb ham nom beriladi. Bu o’ttiz

yoshgachadavom etadi; 2) “O’sishdan to’xtash yoshi yoki yoshlik davri”— bu o’ttiz besh yoki qirq yoshgacha bo’lgan davr; 3) “Qisman quvvat bo’la turib, cho’kish yoshi”— bu o’rtacha yoshdagi kishilarga mansub bo’lib, oltmish yoshgachadavom etadi; 4) “Kuchsizlik yoki birga cho’kish yoshi”— bu umr oxirigacha cho’zilib, qarilarning yoshidir 3 . 2. Korxona ichidagi kar’era. Bu muayyan xodim o’z kasbiy faoliyati jarayonida rivojlanishning barcha: ta’lim olish, ishga joylashish, kasbiy o’sish, butun salohiyatini namoyon etish, pensiyaga chiqish bosqichlarini bosib o’tishini anglatadi. Korxona ichidagi kar’era: — ixtisoslashtirilgan; — ixtisoslashtirilmagan bo’ladi. Ixtisoslashtirilgan kar’era muayyan xodim o’z kasbiy faoliyatida kar’era turli bosqichlaridan o’tishi bilan farqlanadi. Muayyan xodim bu bosqichlarni bitta yoki bir nechta korxonada o’zi ixtisoslashgan faoliyat turida bosqichma-bosqich o’tadi. Masalan, bir korxonaning bosh muhandisi ikkinchi bir korxona bosh muhandisi lavozimiga o’tishi mumkin. Bu o’tish yoki ish haqi miqdoridagi, yoki mehnat jarayonidagi o’sish istiqboli bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Ixtisoslashtirilgan kar’eraga yana bir misol sifatida korxona boshqarmasi boshlig’i korxona rahbari o’rinbosari lavozimiga tayinlanishini keltirish mumkin. Ixtisoslashtirilmagan kar’era. Bu Y a poniya menejmentiga xosdir. Ushbu davlat kompaniya va firmalarida rahbar ishlab chiqarishning har qanday uchastkasida ishlay olishga qodir mutaxassis bo’lishi kerak, degan qoida qaror topgan. YApon menejmentiga ko’ra xodim xizmat lavozimi pillapoyasida uch yildan ko’p muddat ushlanib qolmasdan bosqichma-bosqich ko’tarilib borar ekan, kompaniyaga har tarafdan nazar tashlash imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. Mazkur usulda, aytaylik, mahsulot sotishni tashkil etadigan bo’lim boshlig’i ta’minot 3 Абу Али ибн C ино. Тиб қонунлари. Уч жилдлик сайланма 1- жилд. Т.: Абдулла Қодирий номидаги Халқ мероси нашриёти, 1994 йил, 18-б.

bo’limi boshlig’i lavozimiga o’tkazilishi tabiiy hol hisoblanadi. Yaponiyalik ko’pgina rahbarlar o’z kar’eralarini kasaba uyushmalari tashkilotlarida ishlashdan boshlaganlar. Bir qarashda bu vazifa ularga hozir faoliyat ko’rsatayotgan kompaniyalari uchun zarur chuqur, keng ko’lamli maxsus bilimlarni etarli hajmda egallash imkoniyatini bermaydi. Ammo ushbu mamlakatda rahbarlik lavozimi uchun bu hal qiluvchi ahamiyatga ega emas deb hisoblanadi. C h unki, ular fikricha, bu bilimlar 5 yil o’tgach baribir eskirib qoladi. Boshqa tomondan esa rahbarlik lavozimiga tayinlangan bunday xodimlar avvalgi vazifalarida orttirgan tajribalari tufayli kompaniya to’g’risida yaxlit tasavvurga ega bo’ladilar. Yangi lavozimlarda ularning shaxsiy tajribasi ham juda asqotadi. Ixtisoslashtirilmagan kar’erani ham xodim bir korxonada yoki bir necha korxonada o’tishi mumkin. 3. Vertikal kar’era deyilganda xizmat lavozimi pillapoyalaridan bevosita yuqoriga ko’tarilish tushuniladi. Lavozimda o’sish mehnatga to’lanadigan haq oshishi bilan bog’liq bo’ladi. 4. Gorizontal kar’era. Bu faoliyatning boshqa turi bilan shug’ullaniladigan lavozimiga siljitishni yoki korxona xizmat lavozimlari tizimida qat’iy belgilab qo’yilmagan muayyan xizmat vazifasini (masalan, muvaqqat guruh, bo’linma, loyiha rahbari) bajarish yuklatilishini anglatadi. Egallab turgan lavozimida avval belgilab qo’yilgan vazifalarning qoida bo’yicha ish haqi miqdori oshirilgan holda kengaytirilishi yoki murakkablashtirilishi ham gorizontal kar’era turiga taallukdidir. Y a ’ni gorizontal kar’era xizmat lavozimida muttasil yuqoriga ko’tarilishni anglatmaydi. 5. Bosqichma-bosqich kar’era. U vertikal va gorizontal kar’era xususiyatlarini mujassamlashtiradi. Ya’ni xodimning xizmat vazifasida o’sishi bosqichma- bosqich vertikal hamda gorizontal holda kechishi mumkin. Bu sezilarli darajada samara beradi. Bosqichma-boskich kar’era korxona ichidagi kar’era shaklida hamda korxonalararo kar’era shaklida uchraydi. 6. Yashirin kar’era. Bu atrofdagilar uchun aniq-ravshan holda ro’y bermaydigan xizmat lavozimida o’sishdir. Bunday imkoniyatga odatda o’z

korxonasidan tashqarida juda keng amaliy aloqalari mavjud tor doira xodimlari ega bo’ladilar. Boshqacha qilib aytganda, yashirin kar’era deyilganda kompaniya yoki firma rahbariyatiga yaqinlashish tushuniladi. Masalan, rahbariyatning alohida muhim topshiriqlarini bajarish, tor doirada o’tkaziladigan yig’ilishlarga taklif qilinish, norasmiy axborotlardan tanishish imkoniga ega bo’lish va hokazolar xuddi shuni anglatadi. Bunday xodimlar oddiy xizmat lavozimlarida bo’lishlari mumkin. Biroq ularning ish haqi hamkasblarinikidan sezilarli darajada yuqori bo’ladi. Zamonaviy menejment xodimning lavozimda o’sishi uchun zarur sifatlarga ega bo’lishi lozimligini nazariy va amaliy jihatdan asoslab bergan. Xususan, G’arbda o’tkazilgan tadqiqotlar personalning faqat 0,1 foizida boshqaruv iste’dodi mavjud bo’lishini ko’rsatgan. S h uning uchun kar’era tanlanishida muayyan omillar hisobga olinishi zarur (rasm). Karyerani boshlanishi Kayrerani tanlash O’zining kuchli va zaif tomonlarini aniqlash. Manfaatlarni aniq belgilab olish. Ehtiyojlarni aniqlash Korxona (tashkilot)ni tanlash Korxona (tashkilot)ning shaxsiy ehtiyojlariga mos ekanligi; Korxona (tashkilot)ning joylashishi; Ishning mavjudligini; Mehnatga to’lanadigan haq va rag’batlantirishlar miqdorining o’sishi uchunimkoniyatlar mavjuligini aniqlash Mo’ljal Korxona (tashkilot)dagi ish o’rni nufuzi; Korxona (tashkilot)ning jamiyat farovonligiga qo’shayotgan hissasi; Korxona (tashkilot) to’g’risidagi mavjud axborotlarni o’rganish Ta’lim

Mehnat faoliyati bilan bog’liq stajirovkalar; Kurslarda qatnashish. Ta’lim dasturlarini kengaytirish Rahbarlik Ishdagi muvaffaqiyatlar to’g’risida axborotga ega bo’lish. Murakkabroq vazifalarni bajarishga o’tish imkoniyatini ko’rib chiqish rasm. Kar’erani tanlashda hisobga olingan omillar Vertikal va gorizontal kar’era xodimlarning ikki toifasini farqlaydi: 1. “Mansabparast shaxs". Bu toifa xodimlar ijtimoiy va xizmat darajalarida yuqoriroq mavqega ega bo’lishga intiladilar. Bu xodimlar fikricha, o’zlariga etarlicha huquq, imkoniyat, vakolat, mansab berilmaganligi ularning o’z salohiyatlarini to’liqroq namoyon etishlariga to’sqinlik qiladi. Bu ularda o’z mehnat faoliyatidan qoniqmaslik hissini uyg’otadi. Bunday xodimlar yuqoriroq lavozimda imkoniyatlar katta, deb o’ylaydilar. Biroq bu toifa xodim xizmat vazifasi va lavozimda o’sgani sari aniq faoliyatdan tobora uzoqlasha boshlaydi va rasmiyatchilik bilan bog’liq holatga tushib qoladi. Buning natijasida, ko’p hollarda kar’era boshida rejalangan g’oyalarni amalga oshirishning umuman imkoniyati bo’lmaydi. Ijodkorlik sifatlariga ega xodimlarni bu o’ta og’ir ahvolga solib qo’yadi. Quyidagi jadvalda rahbar xodimlar lavozimda ko’tarilgan sari ularga talablar darajasi va mazmunining o’zgarishi yaqqol aks etgan. Bevosita xuddi shunday mansabparast shaxslar vertikal kar’erada ko’proq muvaffaqiyat qozonadilar. jadval Rahbar hodimlar bilimi darajasi va mazmuniga talablar Vakolat turlari Rahbar hodimlar guruhlari Ijtimoiy vakolatlar X XX XXXX Uslubiy masalalardagi vakolatlar X XX XXXX Kasb vakolatlari XXX XXX X Belgilar:

X-o’rta daraja; XX-o’rtadan yuqori daraja; XXX-yuqori daraja; XXXX-juda yuqori daraja. 2. “Kasbparast shaxs". Mazkur toifa xodimlari odatda shaxsiy faoliyatdagi muvaffaqiyatlariga ko’proq ahamiyat qaratadilar. “Kasbparast shaxs”larda ehtiyojlar, xabardorlik, onglilik darajasi ancha yuqori. U o’zida butun hayoti davomida bilim olish qobiliyatini rivojlantiradi, muttasil ravishda o’z bilimlari darajasini oshirishga, ijodiy jihatdan o’sishga intiladi. „Kasbparast shaxs” korxona faoliyatiga dahldorlikka ehtiyoj sezadi, qaror qabul qilinayotganda uning fikri hisobga olinishini xohlaydi, uning uchun qiziqarli ish, yutuqlarining e’tirof etilishi juda muhimdir. Bunday toifadagi xodimlarga boshqaruvning demokratik usullari ma’qul. Chunki u belgilab qo’yilgan tartib-qoidalarga qaraganda ijodiy g’oyalarga rioya etishni afzal ko’radi. Shu jihatdan u ishga o’ta sidqidillik bilan munosabatda bo’ladigan, o’ziga va o’zgalarga g’oyat talabchan xodimlar toifasiga kiradi. Ana shu xususiyatlari sababli “Kasbparast shaxs” yuqori lavozimni egallasa, bundan o’zi ham, atrofdagilar ham qoniqish hosil qilmaydi. Chunki u rahbarlikni samarali amalga oshirishga qodir emas. Uning ijodiy faoliyat bilan shug’ullanishi uchun esa egallagan lavozimi imkoniyat bermaydi. Xodimlar o’zlarining shaxsiy sifatlari kuchli va zaif tomonlarini kar’eralarining boshlang’ich bosqichida to’g’ri aniqlay olsalar, bu ularning kasblarida va lavozimlarida o’sishlari uchun eng maqbul yo’lni tanlay olish imkonini beradi. Kar’erani boshqa xususiyatlar bo’yicha ham tasniflash mumkin (rasm).

Real kar’era — lavozimda amalga oshirilgan, erishilgan o’sishdir. Bunda xodimning muayyan davr ichida faoliyatning tegishli turida aniq bir korxona yoki tashkilotdagi lavozimda o’sishi tushuniladi. Salohiyatli kar’era — lavozimda rejalashtirilgan, yoki ehtimol tutilgan o’sishdir. Xodim mehnat faoliyati va hayotiy yo’li davomida o’z rejalari, ehtiyojlari, qobiliyatlari, maqsadlarini ko’zlab lavozimda o’sishni orzu qilishi, xohlashi salohiyatli kar’era hisoblanadi. Ana shunday istak xodim faoliyatini tashkil etishiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. Bu umidlar to’la yoki qisman ro’yobga chiqishi, umuman amalga oshmay qolishi mumkin. Desant kar’era deyilganda rahbarlik lavozimini kutilmagan holda egallash tushuniladi. Ushbu lavozimni egallash zarurati va bu kar’eraning davomiyligi turli sabablarga: korxona rahbariyatini mustahkamlash, rahbariyatga amaliy yordam ko’rsatish zaruriyati va hokazolarga bog’liqdir. Ushbu vazifani bajarishga layoqatli xodimlar taklif etilgan har qanday lavozimni egallagan holda barcha ko’rsatmalarni ado etishga tayyordirlar. Mazkur kar’era ishtiyoqmandlari uchun biror rahbarlikni amalga oshirish jarayoni emas (chunki ularning ko’pchiligi umuman biror samarali faoliyat ko’rsatish layoqatiga ega bo’lmaydilar), balki lavozim kursisini egallash muhimdir. Karyera Gorizantal (kasbiy) Vertikal (lavozim) Amalga oshirish imkoniyati bo’yicha Amalga oshirish davri bo’yicha Amalga oshirish hususiyati bo’yicha(karera strtegiyasi) Real SustSalohiyatli Desant Normal Jadval Tipik Uzlukli Barqaror rasm. Karyera tasnifi

Jadal kar’era. Tashkiliy tizim pillapoyalari bo’yicha o’ta tezkor, ayni vaqtda izchil ko’tarilish lavozimda o’sishning ushbu turiga mansubdir. Bu odatda iqtidorli, iste’dodli, yuksak salohiyatlarga ega xodimlarga xos. Ular qoidaga ko’ra bir lavozimda uzog’i bilan 1—3 yil davomida bo’ladilar. Normal kar’era. Bu xodimning uning kasb tajribasi va malakasi oshishiga qarab lavozimda bosqichma-bosqich ko’tarilishidir. Bu kar’eraning davomiyligi xodim faol mehnat faoliyati davomiyligiga tengdir. O’rtacha bu xodim 40 yoshgacha bo’lgan davr uchun xarakterlidir. Normal kar’erada xodim bir lavozimda o’rtacha 3—5 yil davomida bo’ladi. Sust kar’era bir lavozimda uzoqroq muddatda ushlanib qolish xususiyati bilan farqlanadi. Odatda bu davr normal kar’eraga qaraganda o’rtacha 1,5—2 barobar ko’p, ya’ni 5—10 yilga teng demakdir. Lavozimda bu darajada sust o’sish sabablari ko’p jihatdan uning kasbiy va shaxsiy sifatlari, hamkasblari, mehnat jamoasi, rahbariyat bilan munosabatlari bilan izohlanadi. Sust kar’eraga kompaniya yoki firmada personalni rivojlantirish to’g’ri rejalashtiril-maganligi, ya’ni lavozimda o’sish imkoniyatlari cheklanganligi ham sabab bo’lishi mumkin. Bo’sh lavozim mavjud emasligi sababli xodim mehnat faoliyati turini o’zgartirishni xohlamasa uzoq vaqt bir xizmat vazifasida ushlanib qolishi mumkin. Tipik kar’era deyilganda xodimning kasbiy mahorat cho’qqisiga erishishi, malakasi umume’tirof etilishi, korxona tashkiliy tuzilmasida eng yuqori lavozim darajasiga ko’tarilishi bosqichma-bosqich, ushbu kasbiy va shaxsiy sifatlar muttasil takomillashib borishi uyg’un holda ro’y berishi tushuniladi. Barqaror kar’erada xodimning kasb faoliyati va lavozimda o’sishida muayyan chekinishlarga yo’l qo’yilishi mumkinligi nazarda tutiladi. Ya’ni bu xodimning mehnat faoliyati muayyan bosqichida o’z kasbini vaqtincha yoki bir umrga o’zgartirganligi, shuningdek ma’lumoti bo’yicha ixtisosligiga mos kelmaydigan lavozimni egallashiga to’g’ri kelganligini bildiradi. Uzlukli kar’era xodimning kasbda va lavozimda o’sishi beqaror bo’lishini anglatadi. Bu personalning mehnat faoliyatini tez-tez o’zgartirib turishi, ish

joyini, korxona va tashkilotini muttasil almashtirishi, ma’lumoti bo’yicha ixtisosligiga muvofiq bo’lmagan lavozimlarni egallashi demaqdir. Lavozimda o’sish bosqichlarini aniqlashning uslubiy asosi sifatida ikki: kar’era turi va boshqaruv tizimi omillari hisobga olinishi kerak (rasm). 1. Yosh mutaxassis bosqichi. O’qishni tugallagan yoshlar bazaviy bilimlariga, yangi axborotlarni qabul qilish qobiliyatlariga hamda katta salohiyat kuchiga ega bo’ladilar. Lekin ko’p hollarda ular o’z korxona yoki tashkilotlari talablarini yaxshi bilmaydilar. Yosh mutaxassislarni sifatli kompaniya yoki firma uchun foydali salohiyatlarga aylantirish menejerlarning asosiy vazifasidir. Bu bosqichda yosh mutaxassislarning mehnat jamoasi muhitiga ko’nikish jarayoni kechadi. Ular kelgusida lavozimda o’sishlari uchun mazkur bosqichda o’zgalarga bog’liqliklari va bo’ysunishlari zaruratini tushunib etishlari talab qilinadi. 2. Kar’eraning boshlang’ich bosqichi. Yosh mutaxassislar xizmat vazifalariga oid dastlabki ko’nikmalarni hosil qilganlaridan so’ng guruhlarda o’zaro hamkorlik qilish tajribalarini egallashlari, shuningdek Karera Yosh mutaxassislik davri bosqichi (bog’liqlik bo’ysunish) MutaxassisYosh mutaxassis Boshlang’ich bosqich (tajriba, konikma, bilimlarni egallash ) Boshqaruv faoliyatini boshlanishi (tashkilotchilik qobilyatini rivojlantirish ) Boshqaruvchi menejer Boshqaruv yuqori darajasi (kompaniya yoki firma strategik vazifalarni rejalashtirish va hal qilsh ) Yetakchilikning namoyon bo’lishi (har taraflama tayyorgarlikka ega bo’lish) Top-menejer 1 1 .4-rasm. Personal karerasi boshqichlari

bo’linmasi hamda alohida ijrochilar maqsad va vazi-falarni muhokama qilishda ishtirok etishlari kerak. Ushbu bosqichda ular uchun malaka oshirish yo’nalishlarini mustaqil tanlashlari uchun keng imkoniyatlar yaratib berilishi darkor. Orttirilgan tajriba ularga muayyan ish uchastkasida mustaqil faoliyat ko’rsa-tishlari imkoniyatini beradi. Mazkur bosqichga o’tish xodim o’z faoliyati muayyan sohasida zarur malakaga ega bo’lishiga bog’liqdir. Ana shu ikkinchi bosqich kelgusi kasbiy o’sish uchun nihoyatda muhimdir. Yosh mutaxassislar o’zlarida ishonchsizlikni his qilib, mustaqil faoliyat ko’rsatishga ojizlik qilsalar, ularning kelgusi lavozimida o’sishlariga umid qolmaydi. 3. Boshqaruv faoliyati boshlanishi. Mutaxassis tegishli tajribaga ega bo’lganidan so’ng unga amaliyotda o’z boshqaruvchanlik salohiyatlarini sinab ko’rish imkoniyati berilishi kerak. Mutaxassislar ushbu bosqichda o’zlarining bevosita xizmat vazifalarini bajarish bilan bir qatorda, birinchi bosqichdagi, tajribasi kamroqhamkasblariga yordam ko’rsatishlari va ular mehnat faoliyatiga tezkor rahbarlikni amalga oshirishlari mumkin. Boshqalar faoliyati uchun mas’uliyat boshqaruv faoliyatini boshlagan menejerlarda ba’zan jiddiy psixologik stresslar keltirib chiqarishi mumkin. SHu sababli yangi talablarni ado etishning uddasidan chiqa olmayotgan bu menejerlar ixtiyorlari bo’yicha mazkur pillapoyadagi ikkinchi bosqichga qaytishlari mumkin. Aksincha, hamkasblari ular rahbarligida o’z mehnat faoliyatlarini takomillashtirib hamda tobora murakkabroq va jiddiyroq topshiriqlar olish imkoniyatiga ega bo’lishlaridan ma’naviy qoniqish hosil qilayotgan menejerlar esa xohishlari bo’yicha boshqaruvning mazkur uchinchi bosqichida to pensiyaga chiqishlariga qadar saqlanib qolishlari ham mumkin. Yuqori samara bilan faoliyat ko’rsatayotgan kompaniya va firmalarda boshqaruvchilar tajribasi kamroq hamkasblarini juda murakkab vazifalarni hal etishga qodir bo’lishlarini ta’minlamagunlaricha bu uchinchi bosqichda saqlanib qoladilar. SHu sababli mazkur bosqichda xodimlarni gorizontal siljitish (rotatsiya

qilish) juda muhimdir. Ko’pchilik xodimlar uchun uchinchi bosqich barqarorlik bosqichi hisoblanadi. 4. Etakchilarni aniqlash. Ishga qiziqtirish (motivatsiya)ni kuchaytirishda xodimlarni yuqori rahbarlik lavozimlariga ko’tarish juda katta ahamiyatga egadir. Personal tarkibidagi etakchilarni aniqlash bo’lajak menejerlarni rahbarlikning yuqori bosqichiga tayinlash davriga kelib ularni har taraflama tayyorgarlikdan o’tkazish imkonini beradi. Personalni boshqarish xizmati xodimlari aniqlangan etakchilarni tayyorgarliqdan o’tkazish barcha bosqichlarini hamda ularning xizmat vazifalarida siljishlarini diqqat bilan nazorat qilib borishlari kerak. 5. Boshqarishning yuqori bosqichlari. Menejerlar yuqori lavozimlarga ko’tarilganlaridan so’ng ular faoliyati faqat tor vazifalarni hal etish bilan chegaralanib qolishi xavfi mavjuddir. Shuning uchun ularda kompaniya yoki firma faoliyatini strategik nuqtai nazardan baholash hamda barcha ishlarning ahvoli uchun mas’uliyatni o’ziga ola bilish sifatlarini shakllantirish katta ahamiyatga egadir. Korxona strategiyasini shakllantirish yoki uzoq muddatli strategik rejalashtirish bu bosqichga xos xususiyat hisoblanadi. Hamma ham bu ishning uddasidan chiqavermaydi. Strategik darajada samarali boshqaruv ham kasbiy, ham ma’muriy tajriba mavjud bo’lgandagina ta’minlanishi mumkin. 6. Yuqori boshqaruv bo’g’ini menejerlari. O’z vorislarini tanlash, ularning lavozimda o’sishlariga yordam ko’rsatish, kompaniya yoki firma tashqarisidagi yuqori darajali menejerlar bilan o’zaro hamkorlikni rivojlantirish bu — bo’g’in boshqaruvchilarining asosiy xizmat vazifalari hisoblanadi. Korxona aktsiyalari bir qismini bu menejerlarga berib, ular daromadini firma muvaffaqiyatli faoliyat yuritishiga bevosita bog’liq qilib qo’yish, yuqori bo’g’in rahbarlari manfaatlarini firma manfaatlari bilan uzviy bog’liqligini ta’minlash bu — maqsadga erishishning eng samarali yo’lidir.

Yuqorida ko’rsatib o’tilgan to’rtinchi va beshinchi bosqichlarni rahbarlik lavozimlarini egallashda vertikal kar’eraga intilayotganlar bosib o’tadi. Rivojlangan kompaniyalar boshqaruvning har bir bosqichida personal kar’erasini rejalashtirish va boshqarishning tabaqalashtirilgan tizimlariga egadirlar. Bu boshqaruv bosqichlari davomiyligi turli menejerlar uchun turlichadir. Lekin ko’pgina boshqaruvchilar muayyan yoshda mazkur bosqichlardan o’tishlari amaliyotda aniqlangan (rasm). G’arb tadqiqotchilari lavozimda o’sishning quyidagi bosqichlarini ham farqlaydilar: 1. Sinov (ko’nikish). 2. O’zini-o’zi e’tirof etish, firmada e’tirof etilish va xizmat lavozimida o’sish. 3. Kar’era o’rtasi. 4. Kar’era yakuni. Mazkur tasnifga ko’ra, kar’era boshlanishi bosqichi kasbiy tanlash, korxonaga ishga joylashish, o’z xizmat vazifalarini o’rganish, shaxsiy qiziqish Yoshi 25Yosh mutaxassis bosqichi Karera boshlangi’ch bosqichi Boshqaruv faoliyatini boshlanishi Yetakchilarni aniqlash Boshqaruv yuqori bosqichlari rasm. Karera bosqichlari va menejerlarning yosh nisbati 30 40 50 60Karera bosqichlari

kuchli namoyon bo’lishi bilan bog’liq voqelikdan “falaj holatiga tushish”, egallash istagi bo’lgan lavozimlarni mo’ljallash, homiylar izlash xususiyatlari bilan farqlanadi. O’rta bosqichda ishlab chiqarishga qo’shilayotgan ulushni muvo- fiqlashtirish, ehtimol tutilgan o’zgarishlar, yangi hayotiy maqsadlarni izlash, „hayot o’rtasidagi tanglik” holatlari bilan ajralib turadi. Yakunlovchi bosqich etakchilar hamda mehnat faoliyati bilan mashg’ul aksariyat ko’pchilik uchun tubdan farqlanadi. Etakchilar uchun bu — yuksalish va ijodiy barkamollik davri bo’lsa, qolganlar uchun foydalanilmay qolingan salohiyat tangligi va iste’foga chiqishni anglatadi. Personal kar’erasini rejalashtirish va rivojlantirish Personal kar’erasini rejalashtirish va rivojlantirishni boshqarish — kompaniya yoki firma ichki ehtiyojlariga muvofiq holda xodim salohiyatlari va umidlarini hisobga olgan holda uning lavozimda yoki kasb vazifasida o’sishini shakllantirishga aniq maqsadni ko’zlagan holda ta’sir o’tkazish jarayonidir ( rasm). Personal kar’erasini boshqarish quyidagi maqsadlarni ko’zlaydi: — korxonaning izchil menejmentiga ichki ehtiyojlarini qondirishni ta’minlash; — personal o’zi erishishga qodir bo’lgan muayyan mas’uliyat darajasiga Personal karerasi bo’yicha qabul qilingan qarorlarni bajarish va rejalarni amalga oshirish Korxona tizimining personal kasbiy tajribasiga ehtiyojini tahlil qilish Korxonaning karera strategiyasini ishlab chiqish va bu to’g’risida qaror qabul qilish Personal kasbiy tajribasini tahlil qilish Korxonaning kasbiy tajribaga bo’lgan ehtiyoji va bu ehtiyojni amalga oshirish imkoniyati rasm. Korxona personali karerasini rejalashtirish

etishi uchun uni o’qitish hamda tajriba egallashini izchil ta’minlash; — muayyan salohiyatga ega personalning bu salohiyatlarini muvaffaqiyatli ishga solishlari — intilishlari, iste’dodlari va qat’iyatlarini hisobga olib, kar’eralarini rivojlantirishga imkoniyat yaratib berish. Kar’erani boshqarishni oqilona tashkil etish natijasida quyidagilar ta’minlanadi: — yuqori malakali mutaxassislarni ishga jalb etish uchun keng imkoniyatlar; — yuqori malakali mutaxassislarning xizmat vazifalari va lavozimda o’sishlari ta’minlanganligidan qoniqish hosil qilishlari natijasida ular o’rtasida qo’nimsizlikni kamaytirish; — personal bilan korxona faoliyati muvofikdashtirilishi natijasida mehnat unumdorligining o’sishi. Kar’era dinamikasi (rasm) xodimning korxona yoki tashkilot xizmat vazifalari, lavozimlari pillapoyalaridan bosqichma-bosqich ko’tarilishini, bu dinamika sur’atini ifodalaydi. Bunda xizmat vazifasi va lavozimga ko’nikish hamda uni egallash uchun odatda uch yil talab qilinishi mezon sifatida belgilab qo’yiladi. Personal xizmat vazifasi yoki lavozimda besh yil bo’lganidan so’ng esa uning mehnat faoliyati samaradorligida pasayish kuzatiladi. Shuning uchun dinamik kar’era deyilganda xodim, aksariyat hollarda xar bir xizmat vazifasi yoki lavozimda 3—5 yil davomida bo’lishi tushuniladi.

Personal kar’erasini o’sishini boshqarish jarayoni (rasm) mantiqan bir-biri bilan bog’likdir. Umuman olganda xodimning kar’erasi ishlab chiqarish faoliyati natijasi hisoblanadi. Xodim ishlab chiqarish jarayonida xizmat vazifasida yoki lavozimda ko’tarilar ekan, yangi texnika va texnologiyalarni, ishlab chiqarish usullarini, xizmat va lavozim vazifalarini, menejmentni, o’z ijtimoiy rolini va hokazolarni egallaydi. Personal kar’erasini rivojlantirish innova ts iyalar bilan uzviy aloqadadir. Kar’era dinamikasi tahlil etilganda xodimlarning innovatsiyalarga ko’nikmalarini rivojlantirishni talab etadigan moslashishi turlicha bo’lishini hisobga olish kerak. “Kelajagi bor” xodimlarda o’zgarishlarga javoban o’z ko’nikmalarini rivojlantirishda odatda muammolar sezilmaydi. Boshqa bir 25 30 40 50 60O’sish Plato (saqlanish) Turg’unlik, so’ng pasayish Yuqori karera O’rta karera Quyi karera Kareraning o’sishi Yosh rasm. Karera dinamikasi Karera dinamikasi Karerani boshqarish siyosati Faoliyat tahlili va ular dinamikasini prognoz qilish Personal ijrosi va salohiyatini baholash Ishga yollash Izchilikni rejalashtirish O’z-o’zini baholash O’qitish induksiyasi va dastlabki tajridaKarerani rejalashtirish rasm. Personal karerasini boshqarish

xodimlar esa o’zgarishlarga to’la ko’nika olmaydilar. Buning oqibatida yangi xizmat lavozimlariga mos kela olmay qoladilar. S h uning uchun personal kar’erasini rivojlantirish siyosatini shakllantirishdan ilgari kar’era dinamikasini tahlil etish talab etiladi. Bu quyidagilar uchun kerak: — kelgusida personal bilan bog’liq masalalarni, masalan mehnatga haq to’lashning, ijroning baholanishiga bog’liqligini hisobga olishda kar’era dinamikasining ijroni baholash bilan aloqasini kuzatish uchun; — lavozimda o’sishning bo’lajak yo’lini ko’rsatib berish hamda ushbu yo’ldan muvaffaqiyatli olg’a qarab harakat qilish uchun zarur talablarni shakllantirish uchun; — mo’ljallanmagan holatlarni, jumladan xizmat vazifasi va lavozimda o’ta tez ko’tarilish yoki aksincha rahbarlarning egallab turgan lavozimlarida uzoq vaqt qolib ketishlari sabablarini aniqlash uchun. Personal kar’erasini rivojlantirish siyosatining asosiy masalasi lavozimda ko’tarish uchun o’z xodimlarini tayyorlash yoki malakali mutaxassis va rahbarlarni ishga chetdan jalb qilish kerakligini aniqlab olishdan iboratdir. Personal kar’erasini rivojlantirish siyosati bo’sh lavozimlarni to’ldirish jarayoni hamda xodimlarni lavozimda o’stirishga sarmoya sarflashga yondashuvlarda o’z ifodasini topadi. Bo’sh lavozimlarni o’z xodimlari hisobiga to’ldirish tamoyili kompaniya yoki firma ichida xizmat vazifasi va lavozimda siljishni ta’minlaydi hamda personalning qiziqishini kuchaytirishga xizmat qiladi. Ushbu tamoyil konkurslar e’lon qilish orqali amalga oshirilishi mumkin. Buning uchun bo’sh lavozimni egallash istagi bo’lgan barcha xodimlar orasidan eng munosibi tanlab olinishi kerak. Kompaniya yoki firmalar ko’p hollarda mazkur tamoyilni tanlashlari haqida e’lon qilsalarda, amaliyotda bu tanlov anchagina boshqacha tarzda o’tadi. Ya’ni bo’sh lavozim hamda korxonaning o’zida ana shu lavozimni egallashga munosib xodim mavjud bo’lsa, u to’g’ridan-to’g’ri ana shu lavozimga tayinlanadi. Bunday munosib nomzod kompaniya yoki firmada topilmasa, rahbariyat, aksariyat

hollarda, o’z xodimlarini ana shu lavozimga tayyorlash uchun mablag’ sarflashdan ko’ra tayyor mutaxassis yoki rahbarni chetdan taklif qilishni ma’qul ko’radilar. Umuman olganda amaliyotda ko’p hollarda bo’sh lavozimga o’z xodim-ini tayyorgarlikdan o’tkazib tayinlash o’rniga chetdan mutaxassis va rahbar taklif etishga duch kelinadi. Eng maqbuli esa har ikki tamoyilga ham amal qilishdir. Chunki birinchi tamoyil — bo’sh lavozimni faqat o’z xodimlari hisobiga to’ldirish korxonada turg’unlik holatiga olib kelishi mumkin. Ikkinchi tamoyil — rahbarlarni chetdan jalb etishda esa o’z xodimlarini rag’batlantirish samarali usulidan voz kechishni anglatadi. Amaliyotda personal kar’erasini rivojlantirish bo’sh lavozimlarning 80 foizini o’z xodimlari hisobiga to’ldirish, 20 foizini esa chetdan ishga jalb etish eng samarali ekanligi o’z isbotini topgan. Personal kar’erasini rivojlantirishni sarmoyalashning ham bir necha usullari mavjuddir: 1. Qisqa muddatli sarmoyalash. Ana shu siyosatni olib boradigan rahbarlar yuqori malakali ijrochilarni ishga yollab, o’qitadilar hamda ular mehnatiga yuqori ish haqi to’laydilar. Bu ijrochilar o’z lavozimlarida kutilgandek samarali faoliyat ko’rsatsalar, lavozimda yanada ko’tariladilar. Bunda kompaniya yoki firma o’zi xohlagan xodimlarga ega bo’ladilar. Bu xodimlar topshirilgan ishni sidqidildan bajaradilar, o’z faoliyatlarini mukammallik darajasigaetkazishga harakat qiladilar, zarurat tug’ilganda zimmalariga qo’shimcha mas’uliyatni ham oladilar. Korxonaning o’zida ana shunday yuqori malakali ijrochilar topilmasa, ular chetdan yollanadi. 2. Uzoq muddatli sarmoyalash. Bunday yondashuvni tanlaydigan ish beruvchilar personal kar’erasini rivojlantirish istiqbolni ko’zlab rejalashtirishning samarali ekanligiga ishonadilar. Ular katta salohiyatga ega iste’dodli xodimlarni tanlab, strategik rejalashtirish dasturlari asosida ularni lavozimda o’stiradilar. 3. Uzoq muddatli egiluvchanlik. Bu siyosatga amal qiluvchi rahbarlar uchun bevosita bugungi kunda ijroning ko’zlangan darajada bo’lishi eng asosiy vazifa hisoblanadi. Ular buni e’tirof etgan holda muayyan darajada xodimlarni

yuqoriroqlavozimga ko’taradilar. Aslida bu qisqa muddatli sarmoyalash ko’rinishlaridan biridir. Ayni vaktda kompaniya yoki firma rahbariyati personal salohiyati munosib baholanishi hamda o’qitish orqali rivojlantirilishi, xodimlarni xizmat vazifalari va lavozimlarda siljitish orqali tajribalari boyitilishi zarurligini tushunadilar. Bu esa uzoq muddatga mo’ljallangan siyosat ko’rinishidir. Qisqa muddatga mo’ljallangan siyosat tez rivojlanib borayotgan xususiy tadbirkorlik uchun maqbul bo’lsa (bunday korxonalarda mehnatni tashkil etish juda egiluvchan), uzoq muddatli siyosat yirik kompaniya va firmalar uchun qo’l keladi. Strategik rejalashtirishga amal qilinadigan korxonalarda xodimlar qaysi sifatlarga, qanday bilim, malaka, ko’nikmalarga ega bo’lishi lozimligi, qaysi xizmat vazifasi bosqichlarini bosib o’tishi aks ettirilgan kar’erogramma (11.4- jadval) ham tuziladi. jadval Personalni lavozimida o’stirish karerogrammasi Yosh 18 22 24-29 24-27 32-35 35-40 40 yoshdan songU zluksiz ta’lim tizim i O ily o’quv yurti, bakalavriat O ily o’quv yurti, m agistratura M alaka oshirish insituti Izlanuvci-tadqiqodchi-ctajyor (fan nom zodi) K atta ilm iy xodim (fan doktori) Y uqori rahbar hodim lar tayorlash o’quv yurtlari (akadem iya) Stajirovka, o’z-o’zini o’qitish

X izm at vazifasi, lavozim M uhandis K atta yetakchi, bosh m uhandis Ilm iy hodim , katta ilm iy hodim , bo’lim m udiri K afedra m udiri, professor, ilm iy tashkilot rahbari Birlashm a kom paniya, konsern rahbarlik lavozim lari V azirlik va idoralar rahbarlik tizim laridagi lavozim X izm at vazifalari, lavozim bosqichlari1 2 3 4 5 6 P ersonal kar’erasini rivojlantirish xodim kasb malakasi, bilimi, ko’nikmalari, mahorati, tajribasini oshirishga qaratilgan vosita va usullar majmuasi hisoblanadi. Xodim o’z kasb va shaxsiy sifatlarini takomillashtirib borgan sari muayyan xizmat vazifasi va lavozimni egallash imkoniga ega bo’ladi. O’z navbatida xodim egallab turgan xizmat vazifasi uning bilim va malakasiga ham tegishli talablar qo’yadi. Misol tariqasida bank tijorat boshqarmasi boshlig’i lavozimi malaka talablari (rasm)ni keltirish mumkin. Kar’erani rivojlantirish albatta lavozim pillapoyalaridan yuqoriga ko’tarilish, rahbar bo’lish degan ma’noni bermaydi. Kar’era, shuningdek, o’z ko’nikmalarini takomillashtirish va shu hisobga o’z ishini sifatliroq va

samaraliroq bajarish yoki mehnat faoliyati yo’nalishini o’zgartirish tushunchasiga ham ega. Personal kar’erasini rivojlantirish xodimdan hamda u ishlayotgan korxonadan (agar bu korxona xodim kar’erasini rivojlantirish jarayonini qo’llab- quvvatlayotgan bo’lsa) muayyan qo’shimcha sa’y-harakatlarni talab etadi. Ayni vaqtda bu xodimning o’ziga ham, u mehnat qilayotgan korxonaga ham muayyan afzalliklar beradi. Xodim uchun: — kasbda o’sish va turmush farovonligini oshirish imkonini berayotgan Bavk iqtisodiy va tijorat siyosatini izchil amalga oshiruvchi, jamoada yetakcha, tashabbuskor, tadbirkor bo’lishi kerak Menejer, tadbirkor sifatida ish olib borish uchun ko’nikma, tajribaga, moliya yoki moliya-bank faoliyati sohasida maxsus oliy malumotga, kamida 5 yil davomida rahbarlik lavozimida ish tajribasiga Moliya-bank faoliyatiga oid O’zbekiston Resbuplikasining amaldagi qonunlari, xukumat qarorlari, Markaziy bank, tegishli yuqori tashkilotlar meyoriyhujjatlari, moliya menejmenti asoslari, moliya- bank tizimini rivojlantirish istiqbollari bank faoliyatining strategik yo’nalishlari Turli moliyaviy dasturlar va loyihalarni ishlab chiqish va iqtisodiy jihatdan asoslanishni, shu jumladan investitsiyalar va investitsiya loyihalari iqtisodiy samaradorligini baholash usullari, bank xizmatlari bozorlarini o’rganish va uni rivojlantieish pragnozlarini, bank faoliyatida samarali uslublar va texnalogiyalar, tijorat muzokaralari uslublari va texnikasi, mulk qiymatini baxolash uslublari, yuridik, shaxsiy hisob, tijorat, byudjet va boshqa hisoblarni yuritish texnikasi, jamoani safarbar etishdarajasida hodimlarga ta’sir o’tkazishni Bank tizimi, moliya-kredit tizimi, qimatli qog’ozlar bozorini amal qilishini, valyuta savdolari o’tkazilishito’g’risidaShaxsiy sifatlar Bilishi kerak Bilishi kerakEga bo’lishi kerak Aniq tasvvurga ega bo’lishi kerakBank tijorat boshqarmasi boshlig’I: Malaka talablari: rasm. Bank tijorat boshqarmasi boshlig’i lavozimi malaka talablari

korxonadagi mehnat faoliyatidan katta qoniqish hosil qilish; — shaxsiy kasb istiqbolini aniqroq tasavvur etish va hayotidagi boshqa masalalarini rejalashtirish imkonini; — kelajaqdagi kasb faoliyatida aniq maqsadni ko’zlagan holda tayyorgarlik ko’rish; — mehnat bozorida raqobatbardoshligini oshirish afzalligidir. Korxona uchun: — o’z mehnat faoliyatini korxona bilan bog’lagan xodimlarga ega bo’lish hamda shu orqali mehnat unumdorligiga erishish, kadrlar qo’nimsizligini qisqartirish; — xodimlarni kasbiy rivojlantirishni ularning shaxsiy manfaatlarini hisobga olgan holda rejalashtirish, kasbda o’sishdan manfaatdor xodimlarni aniqlash, zarur tayyorgarlikka ega, korxonaga sadoqatli xodimlarni rahbarlik lavozimlariga ko’tarish imkoniyatini yaratadi. Yuqorida qayd etilgan va boshqa afzalliklarni hisobga olgan kompaniya va firmalar personal kar’erasini rivojlantirishni boshqarishni sherikchilik usuli asosiga qo’ya boshladilar. Bunday sherikchilik uch tomon — xodim, uning bevosita rahbari hamda personalni boshqarish xizmati o’rtasidagi hamkorlikni ko’zda tutadi. Bunda xodim o’zining lavozimda o’sishini rejalashtirish va bu rejani amalga oshirish uchun mas’ul hisoblanib, boshqaruv atamasi bilan ta’riflanganda jarayon egasi hisoblanadi. Rahbar xodim murabbiysi vazifasini o’taydi. Xodimning lavozimda o’sishini u tomonidan qo’llab-quvvatlanishi juda muhimdir. Chunki, rahbar tegishli mablag’ ajratish, ish vaqtini taqsimlash vakolatlariga egadir. Xodimni lavozimda o’sishini rejalashtirish uning malaka yoki xizmat darajalarini muayyan ravishda bosib o’tishini (11.10-rasm) anglatadi.

Personalni lavozimda o’stirishni rivojlantirish tamoyillari quyidagilardan iboratdir: — yakkama-yakka ish olib borish. Chunki xodim kar’erasini rivojlantirishni rejalashtirishda barcha mutaxassis va rahbarlar ham qo’yilayotgan talablarga javob bera olmasligi (qobiliyati, yoshi, ma’lumoti darajasi va boshqa sifatlarga ko’ra)ni hisobga olish kerak; — korxona va xodimning kar’erani rivojlantirishdan manfaatdorligi. Bu korxonani istiqbolni ko’zlab rivojlantirish, xodimni lavozimda o’sishga qiziqtirish va boshqa qator omillarni hisobga olishni taqozo etadi; — korxona rejalarida xodim kar’erasini rivojlantirishni moliyalashtirish (moddiy jihatdan rag’batlantirish, o’qitish uchun mablag’ ajratish va hokazolar)ni ko’zda tutish. Lavozimda o’sish xodimning ana shu maqsadga intilishiga to’la-to’kis bog’likdir. Korxona esa bu jarayonga yordam ko’rsatishi lozim.Bo’sh lavozim M alaka va qiziqtirish Yangi hodim Korxonada xizmat vazifasiga ko’nikish Karerani rejalashtirishga o’rgatish Xizmat vazifasi va lavozimidagi faoliyat Karerani rivojlantirish rejasini ishlab chiqish O’qitish Attestatsiya, rahbar bilan muhokama qilish Yangi xizmat vazifasi yoki lavozim rasm. Personal karerasini rivojlantirish

Personalni lavozimda o’sishini rivojlantirish, ya’ni bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o’tish hamisha korxonaning ehtiyoji asosida boshqariladi. Bunga, albatta, xodim ham intilishi lozim. Shunday bo’lsa-da, kompaniya yoki firma rahbariyati mazkur jarayon boshqariladigan bo’lishini, ya’ni rejali kechishini ta’minlashi kerak. Ayni paytda bu uzoq muddatli rejalashtirish bo’lib, korxonani rivojlantirish rejalaridan o’rin olishi darkor. Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, xodimlarning kar’erasi uzoq davom etadigan jarayon bo’lib, ko’pincha takrorlanadigan bosqichlarni ham o’z ichiga oladi (rasm). Jumladan, ular quyidagilardan iboratdir: — malaka oshirish (qayta tayyorlash, stajirovka). Bu uzluksiz ta’lim tizimida amalga oshiriladi; — rahbarlik lavozimi uchun kadrlar zaxirasiga kiritish. Bu holda ham xodim uzluksiz ta’lim tizimida albatta tayyorgarlikdan o’tadi (malakaoshirish, qaytatayyorlash, stajirovka). Bu tayyorgarlik shaxsiy reja asosida amalga oshiriladi; — xodimning o’z bo’linmasi yoki korxonasida xizmat vazifasi yoki lavozimda siljitilishi. Bu xodim dunyoqarashini kengaytirish maqsadida amalga Karerani rivojlantirish jarayoni Hodimning xizmat vazifasi va lavozimda siljishi Uzluksiz ta’lim tizimida tayyorlash Kadrlar zahirasiga kiritish Yuqoriroq lavozimga tayinlash O’z bo’linmasida O’z korxonasida Malaka oshirish Qayta tayyorlash Stajirovka rasm. Karerani rivojlantirish bosqichlari

oshiriladi. Xizmat vazifasi va lavozimda siljitishda xodim xizmati yoki lavozim vazifalari o’zgaradi, lekin ish haqi miqdori o’zgarmaydi (kamaytirilishiga yo’l qo’yilmaydi). Personal kar’erasini rivojlantirishni rejalashtirish — bu muayyan rahbar yoki mutaxassis uchun ularning mehnat faoliyati davomida xizmat vazifalari yoki lavozimni egallashlari ehtimol tutilayotgan tizimini ishlab chiqishdir. Bu xodimning xizmat vazifasi yoki lavozimda stixiyali holda o’sishi emas, balki lavozimlarni egallash rejasi asosida kar’erasini rivojlantirish va rotatsiyadir 4 . Kar’erani rivojlantirishni rejalashtirish xodimlarni lavozimda o’stirishni rivojlantirish maqsadlari hamda bu maqsadlarga erishish yo’llarini aniqlab olishdan iborat bo’ladi. Kar’erani rivojlantirishni rejalashtirish yo’llarini amalga oshirish deyilganda odatda ko’zlangan maqsaddagi lavozimni egallagunga qadar ishlash talab qilingan lavozim bosqichlaridan hamda talab etilgan malakani egallash uchun zarur vositalarga (malaka oshirish, chet tillarini o’rganish kurslari va hokazolar) ega bo’lishi tushuniladi. Lavozimda o’sishni rejalashtirish, shuningdek, xodimning bu masala bo’yicha o’z rejasini amalga oshirishini ham qamrab oladi. Belgilangan reja asosida egallanishi mo’ljallanayotgan lavozim talablariga mos kelish uchun nima, qancha vaqtda qilinishi kerak-ligi, bu qanday nazorat qilinishiga aniqlik kiritilishi darkor. Bu — harakat rejasi deb ataladi. Personal kar’erasini rivojlantirishni rejalashtirishda xodimni ishga qabul qilgandan boshlab, uning ishdan bo’shashigacha bo’lgan davrda xodim lavozimlar yoki ish joylari tizimi bo’yicha rejali ravishda gorizontal va vertikal siljishlari tashkillashtirilishi (rasm) muhimdir. Personal o’zining qisqa va uzoq muddatga mo’ljallangan istiqbol rejalarnigina emas, shuningdek lavozimda ko’tarilish uchun mehnat faoliyatida qaysi ko’rsatkichlarga erishishi kerakligini ham yaxshi bilishi darkor. Xodim ehtiyojlari va maqsadlarini kompaniya yoki firmada mavjud bo’lgan yoki 4 Rotatsiya – xodimni moddiy va ma’naviy jihatdan qiziqtirgan holda vazifasi va lavozimida gorizontal siljish

kelajakda kutilayotgan lavozimda o’sish imkoniyatlari bilan muvofiqlashtirish, personal kar’erasini rivojlantirishning umumiy maqsadi hisoblanadi. Bevosita ishchini xizmat vazifasida o’stirishni rejalashtirish, uni rejali ravishda o’qitish hamda ishchi shaxsiy manfaatlari va ishlab chiqarish ehtiyojlarini hisobga olgan holda uni oddiy mehnat faoliyati turlaridan murakkablari, kasbiy mahoratning quyi darajalaridan yuqori darajalariga sari rivojlantirishni nazarda tutadi (11.13- rasm). Shu bilan birga ishchini xizmat vazifasida o’stirishni rejalashtirish ularning rahbarlik, mutaxassis va xizmatchi vazifalarini bajarishga o’tishlari mumkinligini ham ko’zda tutishi mumkin. Bu holda dastlabki rejalarga tegishli o’zgarishlar kiritiladi. Ishchini xizmat vazifasida gorizontal o’stirish, ya’ni uni o’z kasbining ustasi deb e’tirof etilishi darajasiga ko’tarish ishchi kasbiy nufuzini oshirishga xizmat qiladi. Xodimning aqliy salohiyati, kasb mahorati, korxonasi, iqtisodiyotga shaxsiy amaliy ulushi, mehnat staji yoki salomatligi uni lavozimda o’stirishni rejalashtirish uchun asos bo’ladi. Korxonada kadrlar xizmati Kelgusi yil rejalariga aniqlik kiritish Suhbatlashish Shaxsiy rejalarni aniqlash Karerani rejalshtirish bo’yicha yillik yakun chiqarish Gorizontal rotatsiya Avval gorizantal, so’ngra vertikal rotatsiyaVertikal rotatsiya Karerani rivojlantirishni rejalashtirish Hodim o’z mehnat faoliyatida yetarli malakaga ega deb e’tirof etilgunga qadar lavozim va ish joylari bo’ylab gorizontal rotatsiya Hodimni yaqinroq lavozimga ko’tarish rasm. Kar ’ erani rivojlantirishni rejalashtirish

Bugungi kunda xizmat vazifasi va lavozimda o’stirishning eng ko’p tarqalgan to’rt turi: “Tramplin", “Narvon", “Chorraha" va “Ilon" turlari mavjuddir Rahbarning ishdan bo’shatilgandan so’ng ko’p yillik tajribasidan mutlaqo foydalanmaslik “Tramplin" usulining eng muhim kamchiligi hisoblanadi. “Chorraha" usuli rahbarning egallab turgan lavozimdagi faoliyati ishlab chiqarish manfaatlariga mos kelmay qolganligi va undan kelgusida qaysi sifatda Korxona kardlar xizmati Ishchilarning xizmat vazifasida o’stirishni rejalashtirish Ishchining shaxsiy ehtiyojlari Umumiy ta’lim darajasi va kasbiy malaka Salomatligi haqida tibbiy xulosa Bevosita rahbar tavsiyasi Ishchi kasblari va razryadlari bo’yicha ehtiyojni aniqlash Istiqbolda taqchil ishchi kasblariga ehtiyojni prognoz qilish Ishchi kasblari va malaka darajasiga ehtiyojni qondirish manbalarini aniqlash Sex ichida ishchi kasblari boyicha rotatsiya chizmasini tayyorlash Nomzodlarga talablarni ishlab chiqish Kasb mahoratini oshirish Malakasini oshirish Yangi, murakkabroq ixtisoslikka o’qitish Bo’linma (brigada, guruh) rahbari vazifasiga tayinlash Muhandis-texnik lavozimga o’tkazish Ishchilarni o’qitish rejasini ishlab chiqish rasm. Ishchilarni xizmat vazifasida o’stirishni rejalashtirish Usta Uchatka boshlig’i Sex boshlig’i Direktor o’rinbosari Direktor 1 1 .14-rasm. Kareraning “Tramplin” usuli Nafaqaxo’r

foydalanishi to’g’risida qaror qabul qilish talab etilishi bilan bog’liq amaliy vaziyatni aks ettiradi. Ushbu usul “zinapoya" ko’rinishlaridan biri hisoblanib, undan vaziyatga qarab foydalanish tavsiya qilinadi. „Ilon" usuli turli lavozimlarda ishlashni nazarda tutadi. Bu rahbarga har taraflama amaliy tajriba orttirish, uning salohiyatini hamda muayyan ishlab chiqarish faoliyatiga moyilligini aniqlash imkonini beradi. Kar’erani rejalashtirishda har bir xodimning qadriyatlari tizimi, manfaatlari, mehnat va shaxsiy tajribasini hisobga olish talab etiladi. Shu bilan bir qatorda, lavozimda o’stirishning u yoki bu usulini takomillashtirishda korxonada tarkib topgan tashkiliy tizimlar, ijtimoiy va ma’naviy qadriyatlar, ma’naviy-axloqiy me’yorlarning ahamiyatini nazarda tutish kerak bo’ladi. 1 3 4 2 rasm. Kareraning “Chorraha” usuli Direktor Uchatka boshlig’i Sex boshlig’i Usta Direktor o’rinbosari Xizmat boshlig’i Bo’lim boshlig’i Mutaxassis Maslahatchi Pensioner rasm. Kareraning “Zinapoya” usuli

Personalni boshqarish bo’yicha menejer kar’erasini rivojlantirishda kompaniya yoki firma maqsadlariga erishish uchun yuqorida qayd etilgan omillarning ta’sirini aniqlash talab etiladi (rasm). S h uning uchun menejerlar, eng avvalo, xodimlar ehtiyojlarini aniqlashlari lozim. Ayni vaqtda xodimlar ham o’zlarining salohiyat va imkoniyatlari, ularni kelajakda namoyon eta olish qobiliyatlari haqida aniq tasavvurga ega bo’lishlari talab qilinadi. Lavozimda o’stirishni rejalashtirishda ana shu ikki jihat — korxona maqsadlari va imkoniyatlarini hamda xodim salohiyati va intilishlarini eng maqbul darajada munosibligini ta’minlash hal qiluvchi ahamiyatga egadir. G’arbdagi taraqqiy etgan kompaniya va firmalarda menejerlarning har bir xodim kar’erasini alohida-alohida rejalashtirish amaliyoti mavjud. Hozirgi vaqtda Uchinchi daraja (birlashma aksiyadorlik jamiyati) Bosh direktorning ishlab chiqarish bo’yicha o’rinbosarlari Bosh direktorning personal bo’yicha o’rinbosarlari Bosh direktorning iqtisodiy masalalar bo’yicha o’rinbosarlari Direktorning ishlab chiqarish bo’yicha o’rinbosarlari Direktorning kadrlar bo’yicha o’rinbosarlari Direktorning iqtisodiy masalalar bo’yicha o’rinbosarlar i Bosh direktor Birinchi daraja (bo’lim)Ikkichi daraja (korxona) 1-2 yil 1-2 yil 1-2 yil 1-2 yil 1-2 yil 1-2 yil Nozir Texnolog Iqtisodchi 1-2 yil 1-2 yil 1-2 yil Usta Bo’lim boshlig’I rasm. Kar’eraning “Ilon” usuli

O’zbekiston Respublikasida xorijiy sheriklar bilan hamkorlikda tashkil etilayotgan qo’shma korxonalarda bu tajriba keng yoyilmoqda. Xodimning lavozimda o’sish shaxsiy rejasi uning o’z mehnat faoliyat sohasida muayyan shaxsiy maqsadlarga erishishini nazarda tutadi (jadval). Har bir xodim yilda bir marta o’zining bevosita rahbari bilan bu shaxsiy rejasiga tegishli aniqlik kiritib borishi lozim. T/R Ismi - sharifi Tugilga n yili Lavozimi, qachondan beri bu lavozimda Lavozimda o’sish rejalari 5 yildan so’ng 10 yildan so’ng 15 yil va undan ko’proq davrdab so’ng 1. Ahmedov Ikrom Rustamovich 1980 Yetakchi mutaxassis 2005 yil 15 Bosh mutaxassi s Bo’lim boshlig’I Korxona rahbari yoki uningTashqi ta’sir omillari Qonunchilik Iqtisodiy shart-sharoit Mehnat bozori Korxona joylashgan joy Ichki ta’sir omillari Korxona maqsadlari Tashkiliyuslub Ishning kasbiy xususiyati Mehnat jamoasi Rahbarlik usuli Personalni boshqarish bo’yicha dasturlarda hisobga olingan omillar Personalni boshqarish boyicha faoliyat turlari HodimlarSamaradorlik mezoni Teng imkoniyatlar Ishning tahlili Ishga yollash Rejalashtirish Hodimlarni tanlash Baholash Personalni rivojlantirish Karerani rejalashtirish va rivojlantirish Rag’batlantirish Mehnat munosabatlari Xavfsizlik Mehnat hayoti sifati Imkoniyatlar Yondashuvlar Qiziqishlar Manfaatlar Shaxsiy xususiyatlarIjro Huquqiy muvofiqlik Qoniqish Ishga uzursiz kelmaslik (progullar) Qo’nimsizlik Nizolar (konfliktlar) Shikoyatlar rasm. Kar’erani rivojlantirishga ta’sir etuvchi omillar

sentabrdan o’rinborasi 2. Salimov Ravshan Po’lativich 1978 Bosh mutaxassis 2004 yil 10 martdan Bo’lim boshlig’I Korxona rahbari yoki uning o’rinboras i Kompaniya rahbari yoki o’rinborasi jadval Xodimning lavozimda o’sish shaxsiy rejasi quyidagilarni: a) xodimning uzoq muddatli maqsadlari (uning lavozimda o’sishiga umidi) hamda kasbiy o’sish rejasidagi navbatdagi bosqichni (qisqa muddatli vazifa) egallashni; b) kasbiy o’sish navbatdagi bosqichiga ko’tarilish uchun bilim va tajribasini oshirishga bo’lgan eng muhim ehtiyojlarni; v) kasbiy o’sish va uzoq muddatli maqsadlari navbatdagi bosqichga ko’tarilishni ta’minlaydigan kelgusi yil topshiriqlari (o’qish, malaka oshirish, loyihalarni amalga oshirishda ishtirok etish va hokazolar); g) kompaniya yoki firmaning xodimning kasbiy o’sishini ta’minlaydigan kelgusi bosqichga tayyorgarlik ko’rishiga yordam ko’rsatish yuzasidan majburiyatlarni (korxonada xodimni o’qitish, xodimning korxona tashqarisida o’qitish xarajatlarini qoplash, kasbini o’zgartirish, xizmat vazifasida siljitish va hokazolar) ko’zda tutadi. Lavozimda o’sish shaxsiy rejasi xodim hamda rahbar tomonidan imzolanadi, rejaning bajarilishi ular tomonidan yil davomvda bir necha bor ko’rib chiqiladi. Ayrim firmalarda lavozimda o’sishga nomzodlar bilan ma’muriyat o’rtasida shartnoma tuzish amaliyoti qo’llaniladi. Bu shartnomada nomzod muayyan davr ichida kelishilgan lavozimni egallashi uchun qaysi bilim va ko’nikmalarga ega bo’lishi (malaka imtihoni topshirgani holda) zarurligi aniq belgilab qo’yiladi.

Ushbu shartlar bajarilgan taqdirda ma’muriyat xodimlarni kelishilgan lavozimga tayinlash majburiyatini oladi. Korxonalarda personal kar’erasini rivojlantirish rejalari quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Xodimning mehnat staji ortishi bilan uning lavozimda o’sishi tezlashmaydi. Xodimning bir lavozimdagi staji qancha ko’p bo’lsa, uning navbatdagi yuqori lavozimga ko’tarilish ehtimoli shuncha kamayib boradi. Y a ’ni lavozimdagi staj mansabda ko’tarilish mezoni hisoblanmaydi. 2. Lavozimda ko’tarilish tezligi turli lavozimlar uchun bir xil emas. Boshqalarga ko’ra muhandis va ustalar, ayniqsa 30—39 yoshdagi muhandis va ustalar sekinroq ko’tariladi. 3. Mutaxassislar lavozimda asosan vertikal bo’yicha o’stiriladilar, ya’ni ularning lavozimi yuqori bo’lgan sari ish xaqlari ham ortib boradi. Mutaxassislarning ko’p hollarda tegishli kasbiy ko’nikmalarga ega bo’lishlari uchun o’zlari egallab turgan lavozimlarga o’xshash boshqa vazifalarda ishlab ko’rish istaklari bo’lsa ham amaliyotda ularni kar’erada gorizontal siljitish usuli etarli darajada qo’llanilmaydi. 4. Mutaxassislarning mehnat faoliyatiga nisbatan qarashlari bir xil emas. 30 yoshdagi mutaxassislar mehnat faoliyati ijodiy yondashuvni talab etadigan ishlarni ko’proq yoqtiradilar. Bundan kattaroq yoshdagi mutaxassislar uchun mehnat jarayonida hamkasblari bilan ko’proq o’zaro muloqotda bo’lishi muhimroqdir. Personal bilan ishlashda bu xususiyatlar hisobga olinishi kerak. 5. Mutaxassislar kar’erasini rivojlantirish ob’ektiv omillar bilan bevosita bog’liq. Mehnatni tashkil etish, uni rag’batlantirish, attestatsiyani tashkil etish va uni o’tkazish, jamoadagi ma’naviy-psixologik muhit, rahbarlik darajasi va hokazolar ana shu omillar hisoblanadi. Xodimni lavozimda o’stirish uchun uning mehnat faoliyati samaradorligini aks ettiruvchi asoslar talab qilinadi. Ular quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:

— xodimning lavozimda o’sishga shaxsiy qiziqishi; — so’nggi yillar davomidagi sifatli va samarali mehnat; — attesta ts iya (tanlov, qabul) komissiyalari yoki korxona rahbariyatining xulosasi; — kasbiy mahorat va bilimdonlik (yuqori tayyorgarlik); — boshqa korxona xulosasi yoki tavsiyasi (agar xodim o’sha korxonadan ishga qabul qilingan bo’lsa); — talab etilayotgan ishlab chiqarish faoliyatiga psixologik layoqat. Bunda xodim kar’erasini rivojlantirishni eng kami bilan 5 yilga, eng ko’pi bilan 10 yilga rejalashtirish tavsiya etiladi. Chunki yangi lavozimga (ayniqsa, rahbarlik lavozimiga) ko’nikish odatda 2—5 yil davom etadi. 10 yildan so’ng esa mehnat sharoitlari jiddiy ravishda o’zgarib ketadi. Personalni boshqarish amaliyotida kar’erani rivojlantirishning ikki turi farqlanadi: — mutaxassisni lavozimda o’stirish; — rahbarni lavozimda o’stirish. Rahbarlar kar’erasini rivojlantirishda ikki toifa rahbarlarni mansabda ko’tarish nazarda tutiladi: —yuqori bo’g’in rahbarligiga lavozimda o’stirish; — o’rta bo’g’in (bo’linmalar) rahbarligiga lavozimda o’stirish. Jumladan, o’rta bo’g’in (bo’linmalar) rahbarligiga lavozimda o’stirish besh bosqichdan iboratdir (11.19- rasm).

Oliy o’quv yurti Talabalarning ishlab chiqarish jarayoni Baholash va muayan korxonada ishlash uchun tanlab olish Baholash va A kadrlar zahurasi guruhiga saralab olish Baholash va boshqaruvning quyi bo’g’ini bo’sh rahbarlik lavozimiga ko’tarish uchun tanlash O’qitish Stajirovka Mehnat faoliyati Baholash va boshqaruvning o’rta bo’g’ini bo’sh rahbarlik lavozimiga ko’tarish uchun tanlash Gorizantal siljitish Bo’linma rahbari lavozimiga tanlash Boshqaruv quyi bo’g’ini rahbari lavozimida mehnat faoliyati Baholash va B kadrlar zahurasi guruhiga saralab olish O’qitish Stajirovka Mehnat faoliyati Mehnat faoliyati Yosh mutaxassisni kasbga yo’naltirish va kasbga ko’niktirish Boshqaruv o’rta bo’g’in lavozimida mehnat faoliyati Baholash va boshqaruvning yuqori bo’g’ini bo’sh rahbarlik lavozimiga ko’tarish uchun tanlash Gorizantal siljitish Bo’linma rahbari lavozimiga tanlash Baholash va C kadrlar zahurasi guruhiga saralab olish O’qitish Stajirovka Mehnat faoliyati Bosqaruv yuqori bo’g’in lavozimida mehnat faoliyati Yo’q Xa Yo’q Yo’q Yo’q Yo’q Yo’q Xa Xa Xa Xa Xa Yo’q Yo’q Xa Xa Xa Birinchi bosqich Ikkinchi bosqich Uchinchi bosqich To’rtinchi bosqich rasm. Korxonada o’rta bo’g’in rahbarlari karerasini rivojlantirish

Birinchi bosqich bazaviy institutlar yoki boshqa oliy o’quv yurtlaridan amaliyot uchun yuborilgan talabalar bilan ish olib borish. Personalni boshqarish xizmati xodimlari talabalar amaliyotni o’tayotgan ishlab chiqarish bo’linmalari rahbarlari bilan birgalikda qobiliyatli, rahbarlik ishiga moyilligi bor eng iqtidorli bo’lajak mutaxassislarni tanlab oladilar va ularni aniq faoliyatga tayyorlashga kirishadilar. Bu amaliyot hamda tayyorgarlikdan muvaffaqiyatli o’tgan talabalarga korxonaning tegishli bo’linmasida mehnat faoliyatini boshlash uchun tavsifnoma beriladi. Mazkur korxonada amaliyotni o’tamagan boshqa yosh mutaxassislar test sinovlaridan o’tkaziladi va ularga tegishli maslahatlar beriladi. Ikkinchi bosqich korxonaga ishga qabul qilingan yosh mutaxassislar bilan ishlashdir. Ularga 6 oydan 1 yilgacha sinov muddati belgilanadi. Yosh mutaxassislar bu davr mobaynida dastlabki ta’lim kursini (korxona bilan batafsil tanishish) o’taydilar. O’qitish bilan bir qatorda, yosh mutaxassislar yil davomida korxona bo’linmalarida stajirovkadan o’tishlari ham rejalashtiriladi. Yosh mutaxassislarning sinov davridagi o’qishlari va stajirovkalari atroflicha tahlil etilib, rahbarlik lavozimiga zaxira guruhiga kiritish uchun dastlabki saralash o’tkaziladi. Mutaxassis kar’erasini rivojlantirish rejalari va ular ijrosiga oid barcha ma’lumotlar xodim barcha ish hujjatlarida rasmiylashtiriladi hamda personalni boshqarish xizmati komp’yuter ma’lumotlar bazasiga kiritiladi. Uchinchi bosqichda boshqaruv quyi bosqichi rahbarlari bilan ish olib boriladi. Bu bosqichda boshqaruv quyi bosqichi uchun tanlab olingan rahbarlar (ustalar, uchastka boshliqlari)ga o’z jamoalarida ishlayotgan va test sinovidan o’tgan xodimlar ham qo’shiladilar. Ular bo’sh lavozimlarni egallaydilar, malaka oshirish kurslarida o’qitiladilar. Tayyorgarlik bosqichi yakuniga etganidan so’ng, har bir rahbarning ishlab chiqarish faoliyatini tahlil etish natijasiga ko’ra ikkinchi saralash va test sinovlari o’tkaziladi. Ikkinchi saralashdan muvaffaqiyatli o’tganlar sex boshlig’i yoki uning o’rinbosari bo’sh lavozimlariga tavsiya etiladilar. Ular bungacha mazkur lavozimlarda stajirovkalardan o’tkaziladilar yoki mazkur lavozimga zaxiraga kiritiladilar. Tayyorgarlikdan o’tgan boshqa xodimdar mehnat faoliyatini davom ettiradilar. Ularni gorizontal bo’yicha siljitish ham mumkin.

To’rtinchi bosqichda boshqaruvning o’rta bo’g’ini rahbarlari bilan ish olib boriladi. Mazkur bosqichda shakllangan yosh rahbarlar guruhiga faoliyat ko’rsatib kelayotgan iqtidorli sex boshliqlari va ularning o’rinbosarlari qo’shiladilar. O’rta bo’g’in rahbarlari bilan yakkama-yakka ish olib boriladi. Ularga yuqori bo’g’in rahbari murabbiy sifatida biriktirib qo’yiladi. Murabbiy personalni boshqarish xizmati mutaxassislari bilan birgalikda o’rta bo’g’in rahbarlarining amaliy va shaxsiy xislatlarini tahlil etib chiqib, ular uchun shaxsiy tayyorgarlik rejalarini ishlab chiqadi. Odatda bu o’qitish dasturi tijorat faoliyati asoslari, amaliy munosabatlar, boshqaruvni tashkil etishning ilg’or usullari, iqtisodiyot va huquqshunoslik masalalarini qamrab oladi. Mazkur bosqichda o’rta bo’g’in rahbarlarining tarmoqning ilg’or korxonalarida stajirovkadan o’tishlari rejalashtiriladi. Har yili bu rahbarlarning kasbiy ko’nikmalari, jamoaga rahbarlik qilish, murakkab ishlab chiqarish muammolarini hal etish layoqatlari test sinovlaridan o’tkaziladi. Ana shu sinovlar natijalari bo’yicha har bir o’rta bo’g’in rahbarini kelgusida lavozimda o’stirish yuzasidan takliflar tayyorlanadi. Beshinchi bosqichda yuqori bo’g’in rahbarlari bilan ish olib boriladi. Yuqori bo’g’inga rahbarlikka tayinlash murakkab jarayondir. Chunki bu lavozimni egallash uchun nomzodlarga qo’yiladigan talablar o’ta murakkabdir. Y u qori bo’g’in rahbari tarmoqni ham, kompaniya yoki firmani ham mukammal bilishi kerak. Shu bilan birga bunday rahbarlar ishlab chiqarish, moliyaviy, personal bilan ishlash masalalaridan yaxshi xabardor bo’lishi, g’oyat murakkab ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatlarda samarali faoliyat ko’rsatish uchun korxonaga tegishli bo’linma va xizmatlarida ish tajribasiga ega bo’lishlari lozim. Shuning uchun mazkur lavozimga nomzodlarni korxona bir bo’linmasidan ikkinchisiga o’tkazish (gorizontal siljitish) ular quyi va o’rta bo’g’in rahbarlari vazifalarida ishlab turgan vaqtlarida amalga oshirilishi kerak. Bugungi amaliyotda yuqori bo’g’in rahbarligi lavozimiga nomzodlarni tanlash va tayinlashni tanlov asosida amalga oshirish tajribasi ham mavjud. Bu tanlovni yuqori bo’g’in rahbarlari, tegishli mutaxassislar, shu jumladan mustaqil ekspertlardan iborat maxsus komissiya o’tkazadi.

Boshqaruv xodimlari kar’erasini rivojlantirishda chet el tajribasini ham hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Shu jihatdan Yaponiya kompaniyalarida xizmat vazifasi va lavozimda o’stirish tajribasi (rasm) diqqatga sazovordir. Mazkur yapon modelida oliy o’quv yurtini tugallab, ishga qabul qilingan xodim sinov muddati (odatda 1—3 yil) davomida olgan diplomining haqiqiy qiymatini xolis aniqlash uchun qo’shimcha imtihon topshiradi. Shundan so’ng xodim kompaniya ishlari bilan tanishtiriladi (2 haftadan yarim yilgacha), qator tekshirishlardan (shu jumladan korxonaga sadoqatini aniqlash bo’yicha) o’tadi. Sinov muddatidan keyingina xodim doimiy ishga tayinlanadi. Shundan keyin u 8—10 yil davomida aniqreja asosida bir xizmat vazifasidan yangi vazifaga, lavozimdan lavozimga, bo’limdan bo’limga siljitiladi, stajirovkadan (shu jumladan chet ellarga) o’tadi. Bu davrda xodimga vaqt o’tgan sari tobora murakkabroq mas’ul topshiriqlar berish orqali uni sinash tizimi ham mavjud. Mazkur yapon modeliga ko’ra, xodim 36 yoshga etganda kompaniya rahbariyatiga har taraflama yaxshi ma’lum bo’ladi. Bu xodimning avvalgi faoliyati Personalni tanlash, baholash Personalni ishga yonlash Malaka imtihoni (bilim sifatini, ko’nikmalarini, kasbiy qiziqishini, shaxsiy xislatlariva e’tiqodini aniqlash ) Korxona doirasida ishga ko’niktirish va ish joyi bilan tanishtirish, qo’shimcha sinovlar (test sinovlari, kuzatish, ish natijalarini tahlil etish) Doimiy ishga tayinlash Korxona hamda uning bo’limlari (filiallari), bo’linmalarida quyi va o’rta bo’g’in rahbarlarini gorizantal siljitish (rotatsiya) rejali asosda amalga oshirish Kompaniyaning eng malakali rahbarlari tomonidan stajirovkadan o’tkazish Murabbiylik, ma’sullik tizimi O’z-o’zini malakasinioshirish hamda tashkiliy ravishda malaka oshirish Muntazam ravishda baholab olish Lavozimda qo’shimcha va kasb-malaka bo’yicha o’stirish Rahbarlik karerasi Mutaxassislik karerasi rasm. Personal karerasini rivojlantirishning yapon modeli

tahlili asosida u ikki tizim (rahbarlik kar’e-rasi, mutaxassisliq kar’erasi)dan biri bo’yicha rivojlantiriladi. Personal rotatsiyasi xodimlar salohiyatini aniqlash, ularning kasbiy, aqliy va ijodiy imkoniyatlaridan eng maqbul ravishda foydalanish (xodim layoqatiga mos ishni topish) maqsadida amalga oshiriladi. Personal rota ts iyasining maqsad va vazifalari quyidagilardan iboratdir: — xodimlarning yangi vakolatlarga ega bo’lishlariga, ularni iloji boricha samaraliroq mehnat qilishga, samaradorlikni eng yuqori darajada saqlab turishga qiziqtirish; — xodim egallab turgan lavozimi doirasida xizmat vazifalarini kengaytirish va ishlab chiqarish vazifalarini murakkablashtirish hisobiga personal sonini qisqartirish; — xodimning shaxsiy kasbiy istiqbolini aniq belgilash; — o’z xizmat vazifasida va lavozimda o’sishini korxona bilan bog’laydigan sadoqatli xodimlarni tanlash. Personal rota ts iyasiamaliyotdagi tajribaga ko’ra quyidagi muddatlarda o’tkaziladi: — yuqori bo’g’in rahbarlari uchun — 5—7 yilda bir marta; — o’rta va quyi bo’g’in rahbarlari uchun — 3—5 yilda bir marta; — ishchilar uchun — ishlab chiqarish ehtiyojlariga qarab, lekin yiliga kamida bir marta. Bir xil lavozimda ishlash (yangi vazifalarni, turdosh ish usullarini o’rganish) davomiyligi tegishli rahbar tomonidan belgilanadi va bir haftadan bir yilgacha bo’lishi mumkin. Bunda eng asosiy mezon xodim yangi vazifalarni yuqori sifatli bajarishga o’rganishi uchun etarlicha vaqtga ega bo’lishi lozim. Rotatsiyaga muvofiq boshqa xizmat vazifasi va lavozimda bo’lgan xodim erishgan shaxsiy natijalari baholanadi. Ushbu baholash ikki qismdan iborat bo’ladi. 1. Ishdagi natijalar bahosi. Bu baholash ikki bosqichda o’tkazilib, birinchisida quyidagilar qayd etiladi: — belgilangan maqsadlar bilan taqqoslangan holdagi erishilgan natijalar;

— rejalashtirish bilan taqqoslangan holdagi yangi vazifa va ko’nikmalarning egallanishi; — o’qitish dasturining egallanishi; — chet tillarining o’rganilishi. Ikkinchi bosqichda erishilgan reyting natijalari aniqlanadi. Bunda natijalarni baholash bo’yicha quyidagi mezonlar tanlanadi: a) ish natijasi — bir yil avval belgilab qo’yilgan maqsadlarga erishilganligining umumiy natijasi; b) vazifa va malakani egallash natijasi — bir yil avval belgilab qo’yilgan vazifa va malakani egallashda erishilgan umumiy natijalar; v) ro’y bergan o’zgarishlarga qo’shilgan ulush — mazkur ish uchastkasida qo’llanish imkoniyatini beradigan o’zgartirishlar kiritish jarayonida erishilgan natijalar; g) boshqalar muvaffaqiyatiga qo’shilgan ulush — xodimning o’z bo’limi umumiy muvaffaqiyatiga qo’shgan ulushini ifoda etadi. Ushbu natijalar umumlashtirilib va taxlil etilib, erishilgan natija reytingi aniqlanadi. Reytinglar quyidagicha baholanadi: a) qoniqarsizlikka yaqin — baholashning mazkur mezoni bo’yicha xodim zaifligi, unda mazkur ish uchastkasidagi vazifalarni hal etishda muammolar mavjudligidan dalolat beradi; b) yaxshi — xodim mazkur uchastka mehnat faoliyatini amalga oshiradiganlarga qo’yiladigan talablarni to’la hajmda bajara olishini anglatadi; v) juda yaxshi — xodimning baholash mezoni bo’yicha ish natijalari mazkur uchastka uchun talab qilinadigan darajadan hamisha yuqori bo’lganligini aks ettiradi; g) oliy — xodim mehnat faoliyatida hamisha eng yuksak natijalarga erishishini ko’rsatadi. Ushbu reyting ko’rsatkichlaridan xodim shaxsiy amaliy sifatlarining mutlaq bahosini aniqlash uchun foydalaniladi.

Ishni uzil-kesil baholash bir darajali xodimlar guruhi doirasida nisbiy baholash natijalari bo’yicha chiqariladi. Natijalarni nisbiy baholash quyidagi tartibda amalga oshiriladi: — ekspert — mutaxassislar guruhini tanlash; — mazkur daraja bo’yicha xodimlar guruhini shakllantirish; — baholash muddatini belgilash; — reyting bo’yicha joy-joyiga qo’yish tartibini aniqlash; — natijalarni qayd etish; — axborotlarni xodimlarga etkazish. Rahbar tomonidan xodimlarni shaxsiy baholash amalga oshirilgandan so’ng kelgusi yil uchun vazifalar belgilab beriladi: — kasbiy faoliyat sohasidagi vazifalar — xodim kelgusi yil davomida mehnat faoliyatida erishishi kerak bo’lgan asosiy ko’rsatkichlar, bu reja nazorat qilib boriladigan muddatlar; — yangi vazifalar va malakani egallash sohasidagi vazifalar; — kelgusi yilda ushbu masalalar bo’yicha erishish talab qilinadigan natijalar va bu maqsadlarga erishish vositalari. Personal erishgan natijalar bo’yicha korxona har bir bo’linma va xizmatining reytingi hisoblanadi. Mazkur reyting ko’rsatkichlari xodimlar rotatsiyasini amalga oshirish yo’nalishlari bo’yicha bo’lim va xizmatlar anikdanadi. Kadrlar zaxirasi bilan ishlash Kadrlar zaxirasi deyilganda o’z amaliy va shaxsiy sifatlari bo’yicha muayyan darajadagi rahbarga qo’yiladigan talablarga javob beradigan, saralashdan, maxsus boshqaruv va kasbiy tayyorgarlikdan o’tgan hamda rahbarlik faoliyatini amalga oshirishga qodir bo’lgan xodimlarning maxsus shakllantirilgan guruhi tushuniladi.

Personal bilan ish olib borishning boshqa ko’pgina yo’nalishlari kabi kadrlar zaxirasi bilan ishlash ham kompleks xarakterga ega va o’zaro bog’liqdir (11.21- rasm). Ma’lumki, kompaniya va firmalarda kadrlar siyosati yopiqhamda ochiq bo’lishi mumkin. Yopiq turdagi kadrlar siyosatida zaxira manbalari quyidagilardan iborat bo’ladi: — bosh va etakchi mutaxassislar; — tegishli ma’lumotga ega, amaliy faoliyatda o’zini ijobiy jihatdan namoyon qilgan mutaxassislar; — stajirovkadan o’tgan yosh mutaxassislar. Ochiq turdagi kadrlar siyosatida zaxiraga korxona o’zidagi, boshqa kompaniya va firmalardagi, davlat, tijorat va xususiy korxonalardagi, jamoat birlashmalari, boshqa tashkilotlardagi rahbar xodimlar, mutaxassislar kiritilishi mumkin. Xodimlarni deyarli barcha bo’g’inlardagi rahbarlik lavozimida o’stirishga jalb etish zaxirani shakllantirish oshkoraligini ta’minlaydi. Zaxiraga kiritishning ikki turi mavjud. 1. Faoliyat turi bo’iicha: — rivojlantirish zaxirasi. Ularga korxonaning yangi yo’nalishlari (ishlab chiqarish yo’nalishlari o’zgartirilganda, yangi texnologiyalar joriy etilganda, -personalga bo’lgan ehtiyoj hisobi -kadrlar salohiyatining tahlili -mintaqalardagi kadrlar holati tahlili -tashkiliy loyihalash -personal diagnostikasi -ishga qabul qilish vaqtida nomzodlarni baholash -mehnatni baholash attestatsiya -lavozimni o’stirishni rejalashtirish -tayyorgarlikdan o’tkazish dasturlarini tuzish -mehnatga qiziqtirish va mehnatni rag’batlantirish dasturlari -rotatsiya dasturlari Zahira bilan ishlash -zahira hisobi -zahirani shakllantirish -zahira bilan ishlashni rejalashtirish 11.21-rasm. Personalni boshqarish hamda kadrlar zahirasi bilan ishlash yo’nalishlarining o’zaro bog’liqligi

yangi mahsulotlar tayyorlash yo’lga qo’yilganda) doirasida faoliyat yuritishga tayyorlanayotgan rahbar va mutaxassislar kiritiladi. Mazkur xodimlar rahbarlik lavozimida o’sishni, yoki xizmat vazifasida o’sishni tanlab olishlari mumkin; — funktsiyali zaxira. Bu guruhga kelajakda korxona faoliyatini qo’llab- quvvatlashga umid qilinadigan rahbarlar va mutaxassislar kiritiladi. Ushbu xodimlar xizmat pillapoyalaridan yuqoriga ko’tarilishga yo’naltirilgan bo’ladilar. 2. Lavozimga tayinlash muddati bo’yicha: “A” guruhi — asosiy zaxira, ya’ni ayni vaqtda yuqori lavozimga ko’tarilishi mumkin bo’lgan nomzodlar; “V” guruhi — istiqbolli zaxira. Bu guruhga yaqin 1 —3 yil ichida rahbarlik lavozimiga ko’tarish mo’ljallangan nomzodlar kiritiladi. Istiqbolli zaxira tarkibi 35 yoshgacha bo’lgan, korxona bo’linmalarida mehnat faoliyati bilan o’zini ko’rsatgan, tashkilotchilik qobiliyatiga ega yosh xodimlar hisobiga shakllantiriladi. Ular reyting usulida baholashdan foydalanilgan holda o’qitiladi. Asosiy zaxira tarkibi tegishli tayyorgarlikka va rahbarlik lavozimlarida ishlash tajribasiga ega xodimlar hisobiga shakllantiriladi. S h u bilan birga salohiyatli va tezkor zaxira ham bo’ladi. Salohiyatli zaxiraga korxonada mavjud barcha lavozimlardagi nomzodlar kiradi. Bu tarkibdan yaqin vaqt ichida bo’sh qolishi kutilayotgan rahbarlik lavozimlariga tezkor zaxira shakllantiriladi. Zaxirani shakllantirish tamoyillari quyidagilardan iboratdir: 1. Zaxira muhimligi tamoyili lavozimlarni egallashga aniq ehtiyojni hisobga olishni anglatadi. Bu tamoyilga muvofiq zaxira tarkibi shunday shakllantirilishi kerakki, unga kiritilgan xodimlar amalda lavozimda o’sish imkoniyatiga ega bo’lishlari kerak. 2. Nomzodning lavozim va zaxira turiga muvofiqligi tamoyili nomzodning muayyan lavozimda faoliyat ko’rsatishi uchun zarur sifatlari va malakalarini, bu lavozimga qo’yilgan talablarni hisobga olish demakdir.

3. Nomzodning istiqbolligi tamoyili. Bu tamoyilga muvofiq quyidagilar hisobga olinishi kerak: — kasbiy o’sishga yo’naltirish; — ma’lumot darajasiga bo’lgan talab; — yoshga bo’lgan talab; — lavozimdagi ish staji hamda umuman kar’era dinamikasi; — salomatlik ahvoli. Har bir korxona va tashkilot (u katta yoki kichkinaligidan qat’iy nazar)da kadrlar zaxirasi bo’lishi lozim. Odatda yirik kompaniya va firmalarda zaxira tarkibi o’z xodimlari hisobiga shakllantirilishini nazarda tutgan holda asosiy e’tibor bo’linma rahbarlarini vertikal bo’yicha rotatsiya qilishga, korxona xizmatlari rahbar va mutaxassislarni esa gorizontal siljitishga berilishi muvofiqdir. Zaxira tarkibi va miqdori korxonadagi lavozimlar darajasi, personal qo’nimsizligi, rivojlantirish rejalariga qarab ilgaridan belgilab qo’yiladi. SHunga muvofiqturli lavozimlar uchun zaxira koeffitsienti belgilanadi. Bu koeffitsient 1 dan 3 gacha bo’lishi mumkin. Ya’ni bu bir lavozim uchun bittadan uchtagacha nomzod zaxiraga kiritilishi mumkinligini anglatadi. Zaxirani tayyorlash muddati tugagach hamda kasbiy tayyorgarlik bo’yicha shaxsiy reja bajarilgandan so’ng zaxira tayyorgarligi baholanadi (jadval). jadval Zahiradagi hodimni baholash varag’i T/ R Mezonlar Baholar 5 4 3 2 1 Javob berishga qiynalaman 1 Tahlil etish, mantiqan fikrlash qobilyati 2 Qaror qabul qilishdagi mustaqillik 3 Tashabbuskorlik 4 Topshirilgan ishning o’z vaqtida va yuqori sifatli

bajarilishi 5 Hodimlar bilan aloqa o’rnata olish, guruhda ishlay bilish xususiyati 6 Hissiyotida vazminlik, murakkab vaziyatlarda o’zini tuta olish xususiyati 7 Ishchanlik 8 Ma’sulyat, intizomlilik 9 O’z-o’ziga obektiv baho bera olishi 10 Tashkilotchilik qobilyati 11 O’qishga layoqati 12 Kasbini takomillashtirish va lavozimda ko’tarilishiga intilishi Zaxiraning shaxsiy tarkibi muntazam ravishda (odatda har 6 oyda) personalni boshqarish xizmati tomonidan ko’rib chiqilishi, zarurat bo’lsa, bu tarkibga xodimlarning shaxsiy muvaffaqiyatlari (attesta ts iya natijalariga ko’ra), rahbarlik lavozimiga ehtiyojlar hamda kadrlarni joy-joyiga qo’yishdagi o’zgarishlar hisobga olingan holda aniqlik kiritilishi darkor. Nomzodning kadrlar zaxirasiga kiritilishi unga rahbarlik lavozimi berilishi kafolati hisoblanmaydi. Biroqbo’sh rahbarlik lavozimiga nomzodlar, birinchi navbatda, zaxira tarkibidan tayinlanishi qoidaga aylanishi kerak. Zaxiradagi nomzodni bo’sh lavozimga tayinlashdan voz kechilishi asoslab berilishi darkor. Kadrlar zaxirasi bilan ish olib borishni tashkil etish (rasm) quyidagilarni ko’zda tutadi.

1. Xodimlarni rivojlantirishni rejalashtirish. Bu — boshqaruv lavozimi (kasb) da kelajakda o’sishga tayyorgarlik bosqichi hisoblanadi. Kadrlar zaxirasiga kiritilganligi tasdiklangan nomzod, zarurat bo’lsa personalni boshqarish mutaxassislarini jalb etgan holda hamda zaxiraga kiritilgandagi tavsiyalarni hisobga olib, uch yil muddatga mo’ljallangan shaxsiy rivojlanish rejasini ishlab chiqadi. Bu reja xodimning bevosita rahbari tomonidan tasdiqlanadi va personalni boshqarish xizmatiga taqdim etiladi. Rejaning har joriy yil uchun tarkiblari aniq belgilab chiqiladi hamda har yil unga aniqlik kiritiladi. 2. Nomzodlarni rivojlantirish. Bu — rejalashtirilgan tadbirlar — nazariy vaZahiraga nomzodlar guruhlarini aniqlash Nomzodlarni baholash Test sinovlari Ekspert baholari Anketa ma’lumotlar i Baholash natijalarini tahlil etish Tayyorgalik dasturini tayyorlash Tayyorgalik dasturini tayyorlash Tayyorgalik dasturini amalga oshirish Zahirani baholash Tavsiyanoma Ekspert bahosi Shaxsiy rejalar ijrosi haqida hisobot Baholash natijalarini tahlil etish Qo’shimcha tayyorgarlik talab etish Ijobiy baho Salbiy baho Rahbarlik lavozimiga ko’tarish rasm. Kadrlar zahirasi bilan ish olib borish

amaliy (boshqaruv) bilimlarni, ko’nikmalarni takomillashtirish, aniq vazifalarni bajarishdir. Ularga quyi-dagilar kiradi: — mashq (trening) larda ishtirok etish; — malaka oshirish kurslarida o’qish; — seminar, konferen ts iya va kongresslarda ishtirok etish; — stajirovkalar (o’quv markazlari, ishlab chiqarishni boshqarishning ilg’or texnologiyalari joriy etilgan korxonalar,shu jumladan chet el kompaniya va firmalarida); — tavsiya etilayotgan lavozimda (asosiy rahbar yo’q vaqtida) stajirovka; — xizmat vazifalari rota ts iyasi; — mehnat faoliyatining gorizontal kengayishi (o’zaro bog’liq, doirasi kengaytirilgan vazifalarni bir darajada bajarish); — mehnat faoliyatining vertikal kengaytirilishi (xizmat vazifalariga egallab turgan lavozimidan yuqori darajadagi mansablarda ko’zda tutilgan vazifalarni ham kiritish); — ishlab chiqarishning ayrim amaliy masalalarini, korxona va uning bo’linmalari faoliyati tajribasini, yuzaga chiqqan muammolar kelib chiqishi sabablarini o’rganishga hamda bular xususida asoslangan xulosa va tavsiyalar tayyorlashga jalb etish; — o’z korxonasi hamda boshqa kompaniya va firmalar ishlab chiqarish o’quvlarida o’qituvchi sifatida ishtirok etish. Zaxirani shakllantirish umuman korxonada hamda uning bo’linmalarida rahbarlik lavozimlarini egallash uchun maxsus tanlab olingan nomzodlarni aniq maqsadni ko’zlagan holda rivojlantirishdir (rasm).

Rahbar kadrlarga ehtiyojini aniqlash Rahbar kadrlar zaxirasini tanlash va o’rganish Zaxirani shakllantirish, rahbar kadrlar zaxirasini ko’rib chiqish, kelishish va tasdiqlash Tashkiliy-me’yoriy hujjatlarni o’rganish Rahbarlik lavozimlarni yangi ro’yhatini tuzish Kadrlar tarkibi va ularni joy-joyiga qo’yish holatini tahlili Rahbarlik lavozimlari miqdorini aniqlash tahlili Lavozim yo’riqnomalari va nomzodlarini o’rganish Xodimlarga asosiy talablarni aniqlash Avvalgi lavozimlardagi ish natijalarini o’rganish Nomzod amaliy va shaxsiy sifatlarining talabga muvofiqligini belgilash Rahbarlik lavozimlari miqdorini aniqlash tahlili Bo’linmalarining zaxira bo’yicha takliflarini ko’rib chiqishKadrlar zaxirasi bilan ish olib borish

Zaxirani shakllantirish yuzasidan ishlarni tashkil etish uchun, eng avvalo, quyidagilar hisobga olinishi talab etiladi: — zaxirani shakllantirish maqsadlarini aniqlash; — zaxirani shakllantirish tamoyillarini belgilash; — zaxiraga tanlab olish mezonlarini belgilash; — zaxira lavozimda ko’tarilishi uchun tayyorligini baholash tizimini ishlab chiqish; — zaxirani shakllantirish va undan foydalanish usullarini belgilash; — personalni boshqarish xizmatining kadrlar zaxirasi bilan ish olib borish yuzasidan vazifalari. Zaxirani shakllantirish usuli odatda kompaniya yoki firmaning kadrlar zaxirasi to’g’risidagi nizomida aks ettiriladi. Personal ushbu hujjatdan yaxshi xabardor bo’lishi darkor, chunki xodimlarni zaxiraga kiritish ular uchun katta qiziqtirish kuchiga ega. Zaxirani shakllantirish quyidagi bosqichlardan iboratdir: — zaxiraga kiritishga mo’ljallangan nomzodlarni, dastlabki o’rganish va baholash; — zaxira tarkibiga nomzodlarni saralash; — zaxira tarkibiga kiritish; — zaxirani tayyorlashni tashkil etish; — zaxira tayyorlashni baholash. Zaxiraga kiritish uchun nomzodlarni shakllantirishda ikkita ro’yxat tuziladi: — kadrlar zaxirasiga kiritish uchun nomzodlarning umumiy ro’yxati; — aniq lavozimlarni egallash uchun nomzodlarning umumiy ro’yxati. Umumiy ro’yxatga kiritilishi mo’ljallangan nomzodlardan qaysilarini o’qitish zarurligi, nomzod shaxsiy xususiyatlarini hamda kelajakda undan rahbarlik lavozimida foydalanishni hisobga olgan holda uni tayyorgarlikdan o’tkazishning qaysi shaklini tanlashga aniqlik kiritish lozim? Aniq lavozimga zaxiraga kiritilishi mo’ljallangan nomzodlarni shakllantirishda esa, eng avvalo, bu nomzodlarni baholash kerak. Baholash Zaxirani shakllantirish, rahbar kadrlar zaxirasini ko’rib chiqish, kelishish va tasdiqlash Rahbar kadrlar zaxirasi bilan ish olib borish Ishchi kadrlar zaxirasini tayyorlash ustidan nazorat Rahbar kadrlar zaxirasining lavozimiga tayinlash uchun tayyorlashni aniqlash Ko’zda tutilayotgan zaxira bo’yicha takliflarni himoya qilish Takliflarni kadrlar bo’limi boshlig’iga taqdim etish Zaxiraning korxona rahbari tomonidan ko’rib chiqarilishi va tasdiqlashi Zaxirani har yil qayta ko’rib chiqish Shaxsiy rejalar ijrosini ta’minlash bo’yicha ishlarni tashkil etish Zaxiraga kiritilgan nomzodlarni tayyorlash shaxsiy rejalarini ishlab chiqarish va tasdiqlash Zaxiraga kiritilgan nomzodlarni tayyorlash yo’nalishlarini aniqlash Zaxiraga kiritilgan nomzodlarni tarmoq tizimida o’qitish Bo’limlarda nazoratni amalga oshirish Kadrlar tayyorlash bo’limlarida nazoratni amalga oshirish Korxona rahbarining personal bo’yicha o’rinbosari tomidan nazorat Kadrlar zaxirasini tayyorlashning borishini muntazam ravishda korxona rahbari huzurida ko’rib chiqish Bo’lim har bir lavozim bo’yicha kadrlar zaxirasining tayyorgarlik darajasini aniqlash va kadrlar bo’limiga takliflar kiritish Taqdim etilgan hujjatlarni korxona rahbarining personal bo’yicha o’rinbosari huzurida ko’rib chiqish va ular yuzasidan xulosalar tayyorlash Taqdim etilgan taklif larni kadrlar bo’limi va kadrlarni tayyorlash bo’limida tahlil etish hamda korxona rahbarining personal bo’yicha o’rinbosari huzurida ko’rib chiqish uchun tayyorlash Xulosalarni korxona rahbari tomonidan ko’rib chiqish va lavozimga tayyorlash to’g’risida qaror qabul qilish rasm. Korxonada kadrlar zahirasini shakllantirish va ular bilan ish olib borish

jarayonida nomzodning kelajakda egallashi mo’ljallanayotgan lavozim talablariga naqadar muvofiqligi aniqlanadi. Kadrlar zaxirasi bilan ish olib borish ham bir necha bosqichdan iborat. 1. Zaxiraga bo’lgan ehtiyojni tahlil etish. Zaxirani shakllantirishga kirishishdan avval quyidagilarni aniqlab olish muhimdir: — korxona personali tarkibidagi o’zgarishlar prognozi; — xodimlarni lavozimda o’stirishning takomillashtirilishi; —nomenklaturadagi lavozimlarning zaxira bilan ta’minlanganlik darajasi; — har bir lavozim yoki lavozimlar guruhiga zaxiradan nechtadan nomzod to’g’ri kelishi. Ana shu taxlillar natijasida zaxiraga joriy va istiqboldagi ehtiyoj aniqlab olinadi. Kadrlar zaxirasi eng maqbul miqdorini aniqlash uchun quyidagilar hisobga olinishi kerak: —korxonaning boshqaruv xodimlariga 5 yilgacha bo’lgan muddatdagi ehtiyoji; — ayni vaqtgacha boshqaruvning har bir darajasi uchun amalda tayyorlangan zaxira (zaxiraga kiritilgan xodim qaysi joyda tayyorgarlikdan o’tganidan qat’iy nazar); — kadrlar zaxirasidan chiqarilgan xodimlar (shaxsiy tayyorgarlik rejalarini bajarmaganliklari, ishlash uchun boshka korxonaga o’tganligi, ko’chib ketganligi va boshqa sabablarga ko’ra) salmog’i; — boshqaruv tarkibidagi o’zgarishlar natijasida lavozimi qisqartirilgan, ammo boshqa lavozimlarda foydalanish mumkin bo’lgan rahbar xodimlar soni. Bu masalalarga kadrlar zaxirasi shakllangunga qadar aniqlik kiritilishi kerak. 2. Zaxirani shakllantirish va zaxira tarkibiga kiritilgan xodimlar ro’yxatini tuzish. Buning uchun quyidagi usullardan qo’llaniladi:

— hujjatlarni tahlil etish. Birinchi navbatda, xodim mehnat faoliyati to’g’risida hisobotlar, uning tarjimai holi, xodimga berilgan tavsifnoma, attestatsiya natijalari va boshqa hujjatlar o’rganib chiqiladi; — maxsus ishlab chiqilgan reja yoki savolnoma bo’yicha xodim bilan suhbat (uning qiziqishlari, ehtiyojlari va boshqa qiziqtiruvchi ma’lumotlarni aniqlash uchun); — xodimning o’zini qanday tutishini turli vaziyatlar (ishlab chiqarishda, turmushda va hokazo)da kuzatish; — mehnat faoliyati natijalarini (mehnat unumdorligi, bajarayotgan ishi sifati, boshqarayotgan bo’linmasining ko’rsatkichlari va hokazolar) baholash; — lavozimga muvofiqligini aniqlash. Buning uchun zaxiraga kiritilayotgan xodim amaliy va shaxsiy sifatlari u egallashi mo’ljallanayotgan lavozimga qo’yilgan talablar bilan taqqoslanadi; — zaxiraga nomzod uchun ma’lumoti, yoshi, ish staji va hokazolar bo’yichatalablar; — so’nggi attesta ts iya xulosalari va tavsiyalari; — rahbarlar, ayniqsa bevosita rahbarining, hamkasblari va mehnat jamoasining zaxira nomzodi to’g’risidagi fikr va mulohazalari; — nomzod salohiyatini baholash (tashkilotchilik qobiliyati, topshirilgan ishga ijodiy yondashish, bilim va malaka doirasini kengaytirishga qiziqish, mehnat nizolarini oqilona hal eta olish, o’z nuqtai nazarini qat’iy ximoya qila olish, asoslangan tavakkalchilikka, katta mas’uliyatni zimmasiga olishga tayyorlik va hokazolar.

Nomzodlar ushbu va boshqa mezonlar bo’yicha baholangandan so’ng zaxiraning dastlabki ro’yxati qayta ko’rib chiqilib, unga aniqlik kiritiladi. 3. Nomzodlarni tayyorlash. Kadrlar zaxirasi uchun munosib nomzodlarni tanlab olishning o’zi kifoya qilmaydi. Ular kelajakda egallashi mo’ljallanayotgan lavozimda muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishlari uchun tegishli tayyorgarlikka ega bo’lishlari kerak. Nomzodlarni kasbiy tayyorlash uchun quyidagi usullardan foydalanish mumkin: — bevosita rahbari ostida shaxsiy tayyorgarlik; — egallashi mo’ljallangan lavozimda o’z korxonasida va boshqa korxonalarda stajirovkadan o’tish; Asosiy lavozimlar va ularning to’ldirish rejasini aniqlash Rahbarlarga bo’lgan talablarni aniqlash Zahiraga nomzodlarni tanlash Rivojlanish ehtiyojlarini aniqlash Shaxsiy rivojlanish rejalarini amalga oshirish Rivojlanish rejalarini amalga oshirish Rivojlanishni baholash Yangi lavozimga ko’nikma Lavozimga tayyorlikYo’q Xa Bo’sh lavozim rasm. Rahbarlik lavozimiga zahirani rejalashtirish va tayyorlash

—ta’lim muassasalari va kurslarda malakasini oshirish. Ma’muriyat zaxiraga kiritilgan nomzodlarni tayyorgarlikdan o’tkazish uchun quyidagi dasturlardan foydalanadi: 1. Umumiy dastur. U nomzodlarni nazariy tayyorgarlikdan o’tkazishga mo’ljallangan bo’lib, asosan ishlab chiqarishni boshqarish nazariyasi va amaliyotdan iborat bo’ladi. Nomzodlarning mazkur dasturni egallashlari imtihon olish orqali aniqlanadi. 2. Maxsus dastur. Unga ko’ra zaxiraga kiritilgan nomzodlar ixtisosliklari bo’yicha guruhlarga ajratilib, alohida-alohida o’qitiladilar. Ushbu dasturda amaliy o’yinlar, ishlab chiqarishning muayyan muammolarini hal etish bo’yicha takliflar tayyorlash kabi o’qitish shakllaridan foydalanish ko’zda tutiladi. Nomzodlar o’z ixtisosliklari bo’yicha ishlab chiqarishni takomillashtirish yuzasidan aniqtakliflar tayyorlab, ekspert komissiyasi ishtirokida bu takliflarni himoya qiladilar. 3. Shaxsiy dastur. Unda har bir nomzodning samarali faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarda, shu jumladan, xorijiy kompaniya va firmalarda hamda egallashi mo’ljallanayotgan lavozimda stajirovkadan o’tishlari ko’zda tutiladi. 4. Ijtimoiy-psixologik tayyorgarlik. Nomzodlarning yangi lavozimiga ko’nikish jarayonini engillashtirish uchun boshqaruvning ular uchun yangi bo’lgan tizimiga jalb etiladilar hamda bu xodimlar o’zaro munosabat qoidalari, qaror qabul qilish texnologiyalari bilan batafsil tanishtiriladilar. S h u bilan birga nomzodlar yangi lavozimga tayinlangandan so’ng shu darajadagi mehnat jamoasi bilan tanishtiriladi. Bu o’rinda ko’pchilik nomzodlar uchun ular maqomining o’zgarishi (avval hamkasblari bo’lgan jamoaga rahbarlik qilish) jiddiy muammoga aylanadi. Shuning uchun yosh rahbarni ham, u boshqaradigan jamoani ham yangi o’zaro munosabatlarga ko’niktirish shakl-tamoyillarini oldindan puxta rejalashtirib qo’yish foydalidir. Mehnat jamoasiga rahbarlik uchun chetdan jalb etilgan xodimni yangi vazifaga ko’niktirish yanada murakkabroqdir. Chunki ular nafaqat o’zi rahbarlik

qiladigan jamoa bilan, balki korxona, uning tuzilishi, an’analari, o’ziga xos xususiyatlari va hokazolar bilan mutlaqo notanish bo’ladilar. Shuning uchun personalni boshqarish xizmatlarining zaxirani tayyorlash dasturi doirasida yangi lavozimga ko’niktirishning maxsus dasturlarini ham ishlab chiqish talab etiladi.

Qisqacha xulosalar Kar’era — fransuzcha (carirere) dan tarjima qilinganda olg’a qarab muvaffaqiyatli siljish ma’nosini berib, bugungi kunda ijtimoiy, xizmat, ilmiy va faoliyatning boshqa turlarida mansab lavozimida muvaffaqiyatli o’sish sifati tushuniladi. Kar’era xodim mehnati murakkabligi yoki ish o’rinlarining ijtimoiy pillapoyadagi o’rni o’zgarishiga ko’ra: kasb kar’erasi va korxona ichidagi kar’eraga bo’linadi. Personal kar’erasini boshqarish korxonaning izchil menejmentga ichki ehtiyojlarini qondirishni ta’minlash, personal o’zi erishishga qodir bo’lgan muayyan mas’uliyat darajasiga etishi uchun uni o’qitish hamda tajriba egallashini izchil ta’minlash, muayyan salohiyatga ega personalning bu salohiyatlarini muvaffaqiyatli ishga solishlari — intilishlari, iste’dodlari va qat’iyatliklarini hisobga olib, kar’erani rivojlantirishga imkoniyat yaratib berish kabi maqsadlarni ko’zlaydi. Personalni lavozimda o’stirishni rivojlantirish tamoyillari yakkama-yakka ish olib borish, korxona va xodimning kar’erasini rivojlantirishdan manfaatdorligi, korxona rejalarida xodim kar’erasini rivojlantirishni moliyalashtirishni ko’zda tutishdan iborat. Personal kar’erasini rivojlantirishni rejalashtirish — bu muayyan rahbar yoki mutaxassis uchun ularning mehnat faoliyati davomida xizmat vazifalari yoki lavozimni egallashlari ehtimol tutilayotgan tizimni ishlab chiqishdir.

Tavsiya etiladigan adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitu ts iyasi. T.: O’zbekiston. - 2009. 2. O’zbekiston Respublikasi Mehnat qonunchiligi bo’yicha me’yoriy- xuquqiy hujjatlar to’plami. T.: O’zbekiston, 2006. 3. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi: O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasi. –T.: O’zbekiston, 2010 - 56 b. 4. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi: 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantiprish yakunlari va 2011 yilga mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zR Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. –T.: O’zbekiston, 2011– 48 b. 5. Абдураҳмонов Қ.Ҳ., Холмўминов Ш.Р., Зокирова Н.Қ. Персонални бошқариш. Дарслик. – Т.: Ўқитувчи, 2008 – 655 б. 6. Кибанов А.Я. Основы управления п ерсоналом . У чебник . – М: ИНФРА- М, 20 10 – 295 стр. 7. Поте мкин В.К. Управление персоналом. Учебник. – М.: Дашков и К, 2010 – 421 стр. 8. Кибанов А.Я. Управление персоналом. Учебник. – М.: РИОР, 2010 – 288 с тр .

Похожие

Personal faoliyatini baholashning zamonaviy uslublari

Personalni rejalashtirish

Mehnat jamoalarini rejalashtirish va boshqarish

Marketingni strategik va taktik rejalashtirish

Personalni boshqarish fanining predmeti va vazifalari