Obligatsiyalar bozori - Экономика - Рефераты

Obligatsiyalar bozori

Загружено в:

25.08.2023

Скачано:

0

Размер:

408.6318359375 KB

Obligatsiyalar bozori Reja: 1.Obligatsiyalar muomalasi nazariy jihatlari 2. Obligatsiyalar qiymati va daromadliligini baholash 3. Aksiyalarning qoʻllanishi va aksiyalar bozori oʻziga xos xususiyatlari.

1.Obligatsiyalar muomalasi nazariy jihatlari Qimmatli qog’ozlar bozorining, umuman moliya bozorining muhim instrumentlaridan biri obligatsiyalar hisoblanadi. Obligatsiya - uni chiqargan shaxs va egasi o’rtasidagi qarz munosabatni tasdiqlovchi qimmatli qog’ozdir. O’zbekiston Respublikasi “Qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risida”gi Qonuniga ko’ra: obligatsiya - obligatsiyani saqlovchining obligatsiyaning nominal qiymatini yoki boshqa mulkiy ekvivalentini obligatsiyani chiqargan shaxsdan obligatsiyada nazarda tutilgan muddatda olishga, obligatsiyaning nominal qiymatidan qayd etilgan foizni olishga bodgan huquqini yohud boshqa mulkiy huquqlarini tasdiqlovchi emissiyaviy qimmatli qog’oz. Obligatsiya uning egasiga obligatsiyaning nominal qiymatidan qat’iy belgilangan foiz bo’yicha daromadni olish huquqini belgilaydi. Obligatsiya bo’yicha daromad foiz yoki diskontda ifodalanadi. Shunday qilib, obligatsiya - o’z ichiga ikkita quyidagi asosiy elementni mujassamlashtirgan qarzni ifodalovchi qimmatli qog’ozdir: - emitent obligatsiya titulida kodsatilgan summani muddati kelganda uning egasiga qaytarishi; - emitent majburiyati obligatsiya egasiga obligatsiya nominal qiymatidan kelib chiqqan holda qat’iy belgilangan foiz todovlarini amalga oshirishi. Aksiya va obligatsiya o’rtasidagi prinsipial farq aksiya ulush munosabatini anglatishi, obligatsiya esa qarz munosabatini anglatishida namoyon bodadi. Bunda aksiyani sotib olgan investor kompaniya-emitentning mulkdoriga, ya’ni ulushidan kelib chiqqan egasiga aylanadi. Obligatsiya sotib olgan investor kompaniya- emitentning kreditoriga aylanadi. Bundan tashqari, aksiyadan farqli odaroq, obligatsiyaning muomalad bodish muddati qat’iy belgilangan va muddati kelganda so’ndiriladi. Obligatsiya aksiyaga nisbatan afzallikka ega bodib, bu afzallik kompaniya tugatilganda birinchi navbatda obligatsiya bo’yicha foiz todovlari, so’ngra aksiya bo’yicha devidendlar todanadi; emitent-kompaniya likvidatsiya yoki tugatilishi jarayonida mulkni taqsimlashda aksiyadorlar kompaniyaning barcha majburiyatlari shu jumladan, obligatsiyalar bo’yicha qarz majburiyatlarini so’ndirgandan keyin

qolgan mulkdan ulush olishlari mumkin. Obligatsiya qarz instrumenti bodganligi sabali kompaniya emitent boshqaruvida qatnashish huquqini bermaydi. Obligatsiyalar davlat hukumati, turli davlat organlari va munitsipalitetlar mablagdarni jamg’arish instrumenti sifatida namoyon bodadi. Korxonalar ham qo’shimcha moliyaviy mablagdarga zarurati yuzaga kelganda korporativ obligatsiyalar muomalaga chiqarishlari va joylashtirishlari mumkin. Obligatsiyalarni chiqarish kompaniya-emitent uchun bir qator jozibador ahamiyatga ega: obligatsiya emissiyasi orqali kompaniya zarur mablagdarni kreditorlarning kompaniya moliyaviy ho’jalik faoliyatiga aralashuvisiz jalb qilishi mumkin. Ammo, obligatsiya zayomlari orqali jalb qilingan mablagdarni kompaniya xuddi bank kreditlariga qo’shimcha mablagdar sifatida ko’rib chiqishi zarur. Hatto fond bozori yuqori rivojlangan mamlakatlarda ham emissiya qilingan obligatsiyalar korxonalarning mablag’larga bo’lgan yalpi ehtiyojlarini qoplamaydi. Obligatsiyalar o’z mohiyatiga ko’ra qarz munosabatini bildirganligi sababli bank krediti tamoyillari ularga ham xosdir. Shuning uchun obligatsiyalar emissiyasini amalga oshirish huquqi faqat kredit layoqatiga javob beruvchi korxonalarga beriladi. Respublikamizda aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan obligatsiyalarni emissiya qilish tartibi O’zbekiston Respublikasi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to’g’risida”gi hamda “Qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risida” Qonunlariga asosan belgilanadi. Ushbu qonunlarga asosan aksiyadorlik jamiyatlari obligatsiyalarni emissiya qilishda quyidagi shartlarga amal qilishi zarur: - jamiyat qonun hujjatlariga va o’z ustaviga muvofiq korporativ obligatsiyalarni va boshqa qimmatli qog’ozlarni chiqarishga hamda joylashtirishga haqli; - qimmatli qog’ozlarni, shuningdek, korporativ va infratuzilma obligatsiyalarni chiqarish hujjatsiz shaklda chiqariladi; - emitentning korporativ obligatsiyalarni chiqarish to’g’risidagi qarori qabul qilingan sanadagi, auditorlik tashkiloti xulosasi bilan tasdiqlangan o’z kapitali

miqdori doirasida; - keyingi uch yilda rentabellik, todovga qobiliyatlilik, moliyaviy barqarorlik va likvidlilikning auditorlik tashkiloti xulosalari bilan tasdiqlangan ijobiy ko’rsatkichlariga ega bo’lgan, shuningdek qonun hujjatlarida belgilangan tartibda mustaqil reyting bahosini olgan emitentlar tomonidan chiqarilishi mumkin. Yuqoridagilarni kelib chiqqan holda, obligatsiya - bu: - emitentning qarz majburiyati; - byudjet daromadlaridan oshgan harajatlar qismini moliyalashtirish manbai; - aksiyadorlik jamiyatlari investitsiya loyihalarini moliyalashtirish manbai; - aholi va korxonalar uchun qo’shimcha daromad olish manbai. Obligatsiyalarning qodlanish doirasi kengligi sababli, ularni turlari va sifati bo’yicha tasniflash maqsadga muvofiqdir. Obligatsiyalarning keng tasnifini keltirish uchun respublikamiz obligatsiya bozoridagi obligatsiyalardan tashqari jahon moliya bozori va transmilliy korporatsiyalar amaliyotida keng qodlaniluvchi obligatsiyalar turlaridan ham foydalanamiz (3.1-jadval). 1-jadval Obligatsiyalar tasnifi Obligatsiyalarning tasnifiy belgilari Mos ravishda obligatsiya turlari Emitent turiga ko’ra - Davlat obligatsiyalari - Munitsipal obligatsiyalar - Korporativ obligatsiyalar Muddatiga ko’ra - To’lov va so’ndirish muddati qat’iy belgilangan obligatsiyalar - Muddatsiz yoki qoplanmaydigan obligatsiyalar - Qoplash muddati kelguncha emitent tomonidan qayta chaqirib olinishi mumkin bo’lgan obligatsiyalar - Qoplash muddati kelguncha investor obligatsiyaning nominal qiymati bo’yicha to’lovni

Egalik qilish huquqi bo’yicha - Nomi yozilgan, emitent reyestr kitobida va obligatsiya muqovasida obligatsiya egasining nomi kiritiladigan obligatsiyalar. - Taqdim qiluvchiga, obligatsiya egasi taqdim etgan Obligatsiya maqsadiga ko’ra - Oddiy, turli loyihalarda foydalanishi ko’zda tutilgan qo’shimcha moliyaviy resurslar jalb qilish maqsadida emissiya qilingan obligatsiyalar - Maqsadli, joylashtirishdan tushgan mablag’lar aniq investitsion loyihalarni moliyalashtirishga Joylashtirish shakli bo’yicha - Erkin joylashtiriladigan obligatsiya zayomlari - Qat’iy joylashtirish sharti bilan emissiya qilinadigan obligatsiyalar Nominal qoplanish sharti bo’yicha - Nominal summa bir marta qoplanadigan obligatsiyalar - Belgilangan vaqt oralig’ida nominal summadan ulushli to’lovli obligatsiyalar Emitent tomonidan obligatsiyalar bo’yicha turli to’lovlar amalga oshirilishiga ko’ra - Qat’iy belgilangan daromad keltiruvchi va qoplanish muddati oxirida nominal summa ham qaytarilishi kafolatlanadigan obligatsiyalar - Kuponsiz yoki nollik kuponli obligatsiyalar - Qoplash vaqtida foiz to’lovlari va obligatsiya nominal qiymati to’lanadigan obligatsiyalar - Obligatsiya nominal qiymati qaytariladigan, kupon Kupon to’lovlariga ko’ra daromad turlari bo’yicha - Qat’iy belgilangan kupon stavkali obligatsiyalar - Suzib yuruvchi kupon stavkali obligatsiyalar - Muomala muddati davomida kupon foiz stavkasi

Bundan tashqari obligatsiyalarni ta , minlanganlik darajasi bo’yicha ham tasniflanadi. Bunda ta’minlangan va ta’minlanmagan obligatsiyalar ajratib ko’rsatiladi. Ta’minlangan obligatsiyalarda garov sifatida mol-mulk, kafillik, garov masalalari ko’riladi. Ta’minlanmagan obligatsiyalar bo’yicha esa hech qanday ta’minot ko’rsatilmaydi. Bunday obligatsiyalar odatda bozorda yuqori nufuzga hamda yuqori moliyaviy barqarorlikka ega emitentlar tomonidan muomalaga chiqariladi. Umumiy holda obligatsiyalar muomalasi emitent uchun ham, investor uchun ham ma’lum bir afzalliklarga va kamchiliklarga ega hisoblanadi (3.2-jadval). bir xil oshib boruvchi (indeksli) obligatsiyalar - Minimal yoki nol kuponli obligatsiyalar (daromadlilik joylashtirish (bozor) bahosi nominal qiymatdan keli chiqib belgilanuvchi obligatsiyalar) - To’lov tanlovli obligatsiyalar Muomala xarakteri bo’yicha - Konvert obligatsiyalar - Aksiyalarga konvertatsiyalanishi mumkin bo’lgan obligatsiyalar Qilingan investitsiyalar himoyalangan darajasi bo’yicha - Yuqori ta’minotga va nufuzga ega kompaniyalar tomonidan emissiya qilingan ishonchli obligatsiyalar - Ishonch nihoyatda past spekulyativ xarakterga ega obligatsiyalar

2-jadval Obligatsiyalarning ayrim turlari afzalliklari va kamchiliklari Obligatsiya turi Afzal iklari Kamc liliklari Emitent uchun Investor uchun Emitent uchun Investor uchun Ta’minlangan obligatsiyalar Obligatsiyani joylashtirish bo’yicha muammoning Qarz majburiyatni qaytarish kafolati yuqori darajada Moddiy aktivlarning garov riski Boshqa obligatsiyalarga nisbatan foizli Ta’minlanmaga n obligatsiyalar MablagTarni moddiy aktivlar garovisiz jalb Ta’minlangan obligatsiyaga nisbatan yuqori foizli daromad Qarz zayomi hajmi kompaniyaning Qarz majburiyati qoplanmasligi vaziyati yuzaga kelganda talabQayta chaqirib olinadigan obligatsiyalar Qoplash muddatidan avval qaytarib olish va qoplash Qaytarib olish va nominal narxlar tafovutidan foyda olish imkoniyati Qoplash muddatidan avval qaytarib olinganlik Obligatsiyaga egalikqilish huquqi cheklanganligi

Umumiy olganda obligatsiyalarning boshqa turlari ham investor yoki emitent nuqtai nazaridan ma’lum bir ustuvorliklarga hamda kamchiliklarga ega hisoblanadi. 3.2. Obligatsiyalar qiymati va daromadliligini baholash Qarz munosabatini anglatuvchi moliyaviy instrumentlar sifatida obligatsiyalar qat’iy belgilangan daromad keltiruvchi qimmatli qog’ozlar toifasiga kiritiladi. Bunday toifaga qat’iy belgilangan miqdorda dividend to’lash belgilab qo’yilgan imtiyozli aksiyalarni ham kiritish mumkin. “Qat’iy belgilangan daromad” umumqabul qilingan atamasini qat’iy ravishda tushunmaslik lozim. Bu atama bunday qimmatli qog’ozlar bo’yicha operatsiya o’tkazish vaqtida nazariy jihatdan to’lovlar muddatlari va miqdorlarining oldindan ma’lum qilinishini anglatadi. Xalqaro tajribaga ko’ra obligatsiyalarning turli xil turlari amal qilishiga qaramasdan ularni daromad to’lash shakllari bo’yicha quyidagicha uchta tur keng qo’llaniladi: - kuponli, qat’iy belgilangan yoki suzib yuruvchi kupon stavkali obligatsiyalar; - diskontli (kuponsiz), yoki nollik kuponli obligatsiyalar; - qoplash vaqtida daromad to ‘lanadigan obligatsiyalar. Kuponli obligatsiyalar qarzning asosiy summasi qaytarilishi bilan bir vaqtda davriy ravishda pul to’lovlarini ham nazarda tutadi. Bunday to’lovlarning miqdori nominalga nisbatan foizlarda ifodalanadigan k kupon stavkasida belgilanadi. Konvertatsiyala nuvchi obligatsiyalar Qarz majburiyati qiymati pasayishi imkoniyati Qo‘yilmalar xavfsizligining yuqori darajasi Aksiyadorlar tarkibining kengayishi natijasida g‘arazli aksiyadorlar paydo bodishi Boshqa obligatsiyalarga nisbatan daromad pastroq bodishi mumkin

Kuponli to’lovlar odatda bir yil davomida bir, ikki yoki to’rt marta amalga oshiriladi. Bunday qimmatli qog’ozlar harakati natijasidagi pul oqimlari qat’iy belgilangan kuponda operatsiya muddatining oxirida obligatsiyaning diskontlangan nominal qiymatiga qo’shiladigan annuitetni o’zida aks ettiradi. Soddalashtirish maqsadida diskontlash yagona r stavka bo’yicha amalga oshirilishini shart qilib qilib qo’yamiz. Shunda kuponli obligatsiya qiymati quyidagi formula bo’yicha aniqlanishi mumkin: bu erda F - qoplash summasi (qoidaga ko’ra nominal); k - yillik kupon stavkasi; r - bozor stavkasi (diskont me’yori); n - obligatsiya muddati; m - bir yilda kuponli todovlar soni. Misol ko’rib chiqamiz. Agar daromadlilik me’yori (bozor stavkasi) 12 foizga teng bo’lsa, har chorakda todanadigan yillik kupon stavkasi 8 foiz bodgan 1000 birlik nominalga ega uch yillik obligatsiyaning joriy qiymatini aniqlang. Shunday qilib , mazkur operatsiya bo ʻ yicha daromadlilik me ʻ yori 12 foiz bo ʻ lganda taxminan 900,46 birlikka teng bahoda obligatsiyani xarid qilish mumkin . Yuqoridagi masala bo ʻ yicha daromadlilik me ʻ yori ( bozor stavkasi ) 6 foizga teng bo ʻ lganda obligatsiya qiymatini aniqlaymiz .

Yuqoridagilardan koʻrinib turibdiki, obligatsiyalar joriy qiymati talab qilinadigan daromadlilik meʻyori va qoplash muddatiga bogʻliq. Bu bogʻliqlik teskari xususiyatga ham ega. Keltirilgan baholashning bazaviy modelidan isbot talab qilmaydigan quyidagi ikkita aksiomalar guruhini keltirish mumkin. Birinchi aksiomalar guruhi obligatsiya qiymati, kupon stavkasi va bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni oʻzida aks ettiradi: - agar bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) kupon stavkasidan yuqori boʻlsa, obligatsiya joriy qiymati uning nominalidan past boʻladi, yaʻni obligatsiya diskont bilan sotiladi; - agar bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) kupon stavkasidan past boʻlsa, obligatsiya joriy qiymati uning nominalidan yuqori boʻladi, yaʻni obligatsiya mukofot bilan sotiladi; - bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) va kupon stavkasi teng boʻlganda obligatsiya joriy qiymati va nominali teng boʻladi. Yuqorida keltirilgan masalalar bunga misol boʻla oladi. Ikkinchi aksiomalar guruhi obligatsiya qiymati va uni qoplash muddati oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni ifodalaydi: - agar bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) kupon stavkasidan yuqori boʻlsa, obligatsiya boʻyicha diskont summasi qoplash muddatining yaqinlashishiga qarab kamayib boradi; - agar bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) kupon stavkasidan past boʻlsa, obligatsiya boʻyicha mukofot miqdori qoplash muddatining yaqinlashishiga qarab kamayib boradi; - obligatsiyani qoplash muddati qancha uzoq boʻlsa, bozor stavkasiga nisbatan uning bahosi taʻsirchanroq boʻladi. Kuponli obligatsiya qiymatini aniqlash formulasidagi o’zaro nisbat davriy ravishda qatdy belgilangan daromad keltiruvchi har qanday moliyaviy instrumentning qiymatini baholash uchun asos bodib xizmat qiladi. Agar kuponli obligatsiyaning qoplash muddati yetarli darajada yuqori, masalan 50 yildan ortiq boʻlsa, tahlil jarayonida bunday muddatlarni muddatsiz sifatida qarash qulay hisoblanadi. Muddatsiz obligatsiyalar qiymati oʻzida doimiy rentani aks ettiruvchi pul

oqimlari harakatiga ega degan farazdan kelib chiqqan holda aniqlanishi mumkin. Shunda uni quydagicha aniqlash mumkin boʻladi: Agarda bir yil davomida toʻlovlar m marta amalga oshirilsa, obligatsiya qiymatini hisoblash formulasi quyidagicha koʻrinishga ega boʻladi: Misol ko’rib chiqamiz. IBM kompaniyasining 100 birlik nominalga ega, qoplash muddati 100 yil bodgan obligatsiya qiymatini talab qilinadigan daromadlilik me’yori 8,5 foiz bodgan holatda aniqlaymiz. Kupon stavkasi 7,72 foiz va har yarim yilda bir marta todanadi. Muomala muddati bir yildan kam bo ʻ lmagan kuponsiz yoki diskontli obligatsiyalar qiymatini baholash jarayoni F nominal qiymat , r foiz stavka va n qoplash muddati ma ʻ lum bo ʻ lgan holatda elementar to ʻ lov oqimi hozirgi miqdorini aniqlash orqali ifodalanadi . Qabul qilingan belgilashlardan kelib chiqqan holda bunday aktiv joriy qiymati formulasi quyidagi ko ʻ rinishga ega bo ʻ ladi : Bundan kuponsiz obligatsiya nominali 100 foiz deb qabul qilinadi, uning kurs qiymati esa quyidagiga teng bodadi: Misol ko ’ rib chiqamiz . Qoplash muddati uch yil , talab qilinadigan daromadlilik me ’ yori 4,4 foizga

teng bodsa nominal qiymati 1000 birlikka teng bodgan kuponsiz obligatsiyani investor qanchaga sotib olishi mumkin ? 1000/(1+0,044) 3 =878,82 birlik . Nol kuponli obligatsiyalar aniq belgilab qo ’ yilgan vaqt gorizonti bo ’ yicha odkaziladigan operatsiyalar nuqtai nazaridan investorlar qiziqishiga sabab bodadi . Ular foiz stavkalarining vaqtinchalik tarkibini belgilab beruvchi investitsion tahlilda muhim rol o’ynaydi. Keltirib oʻtilgan oʻzaro bogʻliqliklar va misollardan koʻrinib turibdiki, koʻrib chiqilgan obligatsiyalar tiplari qiymati r bozor stavkasi va n qoplash muddati oʻrtasida teskari bogʻliqlik mavjud. Uzoq muddatli qoplash vaqtida foizlar toʻlanadigan obligatsiyalar bahosi talab qilinadigan daromadlilik meʻyori (bozor stavkasi) boʻyicha daromad olish imkonini beruvchi amal qiladigan toʻlovlar oqimining hozirgi qiymatiga teng. Bunda k – eʻlon qilingan toʻlov foiz stavkasi. Qabul qilingan belgilashlar ni hisobga olgan holda obligatsiyaning V haqiqiy qiymati va K kurs qiymati talab qilinadigan daromadlilikdan kelib chiqqan holda quyidagiga teng boʻladi: Obligatsiyalarga investitsiyalar samaradorligi umumiy oʻlchovi sifatida qoplash muddatigacha daromadlilik (Yield To Maturity – YTM) koʻrsatkichidan foydalaniladi. Qoplash muddatigacha daromadlilik investorning qimmatli qogʻozni qoplash muddatigacha saqlashi natijasida olishi mumkin boʻlgan daromadlilik darajasini oʻzida aks ettiradi. Bunda obligatsiyaning joriy bahosi va uning bozor bahosi (P) oʻrtasidagi nisbatning foizdagi ifodasi olinadi. Bir yilda bir marta toʻlanadigan qatʻiy belgilangan kuponli obligatsiyalar uchun belgilangan tenglikdan kelib chiqqan holda YTM quyidagicha aniqlanadi: bu erda F – qoplash bahosi (qoidaga koʻra nominal bahosi).

Keltirilgan matematik ifodadan YTM ni aniqlash mumkin. Qayd etib oʻtish kerakki, formula boʻyicha hisoblanadigan YTM koʻrsatkichi investitsiya ichki daromadlilik meʻyorini oʻzida aks ettiradi. Bu erda eʻtibor talab qiladigan jihat shuki, obligatsiyani qoplashgacha real daromadlilik quyidagi shartlar bajarilgandagina aniqlanadi: - obligatsiya qoplash muddatigacha saqlanishi lozim; - olinadigan kuponli daromadlar darhol r = YTM stavka boʻyicha qayta investitsiyalanishi kerak. Shunday qilib, qoplashgacha boʻlgan daromadlilik YTM va kuponli daromadni reinvestitsiyalash stavkasi r oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻliqlik amal qiladi. Yaʻni r pasayishi bilan YTM ham pasayadi, r oʻsishi bilan YTM ham oʻsib boradi. YTM koʻrsatkichiga obligatsiyaning xarid bahosi ham taʻsir koʻrsatadi. Kuponli obligatsiyaning qoplashgacha daromadliligi YTM ning uning bozor qiymati P ga fundamental bogʻliqligi quyidagi rasmda keltirilgan (16-rasm). Qayd etish kerakki, bu erda teskari bogʻliqlik amal qiladi. 1-rasm. Kuponli obligatsiyaning qoplashgacha daromadliligi YTM ning uning bozor qiymati P ga bogʻliqligi Kupon stavkasi k, qoplashgacha daromadlilik YTM va obligatsiya bozor bahosi P oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni aks ettiruvchi fundamental qoidalarni quyida keltirib oʻtamiz: - agar P˃F boʻlsa, unda k˃YTM; - agar P˂F boʻlsa, unda k˂YTM; - agar P=F boʻlsa, unda k=YTM. Bu qoidalarga amal qilishda YTM ning kuponli toʻlovlarni reinvestitsiyalash stavkasiga bogʻliqligini unutmaslik kerak. Umuman YTM koʻrsatkichiga qoplashgacha oʻrtacha kutiladigan daromadlilik sifatida qaralishi lozim.

Muddatsiz obligatsiyalar qoplashgacha daromadliligi YTM ni aniqlash uchun quyidagi tenglikdan foydalanish mumkin: Misol koʻrib chiqamiz. IBM kompaniyasining muomala muddati 100 yilga teng boʻlgan obligatsiyasi 92,50 birlik kurs boʻyicha sotib olingan. Kupon stavkasi 7,72 foizga teng va har yarim yilda bir marta toʻlanadi. Operatsiya daromadliligini aniqlang. YTM=(1+(0,0772/2)*(100/92,50)) 2 – 1=0,0852 yoki 8,5 foiz. Olingan natijadan koʻrinib turibdiki, mazkur obligatsiya qoplashgacha daromadliligi kupon stavkasidan yuqori. Kuponsiz obligatsiyalar uchun yagona daromad manbai obligatsiyaning xarid bahosi va nominal bahosi (qoplash bahosi) oʻrtasidagi farq hisoblanadi. Obligatsiyaning nominali maʻlum ekan (100 foiz qabul qilingan) operatsiya daromadliligini aniqlash uchun ikkita koʻrsatkich xarid bahosi P (yoki kurs K) va qoplash muddati n ni bilish etarli. Shunda kuponsiz obligatsiya boʻyicha qoplashgacha daromadlilik quyidagi formula boʻyicha aniqlanishi mumkin: Misol koʻrib chiqamiz. Qoplash muddati uch yil, 1000 birlik nominalga ega kuponsiz obligatsiya 878,80 birlik baho boʻyicha sotib olingan. Obligatsiyaning qoplashgacha daromadliligini aniqlang. Kuponsiz obligatsiya boʻyicha qoplashgacha daromadlilik obligatsiyaning xarid bahosi va qoplash muddatiga nisbatan teskari bogʻliqlikka ega. Qoplash vaqtida foiz toʻlanadigan obligatsiyalar boʻyicha qoplashgacha daromadlilik quyidagi formula boʻyicha aniqlanadi:

bu erda FV – hisoblangan foizlarni oʻz ichiga olgan qoplash summasi. Amaliyotda bunday moliyaviy instrumentlar ikkilamchi bozorda nominaldan farqli bahoda sotilishi mumkin. Shuning uchun ham umumiy holatda qoplashgacha daromadlilik YTM kurs bahosi K orqali aniqlanishi qulayroq hisoblanadi: Misol koʻrib chiqamiz. Qoplash muddati uch yil, nominali 100 ming birlikka teng boʻlgan qoplash vaqtida foiz toʻlanadigan obligatsiya 90 ming birlikka, yaʻni nominalining 90 foiziga sotib olingan. Yillik foiz stavkasi 20 foiz. Investitsiya daromadliligini aniqlang. Bunday moliyaviy instrumentlar boʻyicha qoplashgacha daromadlilik va bozor bahosi (kursi) oʻrtasidagi bogʻliqlikdan quyidagi qoidalarni anglash mumkin: - agar P˂F (K˂100) boʻlsa, unda YTM˃k boʻladi; - agar P=F (K=100) boʻlsa, unda YTM=k boʻladi; - agar P˃F (K˃100) boʻlsa, unda YTM˂k boʻladi. Obligatsiyalar real qiymatini aniqlash va daromadliligini baholash boʻyicha yuqoridagilarga qoʻshimcha tarzda boshqa koʻrsatkichlardan ham amaliyotda keng foydalaniladi. 3. Aksiyalarning qoʻllanishi va aksiyalar bozori oʻziga xos xususiyatlari. Oʻzbekiston Respublikasi “Qimmatli qogʻozlar bozori” toʻgʻrisidagi qonunda belgilanishicha, aksiya – oʻz egasining aksiyadorlik jamiyati foydasining bir qismini dividendlar tarzida olishga, aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etishga va u tugatilganidan keyin qoladigan mol-mulkning bir qismiga

boʻlgan huquqini tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan, egasining nomi yozilgan emissiyaviy qimmatli qogʻoz. Aksiyalar oddiy va imtiyozli aksiyalarga boʻlinadi. Oddiy aksiya oʻz egasiga aksiyadorlarning umumiy yigʻilishida oʻz ovozi bilan ishtirok etish huquqi, dividendlar olish va aksiyadorlik jamiyati tugutilganda mulkning bir qismiga ega boʻlish huquqini beruvchi qimmatli qogʻoz. Aksiyadorlar umumiy yigʻilishida aksiyador yoki uningvakolatchisi ishtirok etishi mumkin. Oddiy aksiya egalari quyidagi huquqlarga ega: – ovoz berish huquqi yoki korporativ tuzilmani boshqarishda ishtirok etish. Oddiy aksiyalar egalariga aksiyadorlarning yillik umumiy yigʻilishlarida va korporativ tuzilma faoliyatiga doir muhim qarorlar qabul qilishda ishtirok etish huquqini beradi; – korporativ tuzilma daromadlarida qatnashish yoki dividendlar olish huquqi. Dividend bu korporativ tuzilma daromadlarining qismi boʻlib, aksiyalar soniga qarab aksiyadolarga taqsimlanadi. Oddiy a ksiyalar boʻyicha dividendlar barcha soliqlar, kreditorlik majburiyatlar, obligatsiya boʻyicha foizlar va imtiyozli aksiyalar boʻyicha dividendlar toʻlangandan keyin toʻlanadi; – yangi emissiya qilingan aksiyalarni boshqa shaxslarga taklif etishdan oldin sotib olish huquqi afzalliklari. Bu huquqning afzalligi yangi emissiya qilingan aksiyalarni sotib olgan yangi aksiyadorlar oldida ularning ulushini himoya qilishdadir. Bunday huquq ayniqsa nazorat hamda yirik paket aksiyalar egalari uchun muhimdir. Ushbu huquqdan foydalangan holda aksiyadorlar oʻzlarining kompaniyadagi ulushi miqdorida aksiyalarni sotib olishlari mumkin. Huquq afzalligi yana yangi aksiyalar ochiq bozorga chiqmasidan oldin nominal yoki bozor bahosidan arzon narxda aksiyador tomonidan xarid qilinishi mumkin. Buning natijasida bunday afzaliy huquq oldi sotdi obyekti boʻlishi mumkin; – korporativ tuzilma tugatilishida mulk qismidan ulush olish huquqi. Kompaniyaning tugatilishi – bu komaniya oʻz faoliyatini toʻxtatishi, barcha

kreditorlar bilan qarzdorliklarni hisob kitob qilishi, qolgan mulkni aksiyadorlar oʻrtasida taqsimlashi va boshqalar. Ovoz huquqi – oddiy aksiya egalari uchun muhim xususiyat. Ammo xorijiy kompaniya oddiy aksiyalarini sotib olayotganda shunga eʼtibor berish lozimki, oddiy aksiyalarni chiqarayotganda kompaniyalar investorlarning ovoz huquqini cheklovchi yoki umuman rad etuvchi aksiyalarni ham emissiya qilishi mumkin. Aksincha, bunga qarshi koʻp ovozli, yaʼni bitta aksiya egasiga bir nechta ovoz huquqini beruvchi aksiyalar ham chiqarilishi mumkin (ayniqsa, chet el kapitali ishtirokidagi kompaniyalarda). Aksiyadorlik jamiyati tashkil qilinayotganda uning aksiyalari taʼsischilar oʻrtasida taqsimlanadi. Taʼsischilar aksiyadorlik jamiyatini tashkil qilish toʻgʻrisida qaror qabul qilgan boʻlib, ular yuridik va jismoniy shaxslar boʻlishi mumkin. Jamiyat yuridik shaxsni taʼsis etish yoki qayta tashkil etish (qoʻshib yuborish, boʻlish, ajratib chiqarish, oʻzgartirish) yoʻli bilan tashkil etilishi mumkin. Jamiyatning muassislari uni tashkil etish toʻgʻrisida oʻzaro taʼsis shartnomasini tuzadilar, shartnomada ularning jamiyatni taʼsis etishga doirga birgalikdagi faoliyatni amalga oshirish tartibi, jamiyat ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori, muassislar oʻrtasida joylashtirilishi lozim boʻlgan aksiyalarning turlari, ular uchun toʻlanadigan haqning miqdori va uni toʻlash tartibi, muassislarning jamiyatni tashkil etishga doir huquq va majburiyatlari belgilanadi. Aksiyadorlik jamiyatni taʼsis etish toʻgʻrisidagi qaror muassislarning ovoz berish natijalarini hamda jamiyatni taʼsis etish, uning ustavini tasdiqlash, jamiyatning boshqaruv organlarini shakllantirish masalalari yuzasidan muassislar qabul qilgan qarorlarni aks ettiradi. Aksiyadorlik jamiyatini taʼsis etish, uning ustavini tasdiqlash toʻgʻrisidagi va muassis tomonidan jamiyatning aksiyalari haqini toʻlash uchun kiritilayotgan qimmatli qogʻozlarning, oʻzga mulkiy huquqlarning yoki pulda ifodalanadigan bahoga ega boʻlgan boshqa huquqlarning pulda ifodalanadigan bahosini haqidagi qarorlar muassislar tomonidan bir ovozdan qabul qilinadi. Korxonalar, investitsion kompaniyalar va fondlar, banklar aksiya emitentlari boʻlishi mumkin.

Aksiyadorlik jamiyat tomonidan aksiyalarning dastlabki chiqarilishini joylashtirish muddati jamiyat davlat roʻyxatidan oʻtkazilgan paytdan eʼtiboran bir yilda amalga oshiriladi. Aksiyadorlik jamiyatini birlamchi ustav kapital hajmini oshirishda, yaʼni qoʻshimcha aksiyalarni chiqarishda aksiyalar emissiya qilinadi. Birinchi holatda, chiqarilgan aksiyalar, yaʼni ularning soni va nominal qiymati jamiyat ustavi bilan belgilanadi. Haqiqatda, bu aksiyalar jamiyat taʼsis qilinayotganda sotilib boʻlga boʻladi, aksiyalarning nominal qiymati summasi jamiyat ustav kapitali hajmini tashkil etadi. Ikkinchi holatda, ustav k apital nominal qiymat hajmidan qoʻshimcha aksiyalarni joylashtirish orqali oshirilishi qoʻshimcha aksiyalarni chiqarishni tasdiqlash va roʻyxatga olishdan keyin amalga oshadi. Nomi yozilgan aksiyalarni chiqarish jamiyat boshqaruviga aksiyadorlik kapital harakatini va aksiyadorlar qoʻlidagi qimmatli qogʻozlarni nazorat qilish imkonini beradi. Aksiyadorlik jamiyati oddiy aksiyalar emissiyasi bilan birga imtiyozli aksiyalarni ham chiqarishi mumkin. Imtiyozli aksiyalar miqdori jamiyat ustav kapitali hajmida 20 % miqdoridan oshmagan holda chiqariladi. Aksiyalarning imtiyozli aksiyalar deb nomlanishi imtiyozli aksiya egalari oddiy aksiya egalariga nisbatan bir qancha imtiyozli huquqlarga ega boʻlishi munosabati bilan ifodalanadi. Har bir aksiya turi uchun imtiyozli huquqlar jamiyat ustavida belgilanadi. Imtiyozli aksiyalarga bunday huquqlar berish taqdimotini imtiyozli aksiya egalari ovoz berish huquqiga ega emasliklari va buning uchun imtiyozli aksiya egalariga qandaydir kompensatsiya tariqasida koʻrish mumkin. Aksiyadorlar – imtiyozli aksiya egalari aksiyadorlik jamiyatining aksiyadorlar umumiy yigʻilishlarida ovoz berish huquqiga ega emas. Jamiyat imtiyozli aksiyalari oʻz egalariga bir xil huquqlar hajmini beradi va bir xil nominal qiymatga ega. Jamiyat ustavida jamiyat tugatilayotganda imtiyozli aksiyalarning har bir turi boʻyicha toʻlanadigan dividend hajmi yoki qiymati belgilanishi kerak. Dividend hajmi va likvidatsion qiymat qatʼiy pul summada yoki imtiyozli

aksiyalarning nominal qiymatiga nisbatan foizlarda belgilanadi. Imtiyozli aksiyalar boʻyicha dividend hajmi va likvidatsion qiymat jamiyat ustavida boshqa shartlar orqali ham belgilanishi mumkin. Dividend hajmi belgilanmagan aksiya egalari oddiy aksiya egalari qatorida dividend olish huquqiga ega. Agar jamiyat ustavida imtiyozli aksiyalarning ikki yoki undan koʻp turini chiqarish nazarda tutilgan boʻlsa, har bir turi boʻyicha dividend toʻlovi va muddati ketma ketligi belgilanishi, agar ushbu aksiyalar boʻyicha likvidatsion qiymat belgilansa, har bir imtiyozliaksiyalarga toʻlanadigan likvidatsion qiymat toʻlanish navbati belgilanishi lozim. Jamiyat ustavida imtiyozli aksiyalar boʻyicha toʻlanmagan yoki toʻliq toʻlanmagan, miqdori ustavda aniqlangan dividendning jamgʻarib borilishi va keyinchalik toʻlanishi belgilab qoʻyilishi mumkin. Jamiyat ustavida imtiyozli aksiyalarning oddiy aksiyalarga ayirboshlanishi imkoniyati va shartlari belgilanishi mumkin. Imtiyozli aksiyalarning egalari boʻlgan aksiyadorlar aksiyadorlarning umumiy yigʻilishi vakolat doirasiga kiradigan masalalar boʻyicha ovoz berish huquqi bilan aksiyadorlarning umumiy yigʻilishida ishtirok etish huquqiga imtiyozli aksiyalar boʻyicha divide ndlar toʻlash toʻgʻrisida qaror qabul qilinmagan yoki dividendlarni toʻliq toʻlamaslik toʻgʻrisida qaror qabul qilingan aksiyadorlarning yillik umumiy yigʻilishidan keyingi yigʻilishdan boshlab ega boʻladi. Imtiyozli aksiyalarning egalari boʻlgan aksiyadorlarning aksiyadorlar umumiy yigʻilishida ishtirok etish huquqi mazkur aksiyalar boʻyicha dividendlar birinchi marta toʻliq miqdorda toʻlangan paytdan eʼtiboran bekor qilinadi. Agar jamiyat ustavida imtiyozli aksiyalarni oddiy aksiyalarga ayirboshlash mumkinligi nazarda tutilgan boʻlsa, jamiyat ustavi imtiyozli aksiyalar boʻyicha ovoz berish huquqini nazarda tutishi mumkin. Bunda ushbu imtiyozli aksiyaning egasi oʻziga tegishli imtiyozli aksiya ayirboshlanishi mumkin boʻlgan oddiy aksiyalar boʻyicha ovozlar sonidan oshib ketmaydigan miqdordagi ovozlarga ega boʻladi.

Imtiyozli aksiyalar kumulyativ va nokumulyativ boʻlishi mumkin; konvertlanadigan va konvertlanmaydigan; daromadli (ular yana ishtirok huquqi mavjud aksiyalar deb ham nomlanadi) va muddati uzaytirilgan jamiyat foydasidan yuqori qatʼiy belgilangan dividendlar olish huquqini beruvchi; qaytariluvchi va qaytarilmaydigan; suzib yuruvchi kurs bilan belgilangan va boshqalar. Kumulyativ imtiyozli aksiyalar imtiyozli aksiyalar boshqa turlari orasida keng tarqalgan aksiyalardir. Kumulyativ aksiyalar emissiya qilinayotganida jamiyat ustavida belgilanishi lozim boʻlgan ular boʻyicha toʻlanmagan yoki toʻliq toʻlanmagan dividendlar miqdori jamgʻarilib boriladi va keyinchalik toʻlanadi. Emitent tomonidan ushbu aksiyalar boʻyicha navbatdagi toʻlanmagan dividendlarni toʻlovni amalga oshirmasligi majburiyatlarni buzganlik deb qaralmaydi. Kumulyativ imtiyozli aksiya egalari jamiyat umumiy yigʻilishlarida oʻz vakolati doirasida barcha masalalarda ovoz berish huquqi bila n kumulyativ aksiyalar boʻyicha toʻlanishi koʻzda tutilayotgan va bu masalaga doir qaror qabul qilish rejalashtirilgan kun tartibidagi masalalarni kurib chiqish va qabul qilishda ovoz berish huquqiga ega.Aksiyadorlar huquqi – kumulyativ imtiyozli aksiya egalarining aksiyadorlar umumiy yigʻilishlarida qatnashish huquqi– ushbu aksiyalar boʻyicha jamgʻarilgan dividendlarning toʻliq toʻlovi amalga oshirilgandan soʻng tugatiladi. Emitent kumulyativ imtiyozli aksiyalarni chiqarayotganda ushbu aksiyalar boʻyicha d ividendlar akkumulyatsiya (jamgʻarish) muddatini qatʼiy belgilashi shart. Bunday muddatda ushbu aksiya turi boʻyicha dividendlar toʻlanmasdan, keyingi toʻlov muddatigacha yigʻilib boriladi. Nokumulyativ imtiyozli aksiyalarboʻyicha toʻlanmagan dividendlarni jamgʻarib borish mumkin emas. Agar aksiyadorlik jamiyati nokumulyativ imtiyozli aksiyalar boʻyicha dividendlar toʻlashni eʼlon qilmagan boʻlsa, aksiyadorlar hech qanday kompensatsiya (aksiya uchun qoplamalar) siz dividendlarni yoʻqotadi. Konvertatsiyalanuvchi imtiyozli aksiyalar imtiyozli aksiyalar aniq bir turini oddiy aksiyalarga almashtirish yoki jamiyat ustavida belgilangan muddatda

imtiyozli aksiyalar bir turini ularning egalari talabi bilan boshqa turiga almashtirishni nazarda tutadi. Bunday holatda, jamiyat ustavida konvertlanadigan imtiyozli aksiyalarni chiqarish davlat roʻyxatidan oʻtkazish sanasigacha ushbu aksiyalarni almashtirish tartibi, shu jumladan, soni, qaysi aksiya turiga (kategoriyasi) almashtirilishi, almashtirish boshqa shartlari va bos hqalar aniq belgilanishi lozim. Chiqarilgan birinchi konvertlanadigan imtiyozli aksiyalar joylashtirib boʻlgandan soʻng jamiyat ustavida tasdiqlangan nizom oʻzgartirilishi mumkin emas.

Похожие

Pul bozori.

Valyuta bozori

Mehnat bozori statistikasi

Mehnat bozori statistikasi

Turizm xizmatlar bozori tarkibi