O’zbekiston Respublikasining moliyaviy nazorat tizimi va unda auditning tutgan o’rni - Экономика - Рефераты

O’zbekiston Respublikasining moliyaviy nazorat tizimi va unda auditning tutgan o’rni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

121 KB

O’zbekiston Respublikasining moliyaviy azorat tizimi va unda auditning tutgan o’rni Reja: 1. O’zbekiston Respublikasida moliyaviy nazoratning tashkiliy asoslari 2. Davlat moliyaviy nazoratining turlari va uning umumiy asosiy faoliyati 3. Davlat sektorida ichki nazorat xizmati faoliyatining tajribasi va ichki auditni yanada rivojlanishining nazariy asoslari. Takrorlash uchun savollar

1. O’zbekiston Respublikasida moliyaviy nazoratning tashkiliy asoslari Davlatni boshqarish funktsiyasining muhim funktsiyalaridan biri bo’lgan moliyaviy nazorat davlat tuzilmasining ajralmas qismi hisoblanadi. Bozor iqtisodyotiga o’tish sharoitida moliyaviy nazoratning roli yanada oshadi. Bir tomondan, moliyaviy nazorat moliyani boshqarishning yakuniy bosqichi hisoblanadi, boshqa tomondan esa, uni samarali boshqarishning zarur sharti bo’lib xizmat qiladi. Moliyaviy nazorat moliyaviy resurslar harakatining xamma jarayonlarini o’z ichiga oladi, mablag’larni tashkil topish jarayonidan boshlab, har qanday faoliyatni boshlashdan to uning moliyaviy natijalarini aniqlashgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish, davlat mulkini xususiylashtirish natijasida moliyaviy mexanizm va moliyaviy tizimni tashkil etish talabini qo’yadi. Natijada ushbu sharoitda moliyaning o’zi kabi moliyaviy nazoratning xam maqsad va vazifalari, shakllari tubdan o’zgardi. Endi u faqatgina jazolovchi organ sifatida emas, balki davlatning o’z vazifalarini bajarish uchun zarur bo’lgan mablag’larning to’liq to’planishi, byudjet mablag’laridan maqsadga muvofiq samarali xarajat qilishni nazorat qilish, maslahat va ko’rsatmalar berish kabi vazifalarni bajarmokda. Iqtisodiyotning markazlashmagan tizimga o’tishi, O’zbekiston Respublikasi mulklarini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish natijasida moliyaviy nazoratning roli yanada oshadi. O’zbekiston Respublikasi rahbariyati tomonidan davlat nazoratini tashkil etish muammosiga qayta qurish jarayonida juda katta e’tibor berilmoqda va quyidagi me’yoriy xuquqiy xujjatlar qabul qilindi: O’zbekiston Respublikasining 1992 yil 13 yanvar №504-XII “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi O’zbekiston Respublikasi davlat nazorati qo’mitasini tashkil etish to’g’risida”gi Qonuni, O’zbekiston Respublikasining 1992 yil 9 dekabr № 734-XII “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni, mazkur Qonunning yangi tahriri O’zbekiston Respublikasi 2000 yil 26 maydagi 78-II son Qonuniga muvofiq tasdiqlangan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 16 fevral “O’zbekiston Respublikasida davlat nazorati tizimini takomillashtirishning ayrim choralari to’g’risida”gi Farmoni,

1996 yil 8 avgustdagi “Tekshirishlarni tartibga solish va nazorat qiluvchi organlarning faoliyatini muvofiqlashtirishni akomillashtirish to’g’risida” kabi hujjatlar qabul qilinib, amaliyotga joriy etildi. Ushbu ishlar yana davom ettirilib, 2000 yildan xozirgi davrgacha O’zbekiston Respublikasi moliyaviy nazoratni amalga oshirish bo’yicha ko’plab qonunchilik aktlari qabul qilindi. (O’zbekiston Respublikasi “Byudjet tizimi to’g’risidagi”, “Davlat byudjetining g’aznachilik ijrosi to’g’risida”gi Qonunlar, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 13 dekabrdagi №PQ-3161 Farmoni, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 15 noyabrdagi Qarori va boshqalar) . Amalga oshirish bilan bog’liq munosabatlarni quyidagicha guruhlash mumkin: Xo’jalik sub’ektlarining faoliyatini davlat nazorati O’zbekiston Respublikasini 1998 yil 24 dekabr №717-1 “Xo’jalik sub’ektlari faoliyatini davlat nazorati to’g’risida”gi Qonuni asosida tartibga solinadi; Davlat nazoratini prokuror nazorati tomonidan amalga oshirilishi tegishli qonunchilik asosida tartibga solinadi; Davlat nazoratini soliq tekshiruvlari yo’li bilan amalga oshirish tegishli soliq qonunchiligi tomonidan belgilanadi. Lekin O’zbekistonda moliyaviy nazoratni tashkil etishga alohida e’tibor qaratilganligi bilan umumiy qabul qilingan jahon amaliyotiga to’liq mos keltirish bo’yicha tegishli ishlarni amalga oshirish lozim. Moliyaviy nazorat tizimi o’z tarkibida - sub’ektlar (nazorat qiluvchilar), ob’ektlar (nazorat qilinuvchilar), nazoratning usul va vositalarini birgalikda jamlaydi. Moliyaviy nazoratning maxsus uslublari: doimiy monitoring-kuzatuv, markazlashgan topshiriqlar bo’yicha tekshirish, xarajatlar smetasining ijrosi yuzasidan hujjatli taftish, xo’jalik faoliyati tahlili singari birmuncha xususiy uslublarga bo’linadi. Oraliq vazifalarni bajarish uchun hujjatlarni muqobil tekshirish, pul mablag’lari va moddiy boyliklarni ro’yxatga olish, miqdor hisobni tiklash va boshqalardan foydalaniladi.

Moliyaviy nazorat, shuningdek, majburiy va o’z tashabbusiga ko’ra amalga oshirilishi mumkin. Nazorat samaradorligiga rasmiy va mantiqiy, hujjatlar va faktlar asosidagi tekshirishlar kabi xilma-xil usullarni qo’shib foydalanish orqali erishiladi. Bundan tashqari, byudjet ijrosining nazorati to’liq yoki qisman, kompleks yoki mavzuli, yoppasiga yoki tanlab o’tkaziladigan nazorat turlariga bo’lish tekshirish hajmi, yoki tekshirilayotgan ob’ektning to’liq qamrab olinishiga bog’liq. O’zbekiston Respublikasi ham moliyaviy nazorat sohasida jahondagi rivojlangan davlatlar tajribasidan kelib chiqqan holda, ularda mavjud bo’lgan moliyaviy nazorat tizimiga o’tish borasida muhim bo’lgan ishlar amalga oshirilmokda. Jumladan, har tomonlama xolis bo’lgan, ijroiya hukumatiga emas, balki qonun chiqaruvchi davlat organiga bo’ysunuvchi O’zbekiston Respublikasi hisob palatasi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 21 iyundagi PF- 3093 sonli «O’zbekiston Respublikasi hisob palatasini tashkil etish to’g’risida»gi farmoniga asosan tashkil etildi. Moliyaviy nazoratni tashkil etishda uning turlarini to’g’ri belgilash muhim hisoblanadi. Shu jihatdan moliyaviy nazoratni 3 turga bo’lish maqsadga muvofiq hisoblanadi: byudjet-moliyaviy nazorati, moliyaviy – xo’jalik (tadbirkorlik, tijorat) nazorati, mustaqil audit. (1-chizma). Moliyaviy nazorat funktsiyasi bo’limi Moliyaviy nazoratga kiruvchi mustaqil auditning maxsus funktsiyasi bo’limi Byudjet- moliyaviy nazorati moliyaviy-xo’jalik (tadbirkorlik, tijorat) nazorati Mustaqil audit Byudjet daromad va xarajat moddalarini tekshirish Moliyaviy xo’jalik faoliyatini va moliyaviy hisobotlarning to’g’riligini tekshirish Moliyaviy hisobotlarning to’g’riligini tasdiqlash Mavzu bo’yicha tekshirish yoki operatsion audit

Baholash dasturi, aniq natijalar olishga mo’ljallash, «sanset» metodi Taftish va tekshirish natijalarini kamomad hamda Auditorlik firmasining o’g’irliklar sodir bo’lganda yuqori tashkilotga taqdim etish maslahat xizmatlari 1-chizma. Moliyaviy nazoratni har bir tur funktsiyasi bo’yicha bo’limi Moliyaviy – byudjet nazoratining sub’ektlari bo’lib, birinchi navbatda, nazorat huquqiga ega bo’lgan davlat organlari, qonunchilik va ijro organlari va boshqaruv hisoblanadi. O’zbekistonda bunga Oliy Majlisning Senat va qonunchilik palatasi, Prezident Devoni, Vazirlar Mahkamasi, moliya vazirligi, Markaziy bank va boshqalar kiradi. 2. Davlat moliyaviy nazoratining turlari va uning umumiy asosiy faoliyati Davlat moliyaviy nazoratining ob’ekti bo’lib, O’zbekiston Respublikasi byudjeti va boshqa qonunchilikka rioya qilinishini tahlil qilish va tekshirish orqali uning buzilishiga yo’l qo’ymaslik, buzilish holati sodir bo’lsa, aniqlash va kamchiliklarni bartaraf etish hisoblanadi. Davlat moliyaviy nazorati quyidagicha guruhlashtiriladi: 1) Nazoratni amalga oshiruvchi organning bog’liqligiga qarab, ichki va tashqi davlat moliyaviy nazoratiga bo’linadi; 2) Byudjetning tegishli darajasiga bog’liq holda, davlat boshqaruvi darajasiga ko’ra Respublika va mahalliy darajada amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazorati organlari tizimiga quyidagilar kiradi: 1) O’zbekiston Respublikasi hisob palatasi; 2) O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi nazorat-taftish boshqarmasi va uning hududiy bo’linmalari; 3) Davlat boshqaruvi respublika va mahalliy organlarining ichki nazorat xizmati.

Rejadan tashqari nazorat O’zbekiston Respublikasi Prezidenti, O’zbekiston Respublikasi Hukumati, shunga vakil davlat organlari va deputatlik so’rovlari asosida amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazoratining sub’ektlari: Davlat moliyaviy nazoratining sub’ektlari bo’lib, nazorat qilishga vakolati bo’lgan Davlat hokimiyati organlari, birinchi navbatda, qonunchilik, hukumat ijro va boshqaruv organlari hisoblanadi. O’zbekistonda ularga O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasi, O’zbekiston Respublikasi Prezident Devoni, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Moliya vazirligi va O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va boshqa davlat boshqaruv organlari kiradi. a) O’zbekiston Respublikasi hisob palatasi Davlat moliyaviy nazoratining yuqori organi O’zbekiston Respublikasi hisob palatasi hisoblanib, uning tomonidan Davlat byudjeti ijrosi, Davlat maqsadli va boshqa byudjetdan tashqari fondlar byudjetining tashqi nazoratini amalga oshiradi hamda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatiga bevosita bo’ysunadi va hisobdor hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi hisob palatasi davlat byudjeti bajarilishi nazoratini amalga oshiradi: - Davlat byudjeti, davlatning maqsadli va boshqa byudjetdan tashqari fondlari loyihasini ko’rib chiqadi, ma’qullanganda u bo’yicha tegishli xulosa beradi; - Davlat byudjeti, davlatning maqsadli va boshqa byudjetdan tashqari fondlarining ijrosi natijalari bo’yicha hisobotni ko’rib chiqadi, ma’qullanganda u bo’yicha tegishli xulosa beradi; - Davlat byudjeti, davlatning maqsadli va boshqa byudjetdan tashqari fondlarining bajarilishini, shu bilan birga, soliq va bojxona organlarini, davlat maqsadli fondlarini taqsimlovchi organlar faoliyatining monitoringini amalga oshiradi;

- Byudjet mablag’larining harakati to’g’risida qonunchilik doirasida bankdan ma’lumot oladi; - Moliya organlari, g’aznachilik bo’limlari, byudjetdan mablag’ oluvchilar va xo’jalik sub’ektlari moliya-xo’jalik faoliyatini tekshiradi hamda taftish o’tkazadi; - Qonunchilikda ko’zda tutilgan boshqa vakolati doirasida faoliyat ko’rsatadi. O’zbekiston Respublikasi hisob palatasi yilning har choragida Davlat byudjeti, davlatning maqsadli va boshqa byudjetdan tashqari fondlarining bajarilishi natijalarini ko’rib chiqadi va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga taqdim qiladi. b) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi taqdim qilgan Davlat byudjeti ijrosini yilning har choragida ko’rib chiqadi. v) O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi va boshqa moliya organlari Davlat byudjetining ijrosi nazoratini amalga oshiradi: - turli darajadagi byudjet ijrosi natijalarini ko’rib chiqadi; - soliq va bojxona organlari, davlat maqsadli fondlari taqsimlovchi organlardan turli darajadagi byudjetlar mablag’larining kelib tushishi to’g’risida axborotlar oladi; - davlat byudjeti mablag’lari va byudjetdan tashqari mablag’lar hisobidan byudjet mablag’lari oluvchilari yuridik majburiyatlarini ro’yxatdan o’tkazish orqali (G’aznachilik) dastlabki nazoratni amalga oshiradi; - byudjetdan mablag’ oluvchilar moliyaviy majburiyatlarining hisobini yuritish orqali (G’aznachilik) va ularning nomidan mol etkazib beruvchilar tovar (bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmatlar) uchun ularning schyotiga bevosita pul o’tkazish orqali yoki boshqa ko’zda tutilgan maqsadlar uchun

(ish haqi, majburiy to’lovlarni to’lash va boshqalar) to’lovni amalga oshirish orqali joriy nazoratni amalga oshiradi; - qonunchilikka ko’ra bankdan byudjet mablag’larining harakati to’g’risida ma’lumot oladi; - o’zining vakolati doirasida taftish o’tkazadi va byudjetdan mablag’ oluvchilar moliya-xo’jalik faoliyatini tekshiradi; - keyingi davlat moliyaviy nazoratini (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi nazorat-taftish boshqarmasi va uning hududiy bo’linmalari) respublika va mahalliy darajada amalga oshiradi. g) ichki nazorat xizmati Respublika va mahalliy davlat boshqaruvining ichki nazorat xizmati O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida belgilangan tartibda nazorat funktsiyasini amalga oshiradi. Ichki nazorat xizmati: 1) davlat organlarining faoliyati yo’nalishi bo’yicha uning ishining unumdorligi va sifatini oshirish maqsadida amalga oshiradi; 2) davlat organlari, uning hududiy bo’linmalari va bo’ysinuvchi tashkilotlar faoliyatining yo’nalishi bo’yicha baholashni amalga oshiradi hamda davlat organlarining birinchi rahbariga uning faoliyatini yaxshilash bo’yicha tavsiyalar taqdim etadi; 3) O’zbekiston Respublikasi byudjet va boshqa qonunchiliklarini davlat organlari rioya qilishini tekshirishni amalga oshiradi; 4) Davlat organlarining strategik va operatsion rejalarini amalga oshirishni va natijalarini baholashni tekshirishni amalga oshiradi; 5) Davlat organlari tomonidan hisob va hisobotni to’g’ri va ishonchli yuritilishi nazoratini amalga oshiradi; 6) O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq respublika va mahalliy byudjet mablag’laridan foydalanishda buzilishlarni aniqlaydi, oldini oladi va yo’l qo’ymaslik bo’yicha tadbirlarni amalga oshiradi;

7) Nazorat natijalrining jami bo’yicha qaror qabul qilish, nazorat ob’ektlarining yo’nalishi va ijrosining nazoratini amalga oshiradi; 8) Nazorat ob’ektlaridan belgilangan muddatlarda nazorat o’tkazish bilan bog’liq zarur hujjatlar, spravka, og’zaki va yozma tushuntirish xatlari so’rashi va olishi mumkin; 9) nazorat tadbirlarining savollari bilan bog’liq, tegishli sir saqlash rejimiga rioya qilishi, xizmat, tijorat yoki qonun bilan qo’riqlanadigan sirni saqlagan holda nazorat ob’ekti hujjatlari bilan hech qanday to’siqsiz tanishishi; 10) davlat organi rahbari belgilagan vakolat doirasida boshqa ishlarni amalga oshirishi mumkin. Ichki nazorat xizmati davlat organi rahbariga nazorat natijalari to’g’risida hisobotlar va davlat organi ishining samaradorligini oshirish maqsadida, uning faoliyati bo’yicha to’g’ri va yakuniy natijalarga erishish uchun ichki jarayonlar, qoidalar, protsesslarni yaxshilash bo’yicha tavsiyalar beradi. Ichki nazorat xizmati tashkiliy jihatdan boshqa tarkibiy bo’linmalarga bog’liq emas, faqat davlat organining birinchi rahbariga bo’ysinadi va unga hisobot beradi. Ichki nazorat xizmati ijro organi bo’lib, viloyat byudjeti hisobidan moliyalashtiriladi, ijro organlarida ichki davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiradi, viloyat byudjeti hisobidan moliyalashtiriladi va tegishli ijro organlari tuman (viloyat ahamiyatga ega shahar) byudjeti hisobidan moliyalashtiradi. Davlat moliyaviy nazorati printsiplari Davlat moliyaviy nazorati printsiplariga quyidagilar kiradi: 1) mustaqillik printsipi – davlat moliyaviy nazorati organlari bog’liq bo’lmaydi, aralashishga yo’l qo’yilmaydi; 2) ob’ektivlik printsipi – O’zbekiston Respublikasi mos kelishini qat’iy nazoratini amalga oshiradi, davlat moliyaviy nazorati standartlari asosida, tomonlarning o’zaro nizolaridan tashqari;

3) ishonchlilik printsipi-nazorat ob’ektini buxgalteriya hisobi, bank va boshqa hujjatlar asosida nazorat natijalarini tasdiqlash; 4) shaffoflik printsipi – davlat moliyaviy nazorat organlari O’zbekiston Respublikasi Prezideni, O’zbekiston Respublikasi Hukumati, joylardagi mahalliy hokimiyat organlari, davlat organlarining rahbarlari, jamoatchilikka hisobdor, nazorat natijalarini ifoda etishning aniqligi; 5) kompetentlik printsipi – davlat moliyaviy nazorat organlarining xodimlari nazorat qilishni amalga oshirish bo’yicha zaruriy kasbiy bilim va mahorati yig’indisi; 6) oshkoralik printsipi – davlat moliyaviy nazorati natijalarini maxfiyligi, xizmat, tijorat yoki boshqa shu kabi qonun bilan sir saqlanadigan axborotlarni hisobga olgan holda chop etish. Davlat moliyaviy nazoratiga yagona talablar davlat moliyaviy nazorati standartlari tomonidan belgilanadi. Davlat moliyaviy nazorati quyidagi turlarga bo’linadi: 1) mos kelishining nazorati-O’zbekiston Respublikasi byudjet va shu kabi qonunchiligini nazorat ob’ektlari faoliyatiga mos keluvchanligini baholash; 2) moliyaviy hisobotlar nazorati – nazorat ob’ektlarining moliyaviy hisobotini o’z vaqtida tuzilishi va taqdim etilishini hamda asoslanganligini, ishonchliligini baholash; 3) samaradorlik nazorati – baholash, shu jumladan, moliyaviy hisobotlar va unga mos kelishning nazorati, davlat aktivlarini hamda kafilligini, davlat va davlat tomonidan kafolatlangan qarzlarni, grantlardan foydalanish bilan bog’liq davlat xizmatlarining ko’rsatilishi, davlat va byudjet dasturi realizatsiyasi, ularning strategik rejasida ko’zda tutilgan, davlat organlari erishgan to’g’ri va yakuniy natijalar hamda davlat organlari va sub’ektlar faoliyatiga ta’sir ko’rsatuvchi kompleks va ob’ektiv tahlil va davlat boshqaruvi ayrim olingan tarmoq(soha) yoki ijtimoiy soha,

iqtisodiyotning rivojlanishi davlat sektori sub’ektlariga ta’siri ko’rib chiqiladi. Davlat moliyaviy nazorati turlari Davlat moliyaviy nazorati organlari o’zining vakolati doirasida quyidagi nazorat turlarini amalga oshiradi: 1) kompleks nazorat – aniq davr bo’yicha hamma masalalar bo’yicha nazorat ob’ektlarini tekshirish va faoliyatini baholash; 2) tematik nazorat – aniq davr bo’yicha ayrim masalalar bo’yicha nazorat ob’ektlarini tekshirish va faoliyatini baholash; 3) muqobil nazorat – uchinchi shaxs nazorati, tekshirilayotgan savol doirasida asosiy nazorat ob’ekti bilan bog’liq faqat o’zaro munosabatlar savollari qarab chiqiladi; 4) qo’shma nazorat – davlat moliyaviy nazorati organlari boshqa davlat organlari bilan hamkorlikda o’tkazadigan nazorat. 3. Davlat sektorida ichki nazorat xizmati faoliyatining tajribasi va ichki auditni yanada rivojlanishining nazariy asoslari “Davlat moliyasini boshqarish islohotlarining stragiyasining yakuniy maqsadi – O’zbekiston Respublikasi Davlat moliyasini boshqarish tizimi ustidan nazoratni yaxshilash hisoblanadi”. Haqiqatda ham yangi qoida va yangi sistema davlat moliyasini boshqarish jarayonlarini amalga oshirish bilan kuchga kiradi yoki ishlab chiqiladi. Ular ichki nazoratning asosiy tarkibiy qismini tashkil etadi. Moliya xo’jalik faoliyatining taftishi-nazorat faoliyatini yuqori xarajatli va ko’p mehnat talab qiluvchi instrumenti hisoblanadi, so’zsiz tashkilotlarning moliyaviy xo’jalik faoliyatidagi kamchiliklar va qoidabuzarliklarni aniqlash imkonini beradi. Lekin jahon tajribasida yangi kam xarajatli nazorat faoliyatining metod, shakl va usullari paydo bo’lmoqda. Nazorat usullarini yangi shakllaridan foydalanishning zaruriyati shundaki, nazorat organlari byudjet mablag’lari xarajatlarining to’g’riligi va maqsadga

muvofiqligini, tashkilot asosiy faoliyati xarajatlarini samarali foydalanish nuqtai nazardan ko’rib chiqiladi. Ushbu vazifalarni echish uchun har bir tashkilot yoki tashkilotlarda ichki nazorat va ichki auditni yo’lga yo’yilgan mexanizmi ishlashi lozim. Ichki nazorat tushunchasi yangi emas, u XVIII asrning boshlarida paydo bo’lgan va XX asrning boshlarida to’liq shakllangan hamda unda quyidagi majburiy elementlar bo’lishligi belgilangan: vakolatlarni bo’lish, xodimlarning rotatsiyasi, hisob yozuvlaridan foydalanish va tahlil qilish. XX asrning oxirlarida ichki nazorat risklarni nazorat qilish vositasiga aylandi va uning funktsiyasi menejment riski bilan bevosita bog’liq bo’ladi. Bunda ichki nazorat ichki audit bilan juda bog’liq bo’ladi. Hozirgi amaliyotda ichki nazorat va ichki audit bo’yicha quyidagi tushunchalardan foydalaniladi: “Ichki nazorat – bu jarayon, kompaniya direktorlar kengashi, menejment va boshqa xodimlar tomonidan amalga oshiriladigan, quyidagi vazifa va maqsadlarga erishish uchun yo’naltirilgan: - kompaniya operatsiyalarining samaradorligi va natijaviyligi; - moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi; Tegishli qonunchilik, qonun osti akt va reglamentlariga rioya qilinishi.” (Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission, “Internal Control – Integrated Framework”, 1992). “Ichki audit-bu faoliyat bo’yicha mustaqil va ob’ektiv tasdiqlash va maslahat berish, aktsioner qiymatni oshirish yo’nalishi va tashkilot xo’jalik faoliyatni takomillashtirish kabi tushuniladi. Ichki audit tashkilotni qo’yilgan maqsadga erishishi uchun, baholashga tizimli va ketma-ket yondashuv va risklarni boshqarish jarayonlari samarasini oshirish, ichki nazorat va korporativ boshqarishga yordam beradi.” (The Institute of Internal Auditors, “The Professional Practices Framework”, June 2002). Ichki nazorat –byudjet tashkiloti rahbariyati va boshqa xodimlari tomonidan amalga oshiradigan jarayon va davlat funktsiyasini bajarish bo’yicha operatsiyalar

natijasi va davlat xizmatini taqdim qilish, ishonchli hisobotlar bilan ta’minlash va qonunchilik hamda boshqa normativ-huquqiy akt va reglamentlarga rioya qilishdan iborat. Ichki audit-ob’ektiv faoliyat bo’lib, ichki nazoratni samarali amalga oshirishga yo’naltirilgan, tuzilayotgan hisobotlarni va byudjet tashkiloti faoliyati samarasini hamda samaradorlikni oshirish bo’yicha tavsiyalar taqdim qilishga yo’naltirilgan. Bunda shuni ta’kidlash kerakki, ichki nazorat tashkiliy birlik hisoblanmaydi, balki ko’proq yoki kamroq darajada unda ishtirok etayotgan hamma xodimlar faoliyatiga bog’liq bo’ladi. Agar ichki nazorat va audit masalasi g’aznachilik tizimida qarab chiqiladigan bo’lsa, hozirgi vaqtgacha ushbu yo’nalishda ma’lum bir ishlar amalga oshirilgan. Hozirgi vaqtgacha yagona qonunchilik bazasi va tegishli qonun osti aktlari, tartibga soluvchi jarayonlar va davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiruvchi printsiplar (davlat sektorida nazorat faoliyati bilan bog’liq asosiy normativ aktlar 1.1. punktda keltirilgan). A) Avvalo nazariy asoslarini ko’rib chiqamiz: Ichki nazorat tashqi taftish organi tomonidan amalga oshiriladigan nazoratdan farq qiladi. Bu nazoratning integrallashgan tizimi bo’lib tashkilotga moslashtirilmagan. Natijada, ichki nazorat ko’pincha boshqaruv nazorati sifatida tushuniladi. Ichki nazorat faqat moliyaviy boshqaruvga taalluqli bo’lmasdan, davlat boshqaruvi tadbirlarining operatsion aspekti hisoblanadi. Rahbariyatning istagi bo’yicha zamonaviy nazorat tizimini qo’llabquvvatlash, uni qo’llash, egalik qilish kontseptsiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish asosiy shartlaridan hisoblanadi. Boshqaruvning ierarxiyasida hamma muassasalarda ichki nazorat jarayoniamalga oshiriladi. Ichki nazoratning markaziy elementi tashkilotning barcha xodimlari o’zining qarorlari va harakatlariga javobgar ekanligi hisoblanadi. Ichki nazorat va ichki auditning o’zaro asosiy farqlari

Ichki nazorat asosan ichki auditdan farqli tomoni shundan iboratki, u rahbarlikning barcha darajasida amalga oshiriladi. Bundan farqli ravishda, ichki audit mustaqil auditorlar tomonidan amalga oshiriladi, ular faqat tashkilot rahbariga hisob beradi va ichki nazorat tizimini to’g’ri tuzilganligini ham tekshiradi. Ichki nazorat tizimi samarali ichki audit funktsiyasi uchun dastlabki shartlardan hisoblanadi. Ichki nazorat tizimi hech qachon taftishning muhimligini pasaytirmaydi. Odatda taftish funktsiyasi davlat mablag’larini noqonuniy o’zlashtirish, suiste’molchilik, kamomad, qallobliklarga qarshi samarali himoya vositasini bajaradi. Lekin ichki nazorat bilan rahbariyat tomonidan har qanday ichki audit o’rnini qoplash(kesishish)ni amalga oshirilishi mumkin emas. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, byudjetning ijrosi jarayonida g’aznachilikdan foydalanish alternativ usullaridan biridir. G’aznachilik asosida byudjet mablag’laridan foydalanishda ularni iqtisod qilish, nazoratni kuchaytirish, soliq to’lovchilarning pulini talon-taroj qilish hollarining oldini oladi. O’zbekiston Respublikasi davlat sektorida ichki audit bo’yicha nizom Jahon bankining “O’zbekiston Respublikasi ichki va tashqi auditni instituttsional rivojlanishi va takomillashtirish” loyihasi doirasida, ushbu loyiha xalqaro maslahatchisi P.Mordak tomonidan tayyorlangan, unga ko’ra davlat sektorida xalqaro audit standartlari talablari asosida va amaldagi byudjet qonunchiligi doirasida, Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va Moliya vazirligi boshqa boshqarmalari mutaxassislari hamda Moliya vazirligi G’aznachiligi mutaxassislari bilan birgalikda, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi ichki audit xizmatining kontseptsiyasi bo’yicha tegishli hujjatlar to’plami ishlab chiqildi. Shu jumladan, ushbu hujjatda ichki audit tushunchasi aniqlangan: “O’zbekiston Respublikasida davlat moliyasini boshqarishning yangi instrumenti sifatida moliya bo’yicha davlat strategiyasida, eng avvalo G’aznachilikda qo’llash maqsadida ichki audit kiritildi.” Shunday qilib, unda davlat sektorida ichki auditni tashkil etishning

asoslari berilgan va u mustaqil ichki bo’linma vazifasini bajaradi, G’aznachilik rahbariyati oldida javobgardir. Ichki nazoratning 5 komponentiga asoslangan ichki audit funktsiyasining tegishli tavsifini keltirish mumkin: Nazorat muhiti “Ichki nazorat muhiti” tushunchasi juda oddiy va aniq. U tashkil etishning hamma umumiy xususiyatlarini o’z ichiga oladi, nazorat tizimini engil harakatga keltirish qobiliyatini o’z ichiga oladi. Haqiqatda esa tegishli yo’lga qo’yilgan “muhitsiz” hech qanday ichki nazorat va audit tizimini hayotga tatbiq etib bo’lmaydi. Uning asosiy xususiyati Davlat moliyasini boshqarish islohotlarini samarali joriy etish hisoblanadi. Unga tegishli qo’shimchalar kiritiladi 1) tashkiliy strukturani ishonchli tashkil etish deganda, javobgarligi va rahbariyatga bo’ysinishi tushuniladi va 2) yaxshi boshqarish amaliyoti, shu jumladan, inson resurslari siyosatiga taalluqli va davlat xizmati statusi, hisobotlarning shaffofligi, to’g’riligi va asosliligini o’z ichiga oladi. Riskni baholash Riskni baholash (yoki riskni aniqlash) riskni tahlil qilish asosida tashkilot yoki idoralarning maqsadga erishishlarini ta’minlash uchun ichki nazorat hususiyatiga asoslanadi. Rahbariyat riskni pasaytirish maqsadida nazoratni joriy etish yo’li bilan riskni baholaydi. Riskni bholash bilan bog’liq tushuncha davlat sektori uchun yangi hisoblanadi. Haqiqatda esa rahbariyatni yashirin amaliyotidagi rasmiyatchilik hisoblanadi. Lekin bunday rasmiyatchilik daromad usuli bilan ichki nazorat va auditorlik ishlari amaliyotlari uchun katta yordam beradi. Rivojlangan xorijiy davlatlar tajribasining ko’rsatishicha, bunday vazifa echimini topish uchun boshqaruv risklari amaliyotidan foydalanish lozim. Risk deganda, byudjet tashkilotlari o’z faoliyatini amalga oshirishda negativ hodisalarni paydo bo’lishi ehtimoli tushuniladi. Risklarni klassifikatsiyasi turli xil bo’lishi va ko’p jihatdan byudjet tashkilotlarining faoliyatiga bog’liqdir. Bizning fikrimizcha, risklarni operatsion va auditorlik risklariga bo’lish mumkin.

Operatsion risk deganda, davlat funktsiyasi va davlat xizmatlarini taqdim qilishda byudjet tashkilotlarida operatsiyalarni bajarishdagi belgilangan jarayon va amaliyotlarining buzilishini paydo bo’lishi tushuniladi. O’z navbatida, auditorlik risklari deganda, xato yoki noto’g’ri fikr bildirish, aniqlash, identifikatsiya va xato hamda kamchiliklarni baholash tushuniladi. Risklarni boshqarish protseduralari risklarni identifikatsiyalash, uni miqdori va sifatini baholash, risklarni kamaytirishga yo’naltirilgan tadbirlarni qabul qilish va risklarni doimiy monitoring qilishni o’z ichiga oladi. Byudjet tashkilotlari risklarini boshqarishda protseduralarni amalga oshirishda analitik va amaliy metodlardan foydalaniladi. Analitik metod risklarning ta’sirini aniqlash instrumenti hisoblanadi va quyidagilarni o’z ichiga oladi: - risklarni prognozlashtirish tizimini joriy qilish; - risklarning oldini oluvchi ogohlantiruvchi mexanizmlarni joriy qilish; - risklarning ustuvorligini aniqlash; - risklarning doimiy monitoringini amalga oshirish. O’z navbatida, amaliy usullar risk bilan bog’liq operatsiyalarni amalga oshirishda paydo bo’ladigan negativ holatlarni kamaytirish uchun mo’ljallangan va quyidagilarni o’z ichiga oladi: - sodir bo’lishi mumkin bo’lgan negativ holatlarni operativ bartaraf etish mexanizmini ishlab chiqish; - sug’urta risklari tizimini yaratish. Nazorat bo’yicha tadbirlar Nazorat bo’yicha tadbirlar INTOSAI bo’yicha “siyosat va jarayonlar, muassasa belgilagan risk masalalarini echish va muassasa maqsadlariga erishish” sifatida aniqlanadi. Ular ma’lum muassasa moliyaviy yoki operatsion faoliyati sifatida o’rnatiladi va muassasa hamma funktsiyasi hamda barcha darajasi bo’yicha o’tkaziladi. Lekin ichki nazoratni umumiy xususiyatlari bo’lib, ular ichki nazoratning har qanday tizimiga taalluqli bo’ladi:

Tizim va siyosat: - Axborotlarni boshqarishni ishonchli tizimi, ketma-ketlikda “Davlat moliyasini boshqarishni axborot tizimi”ni (keyinchalik - ISUGF) amaliyotga joriy etish hisoblanadi; - Hisobot tizimi, boshqaruv zanjirining har bir darajasida aniq javobgarliklari aniqlangan va operatsiyalarning obzori, jarayonlar va faoliyatni xamda rahbariyatni o’z ichiga oladi ; - Qoida: vazifalarni ajratish (ruxsat berish, qayta ishlash, yozuv, obzor faqat bir agent yoki bir bo’lim tomonidan bajarilmasligi kerak); Protseduralar: Ijobiy baho berish va ruxsat berish protsedurasi; Resurs va yozuvlarga ruxsat berishning nazorati; Tekshirish, muvofiqlashtirish; Moliyaviy holat, protseduralarni qamrab olish va mablag’lar saqlanishini hujjatlashtirish hamda moliyaviy yozuvlarning ishonchliligi; Hamma tizim, qoida va protseduralar hujjatlashtirish protsedura, qoida, jaryonlar ketma-ketligi bo’yicha chizma, guruhlashtirish va boshqalar. Har bir asosiy moliyaviy yoki operatsion protsesslar yoki tsikllar bo’yicha operatorlar yoki operatsiyalar aniqlanadi va kuzatib boriladi. Shunday qilib, “auditor izi” yaratiladi, natijada ichki audit funktsiyasini samarali amalga oshirish imkoniyati yaratiladi. Almashinuv va axborot Almashinuv va axborotni samarali jarayonlari yaxshi ichki nazorat tizimining kaliti hisoblanadi. Haqiqatda ishonchli, o’rinli va muhim axborot identifikatsiya qilinadi, qayta ishlanadi va shakl hamda muddatlarda beriladi, natijada odamlarga o’zining ichki nazorati va boshqa vazifalarini amalga oshirish imkonini beradi. Monitoring Monitoring rahbariyat tomonidan nazorat tadbirlarini doimiy o’tkazish imkonini beradi. Monitoring jarayoni, tegishli nazorat jarayonlari hamma biznes tadbirlari bo’yicha amalga oshirilishi va ushbu protseduralarga rioya qilinishi rahbariyat

tomonidan doimiy amalga oshiriladigan nazorat tadbirlaridan direktor hamda rahbariyatga ishonchli kafolat beradi. Rasmiy protseduralar zaif tomonlarini aniqlash uchun talab qilinadi va tegishli tuzatish tadbirlari bilan ta’minlaydi hamda ular maqsadga erishish uchun qo’shimcha nazorat tadbirlarini amalga oshirish imkonini beradi. Monitoring auditor tavsiyalarining bajarilishi ustidan nazorat qilishni o’z ichiga oladi. Ichki audit funktsiyasi Ichki audit funktsiyasi organ (maxsus tuzilgan ichki tarkibiy bo’linma) tomonidan amalga oshiriladi, uning tomonidan rahbariyatga ichki nazorat tizimi samarali faoliyat yuritmoqda va iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishga nazorat tizimining hissasi bo’yicha tavsiyalar beradi. Ichki audit maqsadi – bu tavsiyalarni tuzish, rahbariyat tomonidan hisobga olinadigan majburiy tadbir hisoblanadi. Kamchiliklarni bartaraf etish bo’yicha tadbirlarni amalga oshirish rahbariyat javobgarligi hisoblanadi. Xatolar bilan ishlash ichki audit faoliyati doirasiga kiradi, lekin qalloblikka qarshi choralar qabul qilish uning vazifalari doirasidan tashqariga chiqadi. Qalloblikka qarshi kurash, rahbariyat tizimining markaziy elementi bo’lib, NTB asosiy xususiyatidan kelib chiqadi. Ichki audit funktsiyasi samarasi uchun sharoit Ichki audit xalqaro tan olingan standartlarni tan oladi va qo’llaydi. Ichki Auditorlar Instituti tomonidan ishlab chiqilgan Audit Standartlari Tasnifiy Standartlar, Ijro Standartlari va Realizatsiya Standartlaridan tashkil topadi. Tasnifiy Standartlar tashkilot va tomonlarning ichki audit faoliyatini amalga oshirishni tasnifiga taalluqli bo’ladi. Ular asosan mustaqillik, xolislik va kasbiy mahoratlarini o’z ichiga oladi. Mustaqillik va xolislik Ichki audit – bu mustaqil va xolisona baholash: ichki audit ichki nazorat jarayoniga jalb qilinmaydi, chunki u ichki nazoratni baholashi lozim. Aksincha, u boshqaruv tarkibiga bog’liq bo’lmagan holda faoliyat yuritadi. U bevosita tashkilot rahbari oldida hisobot beradi. Kasbiy mahorati

Ichki audit faoliyati bilim, ko’nikma va boshqa vakolatlar, uning majburiyatlarini amalga oshirishni talab qiladigan hamda tegishli kasbiy e’tiborni talab etadi. Ijro Standarti ichki audit faoliyatining mohiyatini ochib beradi va sifat mezonlarini taqdim qiladi, ushbu xizmatlarni taqqoslash orqali baholanadi. Ular asosan ish hajmini, auditorlik ishlarining bajarilishini va ichki audit faoliyatini boshqarishni o’z ichiga oladi. Ish hajmi Hamma faoliyat ichki audit sohasi orqali nazorat qilinadi. Bu – barcha faoliyat tekshiriladi degan ma’noni bildirmaydi, ular audit baholanishiga kiritiladi va riskni baholash natijalari bo’yicha qarab chiqiladi. Auditorlik ishlarining bajarilishi Ichki audit batafsil riskni baholanishini tekshiradi, rahbariyat tomonidan amalga oshiriladigan va uning riskini baholashni tayyorlaydi o’zining ish dasturi asosida va audit ishlarini o’tkazadi. Audit ishlarining hamma bosqichlarida (rejalashtirish, testlash, tekshirish, hisobot) Ichki audit bo’yicha qo’llanma loyihasida yozilgan tartibda tegishli kasbiy mahorat bilan amalga oshiradi, tegishli auditorlik kasbiy amaliyotini qo’llaydi. Ichki audit faoliyatini boshqarish Audit bo’limi aynan bir xil resurslar bo’yicha taqdim qiladi. Aynan bir xil miqdordagi auditorlarni yollash va o’qitish audit strukturasini tuzish, auditorlik vazifalarini xalqaro standartlar asosida bajarish imkonini beradi. Realizatsiya Standartlari auditorlik ishlarini maxsus turlari qo’llaniladi va bu erda ular to’g’risida batafsil to’xtalib o’tilmaydi. Ichki auditning asosiy 3 xil turi mavjud – bu mos kelishlik auditi, tizimli audit va faoliyat natijalari auditi. Mos kelishligi auditi tegishli qo’llanilayotgan qonunlar, qoidalar, nizom, standart va tegishli amaliyotga nisbatan mos kelishligini baholaydi. Tizimli audit rahbariyat tomonidan tashkil qilingan ichki nazorat ishonchliligini tekshiradi.

Faoliyat natijalari bo’yicha audit rahbariyatning uning tasarrufida bo’lgan umumiy rahbarlik va resurslarga nisbatan harakati natijalarini baholaydi. Tarkibiy joriy qilish Xalqaro tan olingan standartlar va eng yaxshi amaliyotga ko’ra, batafsil reja grafigi doirasida yoki keyingi bosqichda, tarkibiy joriy qilish vaqt talab qiladi, quyida soddalashtirilgan instituttsional tadbirlar ishlab chiqilgan: Tashqi audit funktsiyasi bilan formalizm munosabatlari Auditning ikki darajasi o’rtasida axborotlar almashishdan ehtiyot bo’lish lozim. O’zbekiston Respublikasi hisob palatasi ISUGF joriy etgandan va O’zbekiston Respublikasi hisob palatasi me’yoriy hujjatlarini sinxronlashtirishga o’tgandan keyin, davlat byudjetining g’aznachilik ijrosi bo’yicha ISUGF sharoitida ular ichki audit bo’linmasi ishidan foydalanish huquqiga ega bo’ladi va ichki nazorat tizimini baholash uchun imkoniyat paydo bo’ladi. G’aznachilikda ichki audit faoliyati yo’nalishlari bo’yicha belgilangan tartib va qoidalar Moliya vazirligi G’aznachiligi taqdimiga ko’ra Hisob Palatasi bilan kelishilgan holda Moliya vaziri tomonidan tasdiqlanishi maqsadga muvofiq. Davlat byudjeti g’aznachilik ijrosini nazorat qilish, bugungi kunda Moliya vazirligi G’aznachiligi g’aznachilik operatsiyalarini nazorat qilish bo’limi, Moliya vazirligi Nazorat taftish bosh boshqarmasi va O’zbekiston Respublikasi Hisob Palatasi tomonidan amalga oshiriladi. G’aznachilikda ichki auditni joriy qilish natijasida: 1. Dastlabki va joriy nazoratning ichki audit bilan qamrab olinishida davlat byudjeti g’azna ijrosi jarayoni samaradorligi oshadi. Ichki audit xizmatining G’aznachilik tarkibiy bo’limlari va hududiy organlarini reja-dastur asosida nazorat qilishi natijalariga asoslangan boshqaruvni joriy etishga imkoniyat yaratiladi va tashqi nazoratni amalga oshirishga zaruriyat qolmaydi. B) G’aznachilik tizimida amaldagi ichki nazorat tuzilmasi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 28 fevraldagi PQ-594 qaroriga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi tarkibi va uning viloyat bo’limlarida “G’aznachilik operatsiyalari nazorati” tegishli ichki

tarkibiy bo’linmasi tashkil qilindi. Ushbu bo’limning asosiy maqsadi davlat byudjetining g’aznachilik ijrosini hamma bosqichlarida, shu jumladan, kelgusi ichki tizim nazoratini amalga oshirish tadbirlari va ogohlantirish hisoblanadi. G’aznachilik operatsiyalari nazoratini amalga oshirish amaliyoti 2-bobda batafsil yozilgan. Ichki nazorat ob’ekti – biznes jarayonda foydalanilayotgan boshlang’ich hujjatlar hisoblanadi. Ular quyidagi maqsadlar uchun tekshiriladi: A) belgilangan hujjatlarni to’ldirish tartibiga mos kelishini aniqlash uchun; B) byudjet klassifikatsiyasi ko’rsatkichlarini to’g’ri aniqlash uchun; V) rejali belgilangan tartibda byudjetdan mablag’ ajratish uchun; G) boshqa nazorat ko’rsatkichlari. Ichki nazoratning maqsadi: 1. Byudjetni tasdiqlangan chegarada parametr (limitlar) doirasidagi ijrosi; 2. Byudjet tashkilotlari tomonidan suiiste’molchilik holatlarini ogohlantirish. Jahon amaliyotida xalqaro tan olingan ichki nazorat va audit bo’yicha standartlarda quyidagi maqsadlar uchun tayyorlangan: 1) Xususiy sektorga ikkita organ tomonidan, Ichki Auditorlar Instituti (IAI) audit uchun va Tredueyya sponsor tashkilotlar Komissiyasi Qo’mitasi (COSO) ichki auditorlar uchun; 2) Alohida davlat organlari uchun INTOSAI (Oliy Auditorlar Instituti Xalqaro Tashkiloti) va turli davlatlarning ichki hamda tashqi audit instituti. Yuqorida aytilganlardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, unda davlat sektori tizimida ichki nazorat va audit masalalarini qo’shgan holda hozirgi vaqtda davlat moliyaviy nazorati tizimini rivojlantirishning yagona kontseptsiyasini ishlab chiqish zaruriyati paydo bo’ldi. Masalan, bir variant sifatida yuqoridagi maqsadni amalga oshirish uchun O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risidagi” qonunga qo’shimcha va o’zgartirishlar kiritish yoki O’zbekiston Respublikasining alohida qonuni loyihasini “Davlat sektorida davlat moliyaviy nazorati to’g’risida”gi

O’zbekiston Respublikasining 24 dekabr 1998 yil №717-1 “Xo’jalik sub’ektlari faoliyati davlat nazorati to’g’risida” qonuni asosida alohida ishlab chiqish lozim. Davlat moliyaviy nazoratini aniqlanish uchun qonunchilik asoslarini ishlab chiqish hamda ichki nazorat va auditni amalga oshirish bo’yicha O’zbekiston Respublikasi “Byudjet tizimi to’g’risidagi” qonuniga o’zgaritirishlar kiritish, davlat sektorida ichki audit tegishli standartlari, ichki nazoratni amalga oshirish bo’yicha metodik tavsiyalar va boshqa ko’plab o’zgartirishlar ishlab chiqish, tasdiqlash lozim. Jahon amaliyoti ko’rsatishicha, ichki nazorat va audit tizimini yo’lga qo’yish – davlat resurslaridan samarali foydalanishning o’sishining to’g’ri yo’li hisoblanadi.

Adabiyotlar ro’yxati: 1.O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni - Toshkent 1996 y. 30 avgust. 2.O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. (Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o’zgartirishlar kiritilgan: O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni, O’zR 04.04.2006 y. O’RQ-28-son Qonuni, O’zR 10.10.2006 y. O’RQ-59-son Qonuni, O’zR 17.09.2007 y. O’RQ-110-son Qonuni, O’zR 09.09.2009 y. O’RQ-216-son Qonuni asosida) 3. Аудит, Дарслик. 1 ж и л д. М.М.Туложоджаева, Ш.И.Илхомо, К.Б.Ахмаджонов ва бошқалар.Ўз.Р. Олий ва ўрта махсус т, Тошкент давлат иқтисодиёт университети.-Тошкент: NORMA/ 2008/-320 б. 4. А у д и т, Д а р с л и к. 11 ж и л д. М. М. Т у л о ж о д ж а е в а, Ш. И . И л х о м о, К.Б.Ахмаджонов ва бошқалар.Ўз.Р. Олий ва ўрта махсус т, Тошкент давлат иқтисодиёт университети.-Тошкент: NORMA/ 2008/-320 б. 5. Аудиторлик фаолияти буйича услубий к./ Х.Косимо, Л . Юг а й, А . Х о ш и м о в, Б . П а р д а е в, Б . А б д у н а з а р о в.-Т о ш к е н т, 2010.-320 б. 6. Сборник методических / указаний Х . К о с ы м о в, Л . Юг а йпо , А . Х о ш и м о в, Б . П а р д а е в, С о с т а в и т е л ь: Б . А б д у н а з а р о в.-Т а ш к е н т, 2009.-304 с. 7. А у д и т: у ч е б н и к / п о д . Б у л ы г и р е д . – М.:Р . “ЮН И Т ИП – Д А Н А”, - 2009 г. – 431 с т р. 8. Аудит: учебник для студентов , обучающихся по эковузов с п е ц и а л ь н о с т я м / п о д . В .р е дИ П о д о л ь с к о г о. М.: – “ ЮН И Т И – ДАНА”, – 2009 г. – 744 с т р. 9. Бычкова С., Итыгилова Е. А у д и т: учебное пособие. – М.: “Ма г и с т р”, 2009 г. - 463 с т р.

Похожие

Moliyaviy nazorat

Moliyaviy nazorat.

Audit va moliyaviy nazorat

O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi va uning moliyaviy nazoratni tashkil etishdagi o’rni

O’zbekiston respublikasining tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi