O'zbekiston Respublikasi bojxona tizimida axborot texnologiyalari joriy etilishini takomillashtirishning ustuvor yo'nalishlari - Экономика - Рефераты

O'zbekiston Respublikasi bojxona tizimida axborot texnologiyalari joriy etilishini takomillashtirishning ustuvor yo'nalishlari

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

183.5 KB

O`zbekiston Respublikasi bojxona tizimida axborot texnologiyalari joriy etilishini takomillashtirishning ustuvor yo`nalishlari Reja: 1. Bojxona tizimida kompyuterlashtirish va axborot texnologiyalarini tadbiq etishni takomillashtirish yo`llarini aniqlash 2. Tashqi savdo operatsiyalarini monitoringini amalga oshirishda axborot texnologiyalarini takomillashtirish 3. O`zbekiston Respublikasida axborot texnologiyalarini rivojlanishi va bojxona tizimida qo`llanilishini istiqbollari

Bojxona tizimida kompyuterlashtirish va axborot texnologiyalarini tadbiq etishni takomillashtirish yo`llarini aniqlash Bojxona tizimida kompyuterlashtirish va axborot texnologiyalarini tadbiq etishni takomillashtirish yo`llarini aniqlashda quyidagilarni kuzatish mumkin Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 30 sentabrdagi «Eksport-import operatsiyalarining monitoringini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida» 416-son qarorining 2-bandiga muvofiq, Davlat bojxona qo`mitasi tomonidan Tashqi savdo operatsiyalarining yagona elektron axborot tizimi (TSOYAEAT) ishga tushirildi. Bu tizim Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 20 avgustdagi «litsenziyalashni bekor qilish va iste’mol tovarlarini olib kelish, O`zbekiston Respublikasi ichki bozorlarida sotishni takomillashtirish chora-tadbirlari to`grisida». 295-son qarorini bajarish uchun Davlat soliq qo`mitasi, Tashqi iqtisodiy aloqalar, savdo va investitsiyalar vazirligi, Markaziy bank, vakolatli banklar va boshqa manfaatdor vazirliklar hamda idoralar bilan birgalikda ishlab chiqilgan. Ularga murakkab boshqaruv tuzilmalari va jarayonlari xos bo`lgan ichki tarmoq ma’lumotlar bazalaridan farqli ravishda, (tovar-xom ashyo birjalari va boshqa birjalar tizimida, bank tizimida), TSOYAEAT bir qancha vazirliklar va idoralarning axborot resurslarini ma’lum vaqt miqyosida tahlil etish va ulardan foydalanish imkonini beradi. Mazkur tizim IBM kompaniyasining h turkumidagi AS 400 turidagi serverlar bazasida, web-texnologiyalaridan foydalanib bunyod etilgan. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi sifatida DV-2 tanlangan. U Lotus Domino sohasida amalga oshirilgan va vazirliklar hamda idoralar o`rtasida kelishuvni, shuningdek tashqi iqtisodiy faoliyatga doir axborotnnig to`g`riligini ta’minlaydi. Hozirgi vaqtda TSOYAEATda 507 foydalanuvchi ro`yxatga olingan bo`lib, shulardan 443 tasi bank xodimlari. 22 tasi TIAA va 39 tasi bojxona organlarining bazasini doimiy boshqarish davom etmoqda, foydalanuvchilarga maslahat berish uchun alohida telefon liniyasi ajratilgan .

diagramma Манба: www.rubrи con . com – ―Ахборот-технологиялари‖ бизнес- маълумотномаси TSOYAEAT ishga tushirilishi bilan idoralararo axborot resurslaridan foydalanuvchilar uchun sifat jihatidan yangi xilma-xil xizmatlar doirasi paydo bo`ldi. Biroq, uning ishlashi jarayonida ayrim muammolar borligi aniqlandi, ma’lum bo`lishicha, ular shunday tizimlarga xos bo`lib, avvalo mamlakatda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanish darajasi bilan bog`liq. Birinchidan, ma’lumotlarni uzatishning texnik tavsiflari yetarlicha bo`lgan kanallar taqchiligi mavjud. Xususan, Toshkentda yoki poytaxt bilan viloyat markazlari o`rtasida axborot ayirboshlash o`tayotganda ular yetarli. Lekin video, tovushli va raqamli axborotni bir vaqtning o`zida bojxona organlariga, ayniqsa chegara maskanlariga (postlarga) uzatishda bunday telekommunikatsiya aloqa kanallari juda ham kamligi sezilib qolmoqda . Bu muammoni hal qilish uchun DBQ bojxona organlarining avtomatlashtirilgan yagona axborot tizimi loyihasini tuzdi, bu loyiha tasdiqlanish bosqichida turibdi. Bu yo`nalishdagi ishlar bojxona infratuzilmasini rivojlantirishdan manfaatdor tashkilotlar bilan birgalikda olib borilmoqda. Ikkinchidan, idoralararo axborotning kafolatli himoyalanishini ta’minlash. Ma’lumki, bu vazifa tashkiliy, huquqiy, texnik va texnologik tadbirlar bilan qo`shib ko`rib chiqiladi.

Axborot texnologiyalari davlat universiteti, Milliy universitet, Ichki ishlar vazirligi Cisco kompaniyasining akademiyasi va boshqa muassasalar muntazam ravishda seminarlar, konferensiyalar, maslahatlashuvlar o`tkazmoqda. Lekin hozirgi vaqtda u yoki bu tizimda axborot himoyasining kafolatlanishini tahlil qilish, shuningdek ushbu soha uchun mutaxassislar tayyorlash bilan shug`ullanadigan aniq bir institut yo`q. Chunonchi, vakolatli organlarga bir necha marta murojaat qilishiga qaramay, TSOYAEAT uchun hozirgacha bunday xulosa olingani yo`q. Global tizimlarning axborot xavfsizligini ekspertiza qilishga qodir vakolatli organning yo`qligi axborot xavfsizligini ta’minlash muammosi bo`lib qolmoqda. Idoralararo va tarmoqlararo ma’lumotlar bazasini shakllantirish chog`ida ishlab chiqilayotgan tizimlarga nisbatan bo`ladigan axborot hujumlariga bardoshlikni tahlil va ekspertiza qila oladigan maxsus laboratoriyalar va muassasalar barpo qilish zarur, deb o`ylaymiz. Uchinchidan, vazirliklar va idoralarda axborot xavfsizliginim ta’minlaydigan maxsus bo`linmaning, ko`pincha ma’lumotlar bazasi va kompyuter tarmoqlarining yuqori malakali boshqaruvchilarining yo`qligi. Bir qarashda bu narsa har bir vazirlik va idoraning ichki muammosi bo`lib ko`rinadi. Biroq, gap shundaki, bir vazirlikning axborot xavfsizligi bilan shug`ullanuvchi bo`linmasi, basharti umumiy tizimdan foydalanuvchi boshqa vazirlikda shunga o`xshash bo`linma bo`lmasa, xavfsizlikni ta’minlay olmaydi. Axborot texnologiyalari va xizmatlari xavfsizligi sohasida tegishli standartlar hamda me’yoriy-huquqiy hujjatlar zarur. Hozirgi vaqtda TSOYAEAT tizimi bir maromda ishlamoqda. Vakolatli banklar va bojxona organlari uning yordamida har kuni tashqi savdo operatsiyalari bo`yicha kontraktlarni ro`yxatga oladi va tasdiqlaydi. Kontraktlarning bajarilishi va o`zaro hisob- kitoblar bo`yicha monitoring o`tkaziladi. TSOYAEAT tizimi bir necha yo`nalishda rivojlanishda davom etmoqda. Chunonchi, vakolatli banklar TIAA va Davlat bojxona qo`mitasida tashqi savdo operatsiyalari kontraktlari bo`yicha ma’lumotlar tarixiy bazasining mavjudligi uni TSOYAEAT bazasiga o`tkazadigan mexanizmni o`z ichiga oladigan TSOYAEATni dastur bilan ta’minlash rejasini ishlab chiqish imkonini beradi. Busiz tashqi savdo operatsiyalarini to`la tahlil va monitoring qilib bo`lmaydi.

TSOYAEAT ma’lumotlar bazasi unga barter va birja kontraktlari, shuningdek TIF ishtirokchilari - jismoniy shaxslar haqidagi axborotlarni kiritish hisobiga kengaymoqda. Axborotni himoya qilishni ta’minlash uchun «USB» tizimlari joriy etilmoqda, ular har bir foydalanuvchida tizimga USB - port orqali kirish uchun fizik kalit bo`lishini nazarda tutadi. Ma’lumotlardan zaxira va ters nusxa olishni ta’minlash uchun dasturiy- texnika majmuining joriy etilishi ham TSOYAEAT ishonchli, xavfsiz ishlashini ta’minlaydi. Aytish lozimki xozirgi paytda bilim va yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi iqtisodiyotni har akatlantiruvchi asosiy omil Internet va uning dasturlari hisoblanadi. Global kompyuter tarmoqlari axborot olish, saqlash va tarqatish uchun yangi imkoniyatlarga ega bo`lib, ulkan jahon axborot resurslariga ulanishni ta’minlaydi. Ular odamlar hayotining yangi sifatiga o`tishini tezlashtiradi. Biroq tarmoqdan foydalanish shu bilan bir paytda ilgari mavjud bo`lmagan muammolarni ham yuzaga keltiradi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi 2014 yil yakunlariga bag`ishlangan majlisda davlatimiz raxbari bu borada o`z fiklarini bildirib shuni ta’kidladilar: ―Mamlakatimizda internetdan foydalanuvchilar soni yil sayin ko`payib bormoqda. Bugungi kunda ular 10 million 200 ming kishidan oshdi yoki mamlakatimiz aholisining uchdan bir qismini tashkil etmoqda. Respublikamizda internetning o`tkazuvchanlik darajasi 4 barobar oshirildi, internetga ulanish tezligi esa 1,5 marta ortdi. Shu bilan birga, undan foydalanish narxi 2013 yilga nisbatan 11,6 foizga kamaydi‖26 O`tgan yilning xuddi shu davri bilan solishtirganda «.uz» hududida ro`yxatga olingan web-sahifalar soni 4,4 baravar o`sdi. ―uz‖ hududida domen nomlarini ro`yxatga olish narhini pasaytirish va tartibini takomillashtirish bo`yicha amalga oshirilgan rejali tadbirlar ushbu hududda ro`yxatga olingan domenlar sonining yanada o`sishiga xizmat qiladi. O`zbekistonda Internet xizmatlari tariflari AQSH yoki G`arbiy Yevropa mamlakatlariga nisbatan yuqori. Bu avvalo bozor sig`imining kichikligi va shu sababli o`rtacha xarajatlarni kamaytirish uchun «miqyos samarasi»dan foydalanish imkoniyatining yo`qligi bilan izohlanadi. Bunda Internet xizmatlarini qayta sotish bo`yicha raqobat kuchli bo`lgan bozor mavjud. Ko`plab provayderlar turli xil xizmatlar paketini taqdim etish yo`li bilan mijozlarni jalb etish bo`yicha agressiv siyosat yuritmoqdalar.

Oxirgi yillarda jahon miqyosida axborot texnologiyalarni qo`llashda elektron savdoning rivojlanishi kuzatilmoqda. Xalqaro elektron aloqa ittifoqi (MSE) Butunjahon rivojlanish konferensiyasi (Valletta sh., Malta. 1998 y.) qarorlariga asoslanib yangi xizmat turlarini, jumladan, elektron savdoni yuritish siyosatini ishlab chiqishga kirishdi. Elektron tijoratda bitimlarning aksari qismi savdo hamkorlari o`rtasida bitimlar tuzish uchun mo`ljallangan V2V dasturlari yordamida amalga oshiriladi. Xalqaro ekspertlar tadqiqotlariga muvofiq bunday bitimlar 2012 yilda onlay savdoning 83 foizini, 2014 yilda esa 88 foizini tashkil qiladi. Gartner Group bashoratlariga ko`ra 2007 yilda V2V yordamida amalga oshiriluvchi bitimlar ulushi 1,75 trln. dollarni tashkil qiladi. Mazkur bashoratda vositachilar orqali sotish va qayta sotish imkoniyatlari hisobga olingan. Gartner Group kompaniyasi tomonidan G`arbiy Yevropadagi 30 ta yirik kompaniya o`rtasida olib borilgan so`rov natijalari bo`yicha ularning barchasi V2Vni amalga oshirish uchun kamida bitta kanaldan, ko`p hollarda esa bir nechta turli kanallardan, masalan, elektron savdo maydonchalari va kim oshdi savdolaridan foydalanishlari ma’lum bo`ldi. Elektron tijorat vositalariga kiritiladigan investitsiyalarga keladigan bo`lsak, bu yerda nisbatan o`sish kuzatiladi. CIO.com (IDG - Internathonal Data Groupkompaniyasi portali) baholariga ko`ra bu yil ushbu maqsadlarda IT budjetining o`rtacha 16,3%i sarflanadi. 2011 yilda bu ko`rsatkich 14%ni tashkil qilgan. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 31 maydagi «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to`g`risida»gi qarori va O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 6 iyundagi «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish tadbirlari to`g`risida»gi qarori axborotlashtirish milliy tizimlarini yaratish, kompyuter texnikasi va axborot texnologiyalarini mamlakat iqtisodiyoti va har bir fuqaroning hayotiga ommaviy tatbiq etish uchun sharoitlar yaratish, jahon bozorida mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan. Qarorda 2002 yilning 1 oktabrigacha 2010 yilgacha bo`lgan davrda elektron tijoratni rivojlantirish Dasturini ishlab chiqish ko`zda tutilgan edi.

Axborot va tarmoq xavfsizligi ham muhim muammolardandir. Yangi axborot texnologiyalari va global axborot tarmoqlaridan foydalangan holda biznes yuritishning xavfsizligini ta’minlash muammosi bugungi kunda jahon miqyosida eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Kompyuter jinoyatchiligiga qarshi kurash jahondagi yetakchi mamlakatlar Klubiga a’zo bo`lgan mamlakatlar bilan birgalikdagi olib boriladigan faoliyatning ustuvor yo`nalisharidan biridir. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda turli huquqbuzarliklar (firibgarlik, saytlarni blokirovka qilish va hokazo) natijasidagi yo`qotishlar o`nlab milliard dollarda o`lchanadi. Eng asosiy va birinchi navbatdagi vazifalardan biri bu elektron savdo tizimi hajmining ortishi va savdo operatsiyalarining barcha ishtirokchilari ishonchining o`sishiga xizmat qiluvchi, ularning qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qiluvchi milliy elektron savdo tizimining huquqiy asoslarini shakllantirishdan iborat. O`zbekiston Respublikasi uchun bugungi kunda yangi zamonaviy texnologiyalarni qo`llash, o`z web-saytlarini yaratish ishlab chiqarish va biznesning muhim tarkibiy qismiga aylanib, elektron tijoratning rivojlanishiga asos soldi. Mahalliy ishbilarmon va tadbirkorlar hozirdanoq o`z bizneslarini yuritish uchun Internet tarmog`i taqdim etayotgan imkoniyatlardan keng foydalanmoqda. O`zbekistonlik tadbirkorlar uchun «Made in Uzbekistan» (www.Uzexport.com) respublika eksportchilarining Internet portalini yaratish muhim hodisaga aylandi. Uning asosiy yo`nalishi - eksportni kengaytirishga ko`maklashish, mahalliy va xorijiy tadbirkorlarning aloqalarini rivojlantirish hisoblanadi. Hozirgi paytda ushbu loyihada turli yo`nalishdagi va mulkchilik shakli har xil bo`lgan 220 dan ortiq eksportchi korxona ishtirok etmoqda. Ularning soni yaqin kelajakda ikki baravar ortishi mumkin. Portal mahalliy tovar va xizmat ishlab chiqaruvchilar haqida turli axborotlarni taqdim etib, o`z tovar va xizmatlarini kam xarajatlar bilan boshqa mamlakatlardagi iste’molchilarga taklif qilish imkonini bermoqda. Mahalliy va xorijiy ishlab chiqaruvchilar saytdagi o`z sahifasida ishlab chiqarayotgan tovar va xizmatlari haqidagi ma’lumotlarni, innovatsion, investitsion va savdo hamkorligi haqidagi takliflarni joylashtirish imkoniyatiga ega. Sayt ishtirokchilari shuningdek, o`zlarining material va xom-ashyo, asbob-uskuna va qurilmalarga ehtiyojlari haqidagi axborotlarni ham joylashtirishlari mumkin. Bunday web-saytni yaratish mahalliy

ishlab chiqaruvchilarning tovar va xizmatlarini xalqaro bozorga chiqarish va respublikamizning jahon iqtisodiyotiga kirib borishiga xizmat qiladi . Tashqi savdo operatsiyalarini monitoringini amalga oshirishda axborot texnologiyalarini takomillashtirish Yurtimizda olib borilayotgan iqtisodiy isloxotlar natijasida xalqaro iqtisodiy aloqalarimizda tub o`zgarishlar ro`y bermoqda. Buni dunyo miqyosidagi nufuzi tobora oshib borayotgan mamlakatimizning bugungi xayotidan xam ko`rish mumkin. Agar tashqi iqtisodiy faoliyatga bog`liq ma’lumotlarni taxlil qilsak, eksport-import operatsiyalarini amalga oshirishning xuquqiy asoslari mustaxkamlanganligi ayon bo`ladi. Xususan, xom ashyo resurslarining xorijiy mamlakatlarga o`zaro manfaatli savdo-sotiq orqali realizatsiya qilinishi natijasida ichki bozorning xalq iste’moli mollari bilan to`ldirilishi kuzatilmoqda. Shunday bo`lsada, ayrim xolatlar xaqida to`xtalsak. Xozirgi ichki ishlab chiqarish kengaytirilmayotgani xalq iste’moli mollarini o`zimizda ishlab chiqarishning susayishiga olib kelishi mumkin. Bunday sharoitda texnika va zamonaviy texnologiyalarni joriy etgan xolda ishlab chiqarishning tarkibini tubdan o`zgartirish orqali raqobatbardosh tovarlar yaratish maqsadga muvofiqdir. Albatta, O`zbekistonda yaratilgan iste’mol mollarini rivojlanayotgan mamlakatlar bozoriga taklif etishda bir muncha siljishlar kuzatilmoqda. Bu nafaqat valyuta tushumlarining ortishiga, balki milliy valyutamizni va ishlab chiqarish jarayonlarini barqarorlashtirishga xam imkon beradi. Bugungi kunda ko`pgina davlatlar ayniqsa uzoq xorijiy davlatlar bilan O`zbekistonning nufuzli korxonalari o`rtasida iqtisodiy aloqalar o`rnatilgan. Shu boisdan ular bilan o`zaro iqtisodiy aloqalarda savdo-sotiq ishlarini yanada jonlantirish maqsadga muvofiqdir. Xususan, aniq yo`nalishlarda korxonalar o`rtasida iqtisodiy aloqalarni kengaytirish uchun shart-sharoitni faol yaratish orqali mol yetkazib beruvchilar va iste’molchilarning bevosita bog`lanishini kuchaytirish; xar bir mamlakat manfaatlar doirasida va davlatlararo rasmiy kelishuvlarga muvofiq

yangi maxsulotlarni sotish uchun iste’mol bozoridan samarali foydalanish; import o`rnini bosadigan va importning boshqa manabalari bo`yicha energiya tashuvchi, xalq iste’mol mollari, qurilish materiallarining yetkazib berilishini qayta taqsimlash xisobiga O`zbekistonga chetdan keltirilayotgan tovarlarga bo`lgan talabni qisqartirish. Mamlakatda eksport saloxiyatini rivojlantirsh vazifasining qo`yilishi bejiz emas. Xozirgi davrda respublika tashqi sadvo aylanmasi va eksport xajmi jaxon xom-ashyo bozorlaridagi konyunktura tebranishlariga o`ta darajada sezgir va ta’sirchandir. Shu sababli, ularning xajmi xalqaro bozorlarda biz uchun qulay konyunktura xolati yuzaga kelganda o`smoqda, ammo axvol o`zgarganda, ya’ni biz uchun noqulay xolatlar yuzaga kelganda kamayib ketmoqda. Buning uchun eksport maxsulotlarini raqobatbardoshligini oshirish, sertifikatsiyalash va tartiblashning o`zgaruvchan mexanizmini joriy qilish maqsadga muvofiqdir. Tashqi iqtisodiy faoliyat va ichki bozorni erkinlashtirish chora-tadbirlari O`zbekiston Respublikasining Umumjaxon savdo tashkilotiga kirishi shartlarni xisobga olgan xolda amalga oshirilmoqda. O`zbekiston Respublikasi o`zini tashqi iqtisodiy faoliyat, jumladan eksport dasturini ishlab chiqar ekan, bunda o`zining iqtisodiy-ijtimoiy imkoniyatlarini, xamda rivojlangan davlatlarning tajribalariga suyandi. Tajribalardan ko`rinishicha, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan tovarlarni tashqi bozorlarga olib chiqish uchun uning ishlab chiqaruvchilari xarakatlarining o`zi yetarli emas. Bu o`rinda mavjud vaziyatni iqtisodiy va siyosiy vositalar bilan boshqaradigan davlatning faol yordami zarurdir. Xususan, yordamning asosiy tarkibiy qismlari esa quyidagilardan iborat: eksport muammolariga qarz ajratish va sug`urtalash, axborot, marketing va maslaxat xizmatlarini shu maqsadlar uchun ochilgan umummilliy shaxobcha orqali ko`rsatish, mamlakatimiz eksportchilarining xalqaro ko`rgazma va yoyma bozorlarda qatnashishini mablag` bilan ta’minlash, eksportga iqtisodiy diplomatiya vositalari bilan yordam berish va xokazo.

Ayrim mutaxassislar fikricha, davlatning tarmoqning aloxida guruxlari rivoj topishida mavqei quyidagicha bo`lishi lozim : - xom-ashyo chiqarish sanoatining eksportbardosh tarmoqlari (neft, gaz, tog`-kon) mustaqil rivojlanish tomon yo`l tutish kerak; - davlat katta ilmiy-texnik saloxiyatga ega tarmoqlarni (aviakoinot majmuasi, avtomobilsozlik, quvvatli mashinasozlik, telealoqalar) xar tomonlama qo`llab-quvvatlashi zarur; - texnik jixatdan ancha orqada qolgan tarmoqlarga nisbatan (radiotexnika, yengil va oziq-ovqat sanoati, qishloq xo`jalik mashinasozligi) proteksionistik ximoyaning muayyan vositalarini qo`llash talab etiladi . Jahon bozoridagi konyunkturaning beqarorligiga qaramasdan, 2013-yilda eksport hajmining o`sishi 10,9 foizdan iborat bo`ldi. Tashqi savdo faoliyatidagi ijobiy saldo 1 milliard 300 million dollarni tashkil etdi. 2013-yilda qimmatbaho metallar narxining keskin pasayganiga qaramasdan, mamlakatimiz oltin-valyuta zaxirasi o`tgan yil davomida 2 foizga ko`paydi.28 Bunga sabab, respublikamizda zamonaviy texnologiyalarga asoslangan qo`shma korxonalarni ochilishi, xom ashyoning ko`p qismini o`zimizda qayta ishlashga o`tilishi, maxalliy korxonalar tomonidan ishlab chiqarilayotgan tovarlarni raqobatbardoshlik darajasini oshishidir. Respublika xukumati tomonidan mamlakat eksport saloxiyatini rivojlantirish bo`yicha belgilab qo`yilgan vazifalarni amalga oshirish maqsadida 2015 yilgacha bo`lgan davrga mo`ljallangan O`zbekiston Respublikasini eksport saloxiyatini rivojlantirish dasturini, shuningdek, ishlab chiqarish bo`yicha maxalliy xom-ashyo bilan ishlaydigan, butlovchi qismlar va asbob-uskunalar tayyorlaydigan soxalarni maxalliylashtirish dasturini ishlab chiqish maqsadga muvofiq topildi. Ushbu dasturlardan ko`zlangan maqsad tovar va xizmatlar eksporti xajmini barqaror o`sitirish uchun sharoitlarni ta’minlash va O`zbekistonning mavjud ishlab chiqarish, resurs saloxiyatlaridan maksimal darajada foydalanish asosida ularning nomenklaturasini raqobatga bardosh tovar va infratuzilmasini rivojlantirish, takomillashtirishdan iborat bo`ladi.

Bu maqsadlarga erishish uchun faol eksport strategiyasiga o`tish, eksportning maqsadli yangi tarmoq va jug`rofiy tarkibini shakllantirish, eksport maxsulotlarining nomenklaturasini kengaytirish va raqobatbardoshligini oshirish, xalqaro savdo-iqtisodiy xamkorlikning progressiv shakllaridan foydalanish lozim bo`ladi. Mamlakat eksport saloxiyatini rivojlantirish va mustaxkamlash, shuningdek maxsulot eksporti xajmini o`stirish uchun avvalom bor, uni davlat tomonidan qo`llab-quvvatlashning qonuniy asoslari tizimini takomillashtirish va tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish lozim. Buning uchun tashqi savdo faoliyatini tartibga soluvchi qonunchilik aktlari va me’yorlarini takomillashtirish lozim. Mutaxassislar ta’kidlashicha, 2015 yilda milliy iqtisodiyot rivojida milliy iqtisodiyot rivojida muayyan siljishlar, xususan, eksport xajmlarining 1,65 marta oshirish kutilmoqda. Mutaxassislarning xisoblashlaricha, davlatning eksport soxasiga iqtisodiy vositalar bilan yordam asosan tayyor maxsulotlarni rivoj toptirishga qaratilishi zarur. Bunday yordam chora-tadbirlari nafaqat mamlakatimiz korxonalari kuchi bilan ilmiy xajmdagi maxsulot ishlab chiqarishni yo`lga qo`yish, kengaytirish va zamonaviylashtirishni, balki yana xorijiy xamkorlar bilan qo`shma loyixalarni amalga oshirishni qamrab olishi maqsadga muvofiqdir. Jumladan, bu ishlarga qismlar xamda detallarni tayyorlash yoki xorijiy shirkatlar buyumlari bo`yicha amaliy tadqiqot va konstruktorlik ishlarini bajarish, import tarkibiy qismlaridan foydalanib, eksport uchun mo`ljallangan maxsulotlarni yig`ish kabilar kiradi. Xukumatning moliyaviy ishtiroki, shuningdek, sanoat yoki o`zga muassasalarni ko`rish va ishlatishda xorijiy mamlakatlarga texnik yordamning kengaytirilishi uchun xam zarurdir. Eksport saloxiyatini kengaytirish bilan bog`liq vazifalarning yechimiga eksport maxsulotini ishlab chiqarishda foydalaniladigan tovarlarga import soliqlarini solish (bojlar, qo`shimcha qiymatga soliqlar) darajasini pasayishi yordam berishi mumkin. Bundan tashqari, zamonaviy jixozlar, ashyolar va butlovchi qismlarga, mamlakatimizda ishlab chiqarilmaydigan, xom ashyoning

ayrim turlariga chetdan keltirishga qo`yilgan bojlarni kamaytirish xam mumkin bo`lardi. Eksportni qo`llab-quvvatlash bo`yicha chora-tadbirlar bilan birgalikda bularning xammasi O`zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatidagi yangi yo`nalishlarni shakllantirishga sezilarli turtki berishi mumkin. Eksportni davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash maqsadida soliqqa tortish tizimida ma’lum imtiyozlar belgilash kerak bo`ladi: mulkchilik shakllaridan va katta-kichikligidan qat’iy nazar eksport maxsulotlari ishlab chiqaruvchi korxonalar uchun soliq stavkalarini kamaytirish; jadallashtirilgan amortizatsiya siyosatini qo`llash yo`li bilan korxonalarning bir qismini texnik qayta jixozlash va ishlab chiqarish vositalarini muddatidan oldin yangilash uchun yo`naltirishga imkon yaratish; - eksport xizmati uchun Umumjaxon savdo tashkiloti qoidalariga muvofiqlashtirish. Eksport xajmini ko`paytirish va uning tarkibini kengaytirish uchun quyidagicha chora-tadbirlarni ko`rish lozim bo`ladi: - eksportni qo`llab-quvvatlashga asoslangan moliyaviy konsorsiumlarni tuzish; - korxonalarning raqobatbardosh maxsulotlar ishlab chiqarishga o`tish jarayonlarini rag`batlantirish; - yirik, o`rta va kichik sanoat korxonalarining eksport faoliyatini qo`llab- quvvatlash ; Sanoat korxonalari va tarmoqlarini modernizatsiyalashtirish, diversifikatsiyalashtirish, ularning moddiy texnikaviy bazasini mustaxkamlash, ularga yangi va yuqori texnologiyani kiritish ; - respublikamizning ilmtalab va asosiy sanoat tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida xorijiy bevosita investitsiyalarni jalb qilish. Eksportga maxsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarning eksport saloxiyatini kengaytirish, ularning mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, davlat tomonidan qo`llab- quvvatlash, amaldagi soliq imtiyozlarini tartibga solish va eksportga mo`ljallangan raqobatbardosh maxsulot ishlab chiqarishni ko`paytirishga shunday imtiyozlarning

rag`batlantiruvchi ta’sirini kuchaytirish maqsadida 2000 yil 5 iyunida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «Eksport maxsuloti ishlab chiqaruvchilarini rag`batlantirish borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida»gi farmoni e’lon qilindi . Bu farmonga asosan: 1. Eksport qiluvchi korxonalar tomonidan o`zi ishlab chiqarigan maxsulotlar (ishlar, xizmatlar) eksportidan olinadigan daromadlarning xisob-kitobi aloxida yuritiladi. 2000 yil 1 iyulidan boshlab, mulkchilikning barcha shakllaridagi eksport qiluvchi korxonalarning o`zi ishlab chiqargan va erkin almashtiriladigan valyutaga eksport qilgan maxsulotlar (ishlar, xizmatlar) dan olinadigan daromadlari (foyda) solig`i to`lashdan ozod etiladi. Mazkur soliq imtiyozi yagona soliq to`lovchilari bo`lmish kichik korxonalarga xam joriy etildi . 2. Eksport qiluvchi korxonalar uchun 2000 yilning 1 iyulidan boshlab umumiy savdo-sotiq xajmida o`zi ishlab chiqargan maxsulotlar (ishlar, xizmatlar) eksporti ulushiga qarab mulk solig`i to`lashning quyidagi tartibi joriy etildi: eksport ulushi 25 foizdan 50 foizgacha miqdorida bo`lganda belgilangan mulk solig`i stavkasi 50 foizga kamaytiriladi; 50 va undan ko`proq foiz bo`lganida mulk solig`i undirilmaydi . 3. Ushbu farmonning yuqorida aytib o`tilgan 1 va 2-bandlarida ko`zda tutilgan imtiyozlar eksport maxsuloti ishlab chiqaruvchi xamda uni mustaqil ravishda yoki vazirliklar, idoralar, korporatsiyalar, konsernlar, uyushmalar va kompaniyalarning tarkibiy bo`linmalari xisoblanuvchi ixtisoslashtirilgan tashqi savdo birlashmalari xamda fermalari orqali sotuvchi barcha mulkchilik shakllaridagi korxonalarga tadbiq etildi . Mazkur imtiyozlar erkin almashtiriladigan valyutaga xom-ashyo maxsulotlari - paxta tolasi, ip-gazlama kalavasi, neft va neft maxsulotlari, gaz kondensati, tabiiy gaz, elektr energiyasi, qimmatbaxo, rangli va qora metallar eksport qiluvchi vositachilik korxonalariga, shuningdek, ishlab chiqarish korxonalariga tadbiq qilinmoqda . Mamlakat boshqa mamlakatlar uchun eksport bozori va ayni vaqtda zarur importni yetkazib beruvchidir. To`siqlarni bartaraf etishni rag`batlantiradigan savdo-sotiqni

kengaytirish iqtisodiy o`sishga olib keladi. 70 va 80-yillarda bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarda, eng avvalo Markaziy Osiyoda, jaxon bozoriga yo`naltirilgan savdo siyosati qabul qilindi. Eng so`nggi voqealar savdoni erkinlashtirish (Urugvay raundi yakunlari), erkin savdo to`g`risidagi Shimoliy Amerika bitimi (NAFTA) va boshqalardir. Jaxon savdo bozorining mantiqi aniq va oddiy: xalqaro taqsimot davlatga o`zi samarali ishlab chiqarayotgan tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko`rsatishga ixtisoslashishiga imkon beradi. Barcha tovarlarni o`z kuchi bilan ishlab chiqarishga va xizmatlarni ko`rsatishga urinish oqilona ish emas va iqtisodiy jixatdan samarasizdir. Bironta xam mamlakat xamma narsani bir xil rentabellik bilan ishlab chiqara olmaydi. Bunday qoida dunyoda qiyosiy afzallik sifatida ma’lumdir. Erkin savdo mamlakat uchun o`zining iqtisodiy resurslarini o`zi nisbatan yaxshi amalga oshiradigan faoliyat turlariga yo`naltirishga imkon beradi. Bozorda raqobatning kuchayishi esa firmaning nobudgarchiliklarini kamaytirishga, narxlarni tushirishga va sifatni yaxshilashga majbur qiladi. Shu tariqa, erkin savdo siyosatidan foydalanadi. Eng avvalo narxlar ko`lami keng bo`lgan iste’mol tovarlarining kengroq doirasiga ega bo`lgan ichki iste’molchilar olishadi va eng maqbul narxlarni tanlashadi. Biznesni rivojlantirish uchun zarur bo`lgan, maqbul narxlari bo`yicha kengroq doiradagi ishlab chiqarish vositalarini mustaqil ravishda tanlash imkoniyatini oladigan milliy ishlab chiqaruvchilarimiz (yirik, shuningdek, o`rta va mayda) xam yutishadi. Bu esa jaxon bozorida xam, o`zimizning bozorda xam samarali ishlab chiqarish va muvaffaqiyatli raqobat uchun omil bo`lib bormoqda. Keyingi yutuq - samarali va raqobatbardosh firmalar faoliyatining kengayishiga qarab ish bilan bandlilik mutloq o`sishiga olib keladi. Nixoyat, ochiq savdo rejimi mamlakatning bevosita xorijiy investitsiyalarini jalb etish qobiliyatini ancha oshiradi . Bojxona tadbirlarini soddalashtirish va uyg`unlashtirish ko`p yillar mobaynida xalqaro savdo-sotiqni rivojlantirish bilan shug`ullanib kelayotgan tashkilotlar e’tiborini o`ziga jlb qilmoqda. Bojxona xamkorligi kengashi ta’sis etuvchi konvensiya yoki shartnoma 1950 yilda Bryusselda imzolangan va 1952 yilda kuchga kirgan.

1969 yilda Bojxona Xamkorligi Kengashi va GATT (xozirgi Jaxon savdo tashkiloti) a’zolari bo`lgan mamlakatlar bojxona tadbirlarini soddalashtirish va uyg`unlashtirishning xalqaro vositasini vujudga keltirish to`g`risida taklif kiritgan edilar. Bu taklifni boshqa mamlakatlar va YUNKTAD, Xalqaro Savdo Palatasi, Xalqaro fuqaro aviatsiyasi tashkiloti va Xalqaro dengiz transporti tashkiloti singari tashkilotlar qo`llab- quvvatladi. Buning natijasida 1973 yilda Yaponiyada qabul qilingan Bojxona tadbirlarini soddalashtirish va uyg`unlashtirish xalqaro konvensiyasi (uni Kioto konvensiyasi deb xam atashadi) ishlab chiqildi. Kioto konvensiyasi belgilab bergan bojxona tadbirlari namunasi milliy bojxona organlarini Jaxon savdo tashkiloti talablarini bajarish vositasi bilan ta’minlaydi. Talablarning aksariyati chegarada bojxona baxosiga, tovarning kelib chiqish qoidalariga, bojxona yig`imlari va to`lovlariga, subsidiyalariga, ichki soliqlarga, miqdoriy cheklashlarga, litsenziyalashga, standartlash va sertifikatlash talablariga, tovarni ortishdan oldingi tekshirishlarga va intellektual mulk xuquqlariga tegishlidir. Shu sababli, bojxona ishini tashkil qilishni yaxshilash, yagona bojxona siyosatini yuritish, Respublika bojxona idoralari faoliyatining tezkorligi va samaradorligini oshirish ularning mamlakat iqtisodiy xavfsizligini mustaxkamlashdagi axamiyatini kuchaytirish, shuningdek, bojxona ishi soxasidagi xalqaro xamkorlikni yanada kengaytirish maqsadida, 1997 yil 8 iyulda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-1815 sonli «O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo`mitasini tashkil etish to`g`risida»gi farmoni e’lon qilindi. DBQva uning organlari faoliyatini quyidagi eng muxim qonun xujjatlari belgilab beradi: O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 8 iyuldagi PF-1815 sonli «O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo`mitasining tashkil qilish to`g`risida» farmoni, O`zbekiston Respublikasining 1997 yil 29 avgustdagi «Davlat bojxona xizmati to`g`risida»qonuni xamda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1997 yil 30 iyuldagi 374-sonli «O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo`mitasi faoliyatini tashkil etish masalalari to`g`risida» qarori bilan tasdiqlangan «O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo`mitasi to`g`risida»gi Nizom, O`zbekiston Respublikasi Oliy majlisining 2015 yil № 1, 8-moddaga o`zgartirish to`g`risida, Bojxona tizimida tovarlarni

elektron deklaratsiyalash tartibi Nizomini tasdiqlash haqida . Mazkur Nizom birinchi navbatda bojxona organining asosiy vazifalari, funksiyalari va xuquqlarini belgilaydi . Xuquq va majburiyatlar o`rtasidagi farq ularni amalga oshirilishini o`ziga xos tomonlarida namoyon bo`ladi. Xuquqlar davlat idorasiga turli masalalarni xal qilishda tanlov erkinligini beradi. Majburiyatlar organ faoliyatini qat’iy tartibga soladi, uni amalga oshirish shartlariga esa qonunda aniq ko`rsatilishi lozim. Shunday qilib, boshqaruv organi faoliyatini yuqorida eslatib o`tilgan xar bir tarkibiy qismi (elementi) - ushbu organning xuquqiy maqomini tariflaydi. Vazifalar -faoliyatining umumiy yo`nalishi va maqsadlarini ko`rsatadi, funksiyalar - mazkur vazifalarni bajarish uchun nimalar qilish kerakligini aniqlaydi, xuquqlar - bojxona organini qanday xajmda o`z majburiyatlarini amalga oshirishi mumkinligini belgilaydi. Eksport-import operatsiyalarini amalga oshirish chog`ida turli huquqbuzarliklarni aniqlash va ularga chek qo`yish monitoringning muhim qismidir. Eksport chog`ida: tovarlarni tannarhidan arzon narxlarda sotish: soxta eksportdan foydalanish; valyuta tushumini qaytarishning kechiqishi va to`la qaytarilmasligi; ikki xil kontrakt tuzish; TIF TN haqiqiy kodining o`zgartirilishi. Bunday nayranglardan avvalo asosiy eksport guruhiga kiradigan tovarlarga nisbatan foydalanishadi. 2010-2016 yillarda bojxona organlarini rivojlantirish konsepsiyasiga muvofiq bojxona texnologiyalarini, shu jumladan eksport-import kontraktlari monitorigini tashkil etish va takomillashtirish tashqi iqtisodiy faoliyatning halol, qonunga itoatkor ishtirokchilari bilan hamkorlik munosabatlari asosida va ayni paytda nopok biznesga qarshi murosasiz va izchil kurashish asosida amalga oshirilmoqda. Davlat bojxona qo`mitasining Bojxona statistikasi va tahlili markazi, uning bo`limlari hududiy boshqarmalar, bojxona komplekslari va postlari tarkibida tovarlarning kelib tushishi yoki yuklab jo`natilishi to`g`risidagi ma’lumotlarning TSOga o`z vaqtida va ishonchga kiritilishi uchun javob beradilar, ilovalar bilan birgalikda bojxona yuk deklaratsiyalari asosida ma’lumotlarning statistika elektron bazasini tuzadilar, tovarlarni olib kirish va olib chiqish bo`yicha ma’lumotlarni hamda ular bo`yicha amalga oshirilgan

bojxona to`lovlarini tahlil etadilar, shuningdek ma’lumotlarning elektrok bazasi TSOga o`z vaqtida qo`shilishini ta’minlaydilar. Davlat bojxona qo`mitasining kontrabandaga va bojxona qoidalarini buzilishlariga qarshi kurashish boshqarmasi, uning bo`limlari hududiy boshqarmalar, bojxona komplekslari va postlari tarkibida kontrabanda operatsiyalari amalga oshirilishi yo`llari va mexanizmlarini aniqlash, tovarlar va boshqa moddiy boyliklarining O`zbekiston Respublikasi hududiga noqonuniy olib kirilishi hollariga barham berish, tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi boshqa jinoyatlarni ochish bo`yicha tezkor-tahliliy va qidiruv chora- tadbirlari o`tkazilishini ta’minlaydilar. O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo`mitasi va Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi O`zbekiston Respublikasiga import qilinadigan tovarlarga narx belgilanishi tendensiyasi ustidan doimiy monitoringini amalga oshiradilar. Monitoring natijalari bo`yicha TSO ma’lumotlari, shuningdek har oyda ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinadigan va elektron shaklida TSOga kiritiladigan muqobil manbalardagi ma’lumotlari byulleteni tuziladi. Byulleten tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlarining import qilinadigan tovarlarga narx hosil bo`lishida shakllanayotgan tendensiyalardan xabardorligini oshirish, shuningdek ularni bojxonada rasmiylashtirish tartib-qoidalarini samaradorliroq va xosilona amalga oshirish uchun xizmat qiladi. Hozirgi kunda axborotlashtirishni keng yo`lga qo`yilishi ko`pgina fuqarolarni oldida turgan savollariga javob bo`lib, ular javoblarni olishda o`z harajatlari va vaqtini tejaydilar. Misol tariqasida fuqarolarni bojxona to`lovlarini to`lashni kechiktirish va bo`lib - bo`lib to`lash imkoniyati qancha muddatga berilishi mumkin, degan savollarga «SBX» - Soliq va bojxona xabarlarini moliyaviy- iqtisodiy gazetasini, hamda DBQ ni rasmiy elektron saytlariga murojaat qilgan holda bir zumda quyidagilarni aniqlab olishi mumkin: - 1999 yil 20 avgustdagi 832-I va 2001 yil 7 dekabrdagi 320-P-son qonunlar bilan qo`shimcha hamda o`zgartishlar kiritilgan bo`lib Bojxona kodeksining 110-moddasiga ko`ra, to`lovlarni kechiktirish yoki bo`lib-bo`lib to`lash muddati, to`lov miqdoridan qat’iy nazar, ikki oydan oshishi mumkin emas, bundan eksport mahsuloti ishlab chiqarish uchun moddiy-texnik resurslar importini amalga oshiradigan ishlab chiqaruvchi korxonalar

mustasno, ularga to`lashni kechiktirish imkoniyati BYUD qabul qilingan kundan boshlab 90 kunga berilishi mumkin. Moddiy ishlab chiqarish va xizmatlar sohasidagi mikrofirmalar va kichik korxonalarga, fermer xo`jaliklariga, shuningdek yuridik shaxs maqomiga ega bo`lgan dehqon xo`jaliklariga o`z ehtiyojlari uchun import qilinadigan uskunalar, xom ashyo va moddiy resurslarga bojxona to`lovlarini to`lashga doir (bojxona rasmiylashtiruvi uchun yi ј imlar bundan mustasno) foiz undirmasdan 90 kun muddat bilan to`lash kechiktirilishi mumkin. Yana bir savol bojxona to`lovlarini kechiktirish yoki bo`lib - bo`lib to`lash imkoniyati berilgani uchun foizlar qanday hisoblab chiqariladi? Javob: - To`lovlarni kechiktirish yoki bo`lib-bo`lib to`lash imkoniyati berilgani uchun foizlarni hisoblash milliy valyuta - so`mda amalga oshiriladi. Ular quyidagi formula bo`yicha hisoblab chiqariladi : С х Оо х Кбф = Ст х 12 365 х 100 Bu yerda: Кбф - kechiktirish imkoniyati berilgani uchun foizlar; С - to`lanishi bo`yicha kechiktirish imkoniyati berilgan bojxona to`lovlarining umumiy summasi; Оо - kechiktirish imkoniyati berilgan kunlarning haqiqiy soni; Ст - bojxona deklaratsiyasi qabul qilingan kunda O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilagan takroriy moliyalash stavkasi (MB takroriy moliyalash stavkasining 50 foizi ); 365 - taqvimiy yildagi kunlar soni. Bo ` lib - bo ` lib to ` lash imkoniyati berilganida uning uchun foizlar quyidagi formula bo ` yicha hisoblab chiqariladi : Сп х Ор х Ббф = Ст х 12 365 х 100 bu yerda: Ббф - bo`lib-bo`lib to`lash imkoniyati berilgani uchun foizlar; Сп - to`lanishi bo`yicha bo`lib-bo`lib to`lash imkoniyati berilgan bojxona to`lovlarining umumiy summasi ; Ор - bo`lib-bo`lib to`lash imkoniyati berilgan kunlarning haqiqiy soni;

Ст - bojxona deklaratsiyasi qabul qilingan kunda O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilagan takroriy moliyalash stavkasi (MB takroriy moliyalash stavkasining 50 foizi ); 365 - taqvimiy yildagi kunlar soni. Bo`lib-bo`lib to`lash imkoniyati berilgan bojxona to`lovlari qisman to`langanda (tuzilgan jadvalga muvofiq), ularning bojxona yuk deklaratsiyasiga ko`ra hisoblab chiqarilgan umumiy summasi so`ndirilgan qarz summasiga kamaytiriladi . Kechiktirish imkoniyatining amal qilish davrida bojxona to`lovlarini to`lash bo`yicha imtiyozlar berilgan taqdirda (hukumat tomonidan to`lovlardan ozod qilish yoki to`lovlarni kechiktirish yoxud bo`lib-bo`lib to`lash imkoniyati berilishi), basharti ko`rsatilgan imtiyozlarning amal qilishi to`lovlarni kechiktirish yoki bo`lib-bo`lib to`lash imkoniyati berilgan muddat tugashiga qadar boshlansa, uning uchun foizlar undirilmaydi. Yana bir misol agar jismoniy shaxs sifatida Moskvadan shaxsiy mashinani ta’mirlash uchun taxminan 2500 AQSH dollarlik avtomobil ehtiyot qismlari olib kelinsa, chegaradan o`tayotganda bojxona to`lovlari qancha bo`ladi? Ushbu yuk tijorat maqsadlari uchun mo`ljallanmaganligini qanday qilib tasdiqlash mumkin degan savolga elektron bojxona xizmati elektron saytlari, hamda «NormaNTV» da quyidagi javobni olishingiz mumkin: Mazkur vaziyatda avvalo yuk tijorat maqsadlari uchun mo`ljallanmaganligini tasdiqlash lozim. Buning uchun bojxona deklaratsiyasida tovarlar o`z ehtiyojlari uchun keltirilganini ko`rsatish zarur 1-ustunning uchinchi kichik bo`limiga ―1‖ raqamini (ya’ni ―o`z ehtiyojlari uchun‖) qo`yish kerak. Tasdiqlash uchun avtomobilga doir hujjatlarni, masalan, importchi mashina egasi sifatida ko`rsatilgan texnik pasportning avtonusxasini, shuningdek texnik xizmat ko`rsatish shoxobchasining ta’mirlash SBX. 2015 yil № 10 (554) 28 fevral. uchun zarur ehtiyot qismlar to`g`risidagi ma’lumotnomasi va hokazolarni taqdim etish mumkin . Jismoniy shaxslar tomonidan O`zbekiston Respublikasi bojxona chegarasi orqali tovarlarning olib kelinishi maqsadini aniqlash tartibi to`g`risida nizomga ko`ra (DBQ, MV va DSQning Adliya vazirligi tomonidan 2002 yil 4 iyunda 1147-son bilan ro`yxatdan o`tkazilgan qarori bilan tasdiqlangan), jismoniy shaxslar tomonidan

O`zbekiston Respublikasi bojxona chegarasi orqali tovarlarning olib kelinishi maqsadi bojxona organining mansabdor shaxsi tomonidan umumqabul qilingan xalqaro me’yorlar va amaliyotga muvofiq aniqlanadi. Bunda tovarlarning xususiyati, miqdori va olib o`tish muttasilligi, shuningdek jismoniy shaxs safarining barcha holatlari hisobga olinadi. Tovarlar o`z ehtiyojlari uchun olib kirilgan taqdirda jismoniy shaxslar quyidagi bojxona to`lovlarini to`lashlari kerak : Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 24 fevraldagi 80-son qarori bilan belgilangan jismoniy shaxslardan yig`im boj to`lamasdan olib kirish me’yoridan oshadigan qiymatning 20%i miqdorida; bojxona bojlari belgilangan qoidalar va boj to`lamasdan olib kirish me’yoridan oshadigan qiymatga doir stavkalar bo`yicha; aksiz solig`i aksiz solig`ini to`lamasdan tovar olib kirish me’yoridan oshadigan qiymatga doir belgilangan stavkalar bo`yicha; - qo`shilgan qiymat solig`i boj to`lamasdan olib kirish me’yoridan oshadigan qiymatning 20%i miqdorida . - Jismoniy shaxslar tomonidan O`zbekiston Respublikasi hududiga boj to`lamasdan tovar olib kirishning chegaralangan me’yorlariga muvofiq (Adliya vazirligi tomonidan 1996 yil 10 sentabrda 279-son bilan ro`yxatdan o`tkazilgan) jismoniy shaxslarga chegaradosh bo`lmagan davlatlar hududidan (bu holatda Rossiya Federatsiyasidan) bojxona bojlari va QQS to`lamasdan o`z ehtiyojlari uchun umumiy qiymati ekvivalentda 1000 AQSH dollaridan oshmaydigan tovarlarni olib kelishga ruxsat beriladi. - Bu holatda quyidagilar to`lanishi kerak: - jismoniy shaxslardan yig`im (2500 AQSH dollari 1000 AQSH dollari ) х 20% = 300 AQSH dollari; - boj (agar ehtiyot qismlar TIF TN 8708 kodiga ega bo`lsa) (2500 AQSH dollari 1000 AQSH dollari) x 10% = 150 AQSH dollari. TIF TN boshqa kodlarida boj stavkasini Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 7 yanvardagi 4-son qaroriga 1-ilovadan topish mumkin. MDH mamlakatlarida ishlab chiqarilgan va u yerdan olib kelinadigan tovarlardan, agar ularning kelib chiqishi to`g`risida sertifikat mavjud bo`lsa, bojxona

boji undirilmaydi. Qiymati 5000 AQSH dollaridan kam bo`lgan tovarlarga kelib chiqish to`g`risidagi belgi vakolatli organ tomonidan tovarga ilova qilinuvchi hujjatlarga qo`yilishi mumkin; aksiz solig`i (agar ehtiyot qismlar TIF TN 8708 kodiga ega bo`lsa) jismoniy shaxslar tomonidan aksiz solig`ini to`lamasdan olib kirish me’yori belgilanmagan (Adliya vazirligi tomonidan 1998 yil 13 martda 412-son bilan ro`yxatdan o`tkazilgan jismoniy shaxslar tomonidan O`zbekiston Respublikasi hududiga aksiz solig`i solinmaydigan tovarlarni olib kelishning chegaralangan me’yorlari). Shu sababli aksiz solig`ining summasi 2500 AQSH dollari x 10% q 250 AQSH dollari; - qo`shilgan qiymat solig`i (1500 AQSH dollari = 150 AQSH dollari boj = 250 AQSH dollari aksiz) x 20% = 400 AQSH dollari. Jami: 300 = 150 = 250 = 400 = 1100 AQSH dollari (yoki 950 AQSH dollari, agar boj to`lanmasa). Mazkur misoldan ko`rinadiki, bojxona to`lovlarining summasi ko`pgina omillarga bog`liq. Xulosada to`lov milliy valyuta so`mda to`lov kuniga MB kursi bo`yicha amalga oshirilishini eslatish lozim. O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo`mitasi o`zining barcha xududiy bo`limlari va bojxona postlarini bosma nusxalar bilan TSOga ulangan taqdirda esa - shuningdek byulletenning elektron versiyalari bilan muntazam ta’minlaydi. Vakolatli banklar har oyda xisobot oyidan keyingi oyning 10-kunigacha tovarlar tushum tushmaganda yoki to`liq tushmaganda tegishli chora-tadbirlar ko`rish uchun axborotni qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda soliq va bojxona organlariga yuboradi. Davlat bojxona qo`mitasining bojxona tekshirishlari boshqarmasi hamda kontrabandaga va bojxona qoidalari buzilishiga qarshi kurashish boshqarmasi, uning xududiy СБХ 2014 йил № 41 (585) 10 oktabr boshqarmalar, boshqarma komplekslari postlari tarkibidagi bo`linmalari quyidagi holatlar aniqlangan taqdirda surishtiruv olib boradilar va qonun hujjatlarida belgilangan tegishli chora-tadbirlarni ko`radilar:

а) olib kirilayotgan tovarlar bojxona rasmiylashtiriluvidan o`tkazilishida tovar bojxona qiymati-qiymatiga nisbatan asossiz oshirilishi maqsadida ishonchsiz ma’lumotlar mavjud bo`lgan hujjatlar bojxona organlariga taqdim etilishi; b) kontraktlar bo`yicha kontragentlar hisoblanmagan yetkazib beruvchilardan tovarlarning kelib tushishi; v) tovarning kontraktda belgilangan muddatlarda yoki mablag`lar o`tkazilgan sanadan boshlab 180 kalendar kundan ortiq muddatda tushmasligi; g) tovarlar eksporti oldindan haq to`lanmasdan amalga oshirilishi, akkreditiv ochilishi, xaridorning banki kafolati olinishi yoki siyosiy va tijorat tavakkalchiliklaridan eksport kontraktlarini sug`urta qilish polisi rasmiylashtirilishi; d) eksport-import operatsiyalarini amalga oshirishda qonun hujjatlari buzilishining boshqa hollari . Xududiy bojxona boshqarmalari har oyda hisobot oyidan keyingi oyning 10- kunigacha xo`jalik yurituvchi subyekt ro`yxatdan o`tkazilgan joy bo`yicha soliq xizmatining xududiy boshqarmalari valyuta va eksport-import operatsiyalari ustidan nazorat qilish bo`limlari va O`zbekiston Respublikasi Davlat bojona qo`mitasiga yuqorida ko`rsatib o`tilgan holatlar va ular bo`yicha ko`ringan choralar haqida axborot taqdim etadilar. Davlat bojxona qo`mitasi har oyda hisobot oyidan keyingi oyning 15-kunigacha ko`rsatib o`tilgan holatlar va ular bo`yicha ko`rilgan chora-tadbirlar haqidagi yig`ma axborotni O`zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo`mitasining Valyuta nazorati bosh boshqarmasiga yuboradi. Bojxona organlari, vakolatli banklar va TSOga ulangan boshqa idoralar o`z vakolatlari doirasida tizimdagi mavjud axborotni ruxsat berilmagan foydalanishdan, ma’lumotlarni buzishdan yoki tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirayotgan ho`jalik yurituvchi subyektlarga yoki davlatga zarar yetkazish mumkin bo`lgan boshqa hatti- harakatlardan himoya qilish uchun zarur bo`lgan tashkiliy va texnik chora-tadbirlarni ko`rishlari kerak. Bojxona organlari, vakolatli banklar va TSOdagi mavjud ma’lumotlardan foydalaniladigan boshqa idoralarning rahbarlari va boshqa xodimlari mazkur

ma’lumotlarni oshkor qilish, ulardan shaxsiy maqsadlarda yoki uchinchi shaxslarning manfaatlari yo`lida foydalanish, shuningdek uchinchi shaxslarning ma’lumotlarini olishga imkoniyat yaratish, shu jumladan axborotni himoya qilishning belgilangan qoidalarini buzish oqibatida imkon berish huquqiga ega bo`lmaydilar. TSOdagi mavjud axborotni himoya qilishning belgilangan qoidalari buzilganligi, ulardan tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshiruvchi ho`jalik yurituvchi subyektlarga yoki davlatga zarar yetkazilishiga olib kelgan shaxsiy maqsadlarda yoki uchinchi shaxslarning manfaatlari yo`lida foydalanganligi uchun idoralarning rahbarlari yoki boshqa xodimlari qonun hujjatlariga muvofiq javob beradilar . O`zbekiston Respublikasida axborot texnologiyalarini rivojlanishi va bojxona tizimida qo`llanilishini istiqbollari O`zbekiston Respublikasi bojxona tizimida axborot texnologiyalarini qo`llanilishini istiqbollari xususida iqtisodiy tahlil o`tkazish, bashorat qilish, aloqaning rivojlanishini loyihalashtirish, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari rejalarini asoslab berish, yangi texnikalarni tayyorlash va joriy qilish, ishlab chiqarishni rivojlantirish va takomillashtirish bo`yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish va hokazolarda samaradorlikni aniqlash tarmoq va uning tarkibidagi kichik tarmoqlarni rivojlantirishning tezlashgan sur’atlarini asoslab berish, rivojlanishning eng samarali yo`nalishlarini tanlab olish, ishlab chiqarish strukturasi va boshqaruv tizimini takomillashtirishning asosi bo`lib xizmat qilishi, tarmoqda samaradorlikning o`sishi va umuman ishlab chiqarishning o`sishini rag`batlantirishi lozim. Bu esa ishlab chiqarish samaradorligini aniqlash uslubiyatiga jiddiy talablar qo`yadi. Aloqa samaradorligini baholashning asosida infratuzilmaning yaxlit tarmog`i sifatida aloqaning o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda rivojlangan ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini aniqlash uslubiyatining umumiy tamoyillari yotadi. Yagona avtomatlashtirilgan axborot tizimining axborotlarni yig`ish, saqlash, qayta ishlash va ularni berishning texnologik jarayonlarini kompleks avtomatlashtirishni, barcha darajalardagi bojxona organlarining yagona ma’lumotlar bazasidan tezkor ma’lumot olishni ta’minlashga, bojxona nazorati ostidagi tovarlar bilan aniq vaqt ko`lamida sodir

etilayotgan barcha tartib-qoidalarning monitoringini olib borishga qaratilgan tashkiliy- funksional tuzilmasi belgilandi. YA’ni O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo`mitasi loyihaning buyurtmachisi hisoblanishi, «HetNet-Crown» kompaniyalar konsorsiumi (AQSH) esa tender asosida uning bajaruvchisi etib belgilanganligi; O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo`mitasi bilan «HetNet-Crown» kompaniyalar konsorsiumi o`rtasidagi foydalanishga tayyor holda topshirish kontraktining cheklangan qiymati 7,77 mln. AQSH dollari ekanligi; O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo`mitasi tomonidan Iqtisodiyot vazirligi hamda «Davrxitekt-qurilish» qo`mitasi bilan kelishgan holda loyihaning 2-ilovaga muvofiq asosiy ko`rsatkichlari bilan birgalikda texnik-iqtisodiy hisob-kitobi tasdiqlanganligi ma’lumot uchun qabul qilinsin deb e’tirof etilib, belgilab kuyildiki - import kontrakt qiymatining 1,17 mln AQSH dollari miqdoridagi 15 foizi O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo`mitasining maxsus jamg`armasi mablag`lari hisobiga moliyalashtiriladi ; Import kontrakt qiymatining Eksimbankning (AQSH) sug`urta mukofoti summasi qo`shilgan 6,60 mln AQSH dollari miqdoridagi 85 foizi xorijiy bankning mablag`larini Eksimbankning sug`urta qoplamasi ostida qayta moliyalashtirish yo`li bilan O`zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining krediti hisobiga moliyalashtiriladi; Asosiy qarzni, hisoblangan foizlarni, vositachilik to`lovini va xorijiy kreditga xizmat ko`rsatish bilan bog`liq moliyaviy boshqa harajatlarni qaytarish qarz bitimlari muddatlari va shartlariga muvofiq, shuningdek loyihani amalga oshirish bilan bog`liq O`zbekiston Respublikasining milliy valyutasidagi harajatlarni moliyalashtirish O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo`mitasining maxsus jamg`armasi mablag`lari hisobiga amalga oshiriladi. O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo`mitasi: Maxsus jamg`armaning 2005 yilga va keyingi yillarga harajatlari smetasini ro`yxatdan o`tkazishda va O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishishda mazkur loyihani amalga oshirish uchun zarur mablag`larni nazarda tutsin ;

Jalb etilyotgan kreditga xizmat ko`rsatish uchun ko`rsatib o`tilgan jamg`arma mablag`larini O`zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankida ochilgan maxsus hisob Raqamida ustuvor tartibda oldindan to`lab borsin. O`zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki ko`rsatib o`tilgan loyihani amalga oshirish uchun xorijiy bank bilan belgilangan tartibda qarz bitimi tuzsin va xorijiy bank mablag`lari O`zbekiston Respublikasi davlat bojxona qo`mitasiga qayta moliyalashtirilishini ta’minlasin. Mazkur loyihani amalga oshirish doirasida xorijiy bank, eksport-kredit agentligi va sug`urta kompaniyalari O`zbekiston Respublikasi hududida to`lov manbaida daromad solig`i to`lashdan ozod etilsin. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyot vazirligi mazkur loyihani belgilangan tartibda O`zbekiston Respublikasining Investitsiya dasturiga kiritsin. O`zbekiston Respublikasi davlat bojxona qo`mitasining buyurtmanomalari bo`yicha: O`zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi loyihani amalga oshirishda qatnashadigan xorijiy mutaxassislarga ko`p martalik vizalar konsullik yig`imlari undirilmasdan belgilangan tartibda rasmiylashtirilishini ta’minlasin ; O`zbekiston Respublikasi ichki ishlar vazirligi loyihani amalga oshirishda qatnashadigan xorijiy mutaxassislarga davlat bojlari undirilmasdan ko`p martalik vizalar berilishini va ularning muddati uzaytirilishini, shuningdek ular yashash joyida vaqtincha ro`yxatdan o`tkazilishini va vaqtincha ro`yxatdan o`tkazish muddati uzaytirilishini ta’minlasin . O`zbekiston Respublikasi yagona iqtisodiy axborot tizimi shakllanishini hozirgi holati xususida gapiradigan bo`lsak quyidagilarga e’tibor berishimiz lozim bo`ladi, hozirgi paytda O`zbekistonda 50 tadan ortiq Internet provayderi faoliyat ko`rsatmoqda. Ularning aksariyati Toshkent shahrida joylashgan. Internet va boshqa aloqa vositalarini yanada kengaytirish, uni takomillashtirish borasida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti yil yakunlarida ta’kidlaganlaridek: ―Iqtisodiyotimiz va jamiyatimiz hayotida axborot- kommunikatsiya texnologiyalarining alohida va muhim o`rin tutishini hisobga olib, 2013 yilda 2013-2020 yillarda O`zbekiston Respublikasining Milliy axborot-kommunikatsiya

tizimini rivojlantirish kompleks dasturi qabul qilindi. Ushbu dastur doirasida amalga oshirilayotgan loyihalar 2014 yilda mamlakatimizda barcha avtomat telefon stansiyalarini raqamli tizimga o`tkazishni yakunlash uchun zamin yaratdi. Bu esa xalqaro axborot tarmoqlaridan foydalanish tezligini sezilarli darajada oshirish imkonini berdi. Bu O`zbekiston aholisining yarmi Internetga ulangandir. Ko`rsatkichning bu qadar yuqoriligini kompyuter savdoxonligining yuqoriligi, ish joylari, kompyuter texnikasi bilan yetarli darajada jihozlanganlik, shuningdek, shaxsiy kompyuterlar va Internetga ulanish narhining xam sababli respublika aholisining katta qismida Internet tarmog`iga ulanish imkoniyatlarining cheklanganmaligi bilan izohlash mumkin. Xozirda ushbu soxaga yangi texnologiyalar, ta’lim va tayyorgarlik dasturlari va asbob-uskunalar bo`yicha malakali mutaxassislar yetishmasligi kuzatilmoqda. Internet tarmog`ida O`zbekiston haqida, uning tarixi, rivojlanishi, an’analari, respublikada yashovchi kishilar haqida ma’lumot juda kam. O`zbekiston haqidagi Web-sahifalar soni ham juda kam. Biroq shunga qaramay, respublikamizda Internet jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Xozirda ―Axborot jamiyati o`lchovi‖ ma’lumotlariga ko`ra dunyoda 3.2 milliard kishi Internetdan foydalaniladilar. Internet xizmatlari ko`rsatuvchi provayderlarni uch guruhga taqsimlash mumkin. Birlamchi provayderlar - Internet tarmog`iga ulanish uchun o`z xususiy kanaliga ega bo`lgan provayderlar. Ikkilamchi provayderlar Internetga ulanish kanalini birlamchi provayderlardan ijaraga oladilar. Uchinchi darajadagi provayderlar esa ikkilamchi provayderlardan ijaraga oladilar yoki ularning dillerlariga aylanadilar. O`zbekiston provayderlar bozorida yetakchi rolni «UzPAK» axborot uzatish davlat tarmog`i korxonasi o`ynaydi. Birlamchi provayderlar orasida yetakchi o`rinlardan biri aynan unga tegishli. Korxona «Iskra» hukumatga tegishli tezkor axborot uzatish tizimi asosida shakllangan bo`lib, O`zbekiston telekommunikatsiya bozorida 6 yildan beri faoliyat ko`rsatmoqda. «UzPAK» butun respublika hududida xizmat ko`rsatadi. Korxona o`z abonentlariga ajratilgan liniyalar va kommutatsiyalanuvchi portlar orqali xizmat ko`rsatadi, shuningdek, RadioEthernet tarmog`i orqali ulanish imkoniyatini taqdim etadi.39 O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevralda qabul qilgan qaroriga asosan «UzPAK» Milliy axborot uzatish tarmog`ini ekspluatatsiya qilish va rivojlantirish bo`yicha Milliy operator hisoblanadi (jumladan, Internetni). Shunday

qilib, «UzPAK» mamlakatda Internet xalqaro kanallariga bevosita chiqish imkoniyatiga ega bo`lgan yagona korxona hisoblanadi. Qolgan provayderlar xalqaro tarmoqlarga faqat «UzPAK» orqali, uning kanllarini ijaraga olish yo`li bilan chiqishlari mumkin. Biroq Internet xizmatlari ta’minotchisi bo`lgan boshqa yirik kompaniyalar ham mavjud. Birinchi navbatda bu «Naytov» kompaniyasidir. Mazkur kompaniya respublikamizda «Sovam Teleport» Rossiya-Amerika provayderi hamkorligida tashkil etilgan. «Naytov» kompaniyasi o`zining o`tkazish tezligi 3 Mbit/sek bo`lgan yer usti sun’iy yo`ldosh stansiyasiga ega bo`lib, O`zbekiston Respublikasining yetakchi Internet provayderi hisoblanadi (2-gistogramma ). Shuningdek, 1996 yilda ta’sis qilingan «Sarcor-Telecom» kompaniyasi ham Internet xizmatlari ko`rsatuvchi eng yirik kompaniyalardan biri sanaladi. Kompaniya o`z ishini tarmoq integratori sifatida boshlagan va O`zbekiston uchun yangi bo`lgan RadioEthernet simsiz tarmoq texnologiyalarini joriy etish bilan shug`ullangan. 1999 yilda «Sarcor- Telecom» axborot uzatish va Internet xizmatlari ko`rsatish uchun litsenziya olib, Internet tarmog`iga korporativ simsiz ulanishga ixtisoslashdi. 2001 yildan boshlab mazkur kompaniya Cisco Systems texnologiyalari asosida Internetga kommutatsiyalanuvchi ulanishni ta’minlamoqda. 2001 yilning iyunida kompaniya Xitoydan 1 Mbit/s sig`imli dastlabki optik tolali xalqaro kanalni oldi.40 Biroq bu kanal 2000 dan ortiq saytga ulanish

uchun imkon bermaydi. Buni Xitoyning Internetga bo`lgan munosabati va davlat siyosati bilan izohlash mumkin. Kompaniya bu kamchilikni «UzPAK» kanallari orqali to`ldirmoqda. Yuqorida sanab o`tilgan kompaniyalardan tashqari birlamchi provayderlar qatoriga, shuningdek, «Uzchnet» va «SITA» kompaniyalarini ham qo`shish mumkin. Biroq ular aholining keng qatlamlariga Internet xizmatlarini taqdim emaydi. Shu sababli O`zbekistonda birlamchi provayderlar bozori amalda «UzPAK» va «Naytov» kompaniyalari orasida bo`lib olingan. Bu ikki kompaniya ushbu bozorning taxminan 80- 85% qismini nazorat qiladi va respublikaning qariyb butun hududini qamrab oladi. Ikkilamchi provayderlar orasida eng yiriklari Albatros, TShTT, TKT (―Telekommunikatsiya tarmog`i‖), TPS («Technoprosystem‖), BCC (Ishbilarmonlik aloqalari Markazi) sanaladi. Repsublikada masofadan o`qitishni joriy qilish uchun hozirgi kunda zarur telekommunikatsiya infratuzilmasi mavjud. Hisob-kitoblarga qaraganda 10 millionga yaqin O`zbekiston aholisi bugunda ta’lim sohasi subyektlari hisoblanadi. Ular qatoriga maktab o`quvchilari, akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari, oliy o`quv yurtlari talabalari, o`qituvchilar, shuningdek, malaka oshirish va bilimini oshirishga ehtiyoj sezayotgan mutaxassislarni kiritish mumkin. Har OO`Yuda masofadan o`qitish dasturi ishlab chiqilgan va amalga oshirilmoqda. Buning ustiga hamma joyda masofadan o`qitishning joriy etilishi respublika viloyatlarida yuqori malakali mutaxassislar yetishmasligining o`rnini bosishi lozim. Talabalar va o`quvchilarning elektron darsliklardan foydalanishi o`quv materiallarini tez- tez yangilab turishga imkon beradi, bosma kitob va darsliklarga ehtiyoj kamayadi, sifatli bilim olish uchun uzoq mamlakatlarga borish kerak bo`lmay qoladi. Bu ishlarning barchasini 2002 yilda O`zbekiston Respublikasi Oliy va va o`rta-maxsus ta’lim vazirligi huzurida tashkil etilgan Axborot texnologiyalari va masofadan o`qitishni rivojlantirish Markazi muvofiqlashtirib boradi .

Xulosa: So`nggi yillarda bojxona organlarini axborot - texnik ta’minlashda, ularning barcha davlat idoralari bilan o`zaro aloqalarida katta sifat o`zgarishlari yuz berdi. 2003 yildan boshlab DBQ xududiy boshqarmalarida lokal hisoblash tizimlari (LHT)ni o`rnatish ishlari nihoyasiga yetdi. Ushbu axborot tashqi savdo operatsiyalarining yagona tizimiga kiritilgan. Qaror va Nizomga ko`ra eksport-importni tartibga solish sohasida axboriy ta’minotning «ikki taraflama» tizimi belgilanadi, u vakolatli davlat organlari (monitoring yuritish doirasida foydalaniladi) va tashqi savdo faoliyati subyektlarini axboriy ta’minlashni nazarda tutadi. Monitoring yuritish asosini tashkil etadigan axborot ayirboshlashning asosiy bo`g`ini bo`lib Tashqi savdo operatsiyalarining yagona elektron axborot tizimi (TSOYAEAT) hisoblanadi. O`z mohiyatiga ko`ra, u eksport-import sohasida monitoring va nazoratni amalga oshirishga vakolatli organlarga eksport-import kontraktlarining bajarilishi to`g`risida ma’lumotlarni tezkor olish va huquqbuzarliklar aniqlangan taqdirda qonun hujjatlarida belgilangan choralarni ko`rish imkonini beradi. Shuni ta’kidlash lozimki, ko`rsatilgan tizimga faqat vakolatli organlarning xodimlari kirish huquqiga ega, unga yuridik va jismoniy shaxslarning kira olishi mumkin emas. TSOYAEATda mavjud bo`lgan barcha axborot qat’iyan mahfiy hisoblanadi va uchinchi shaxslar o`rtasida tarqatilmaydi .

Adabiyotlar : 1. С . С . Ғуломов , Б . А . Бегалов , Н . Р . Зайналов , Р . А . Дадабаева , А . Э . Давронов . Дастурлаш технологиялари Олий ўқув юртлари учун ўқув қўлланма . - Тошкент .: ТДИУ , 2006 й ., 192 б . 2. Б.А.Бегалов, С.А.Новосардова. Образовательная технология по дисциплине ―Информационные технологии и системы‖. Из серии ―Технология обучения в экономическом образовании‖. - Ташкент. ТГЭУ, 2006 г, 128 с. 3. С.С.Ғуломов, Б.А.Бегалов, Т.И. Сарсатская. Маълумотлар ва билимлар базаси. Ўқув қўлланма - Тошкент.: ТДИУ. 2005 й., 164б. 4. Информатика Учеб. пособ. Под обш ред. И.А.Чернопустовой. -СПб.: Питер, 2005. - 272с. 5. Каплан А.В. Решение экономических задач на компьютере. - СПб.: Питер, 2004 - 600с. 6. Максимова О.В., Невзорова В.И. Информационные технологии для экономистов: Учеб.пособ. - Ростов на Дону: Феникс, 2004. - 416с. 7. Контрабанда жинояти ва унга қарши кураш масалалари, Ўқув-услубий қўлланма, ДБҚ Ўқ ув маркази, Т.,2010 й. 8. Кучаров А.С., Тиллахўжаев Б.Т. Божхона таомиллари. Ўқув қшлланма. ТДИУ. 2015 йил. 239-бет.

Похожие

O'zbekiston respublikasi bojxona tizimi boshqaruvini amalga oshirishda axborot texnologiyalarini qo'llanishi

O'zbekiston Respublikasida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish istiqbollari va bojxona tizimida samarali qo'llanilishining jahon tajribasi

Milliy iqtisodiyot taraqqiyotining yangi bosqichida soliq ma’murchiligi tizimini takomillashtirish

Bojxona ishi

Turoperatorlik xizmatlarini tashkil etishda axborot texnologiyalari