Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тизими 2 - Экономика - Рефераты

Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тизими 2

Загружено в:

13.03.2024

Скачано:

0

Размер:

186 KB

Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тизими Режа : 1. Нақд пулсиз хисоб-китоблар тизими ва уларнинг элементлари 2. Нақд пулсиз хисоб-китоблар бўйича “Низомнинг мазмуни, аҳамияти ва унинг амалиётда қўлланилиши” 3. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида нақд пулсиз ҳисоб-китобларни амалга ошириш ва такомиллаштириш. 4. Пластик карточкалар билан операциялар ва уларнинг миллий тўлов тизимидаги ўрни 5. Нотўловлар муамоси ва уни бартараф этиш йўллари

Таянч иборалар : Тўлов, кредит, пластик карточка, ҳужжат, топшириқнома, талабнома, Низом, тўлов қобилияти, муддат, тамойиллар, тўлов навбати, фоиз, хизмат, банк капитали, мижозлар, маблағларни бошқариш, назорат. Нақд пулсиз ҳисоб-китоб тизими ва уларнинг элементлари. Иқтисодиётда юзага келадиган пулли муносабатларда пул шаклларидан фойдаланиш хусусиятлари ва тўлов усулларига кўра пул айланиши нақд пулсиз айланишга ва нақд пулли айланишга бўлинади. Чакана савдо ва аҳолига пуллик хизмат кўрсатиш, асосан нақд пулда амалга оширилади. Бундан ташқари, нақд пулли айланишга коммунал хизматлар учун тўловлар, ишчи-хизматчиларга иш ҳақи ва шунга тенглаштирилган тўловларни тўлаш, суғурта ташкилотларига бадаллар тўлаш, уй-жой қурилиши ва бошқа мақсадлар учун аҳоли томонидан олинган кредитни нақд пул кўринишида қайтариш билан боғлиқ тўловларнинг тўланиши киради. Иқтисодиётда бўладиган пул айланишининг 80-90 фоизини нақдсиз пул айланиши ташкил этади. Нақдсиз пул айланиши нақд пулсиз ҳисоб-китоб шакллари асосида олиб борилади. Нақд пулсиз ҳисоб китобларнинг кенг ишлатилишига кўп тармоқли банк тизимининг ривожланиши, давлат томонидан макроиқтисодий жараёнларни ўрганиш ва уни тартибга солиш нуқтаи-назаридан давлатнинг қизиқиши, мулкчилик шаклларининг кўпайиши ва турли мулкчилик муносабатларининг кенгайиб бориши асос бўлади. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар дэганда, турли мулкчилик шаклидаги корхона ва ташкилотларнинг товар айрибошлаш, хизмат кўрсатиш ва товарсиз операциялар бўйича бир-бирига бўлган талаб ва мажбуриятларни нақд пул ишлатмасдан пул маблағларини бир ҳисобварағдан иккинчи ҳисобварағга ўтказиш орқали амалга оширилиши тушунилади.

Иқтисодиётда нақд пулсиз ҳисоб-китоблар маълум тизим асосида олиб борилади. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тизими ўз ичига ҳисоб-китобларни ташкил қилиш тамойиллари, шакллари, усуллари ҳамда нақд пулсиз ҳисоб- китобларни ташкил қилиш олдида қўйилган талабларни олади. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тизимининг элементларининг ҳар бирини алоҳида кўриб чиқамиз. 1930-1932 йилларда ўтказилган кредит реформаси даврида киритилган ва собиқ иттифоқ даврида мавжуд бўлган нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тизими иқтисодиётни бошқаришнинг маъмурий-буйруқбозлик усулларига асосланган эди. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тизими биринчи навбатда ишлаб чиқариш ва реализация қилиш режаларини бажариш нуқтаи назаридан маҳсулот сотувчи корхона қизиқишларига хизмат қилар эди. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ташкил қилиш тамойиллари корхоналарнинг шартнома мажбуриятларини бажариш учун иқтисодий қизиқишлар важавобгарлиги чэгараланган, қатъий қилиб белгиланган эди. Бу тамойиллар қуйидагича белгиланган: 1. Банк нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ташкил қилади ва уларнинг бажарилиши устидан назорат қилади; 2. Тўлов вақти қатъий белгиланган, яъни барча тўловлар товар жўнатилгандан ёки хизмат бажарилгандан сўнггина ўтказилади, аванс тўловлари, тижорат кредитига рухсат этилмас эди; 3. Тўловчининг розилиги - тўлов ўтказилишининг асоси сифатида тан олинади; 4. Қайси соҳада, қайси ҳолларда нақд пулсиз ҳисоб-китоб шаклларини ишлатилиши олдиндан белгилаб қўйилган, банк у ёки бу ҳисоб-китоб шаклларини танлашга аралашар эди. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ташкил қилиш тамойиллари тўловчининг тўловга ва кредитга лаёқатлилик қобилиятини ҳисобга олмас эди. Ҳозирги кунда нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг биринчи тамойили мулкчилик шаклидан қатий назар, хўжалик юритувчи субъектлар ўз

маблағларини банкдаги ҳисоб варақларида сақлашлари ва барча операцияларни банк орқали ўтказишлари лозимлигини билдиради. Бозор муносабатлари шароитида ҳисоб-китобларнинг банк орқали ўтказилиши бозор иштирокчиларининг иқтисодий мустақиллиги билан қўшиб олиб борилиши керак. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ташкил қилишнинг иккинчи тамойили шундан иборатки, мижозларнинг ҳисобварақларидан пул маблағларини кўчириш, уларнинг топшириғи, ёки розилигига асосан ҳисобварақдаги маблағлар чэгарасида бажарилади. Ўзбекистон Республикаси фуқаролик кодексининг ишлаб чиқилиши ва жорий этилиши муносабати билан Марказий банк томонидан мижозларнинг ҳисобрақамлари бўйича операциялар ўтказиш тартиби белгиланган. Ҳисобварақлардан маблағларни ўтказиш, ҳисобварақ эгасининг топшириғи асосида бажарилади, мижозларнинг буйруғисиз ҳисобварақлардаги пул маблағлари фақат суд қарорига биноан, қонунда белгиланган тартибда банк ва мижоз ўртасидаги шартномага асосан кўчирилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси фуқоролик кодексига асосан мижозларнинг ҳисобварақларида барча талабларни бажаришга пул маблағлари етарли бўлган ҳолларда пул кўчирилиши бўйича мижознинг топшириғи ва бошқа ҳужжатларнинг келиб тушиши тартибида ҳужжатлар тўланиши лозим. Мижоз ҳисобварағида барча талабларни тўлашга маблағлар етарли бўлмаган тақдирда ҳужжатларнинг тўланиши Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг 1999 йил 22 январдаги «хўжалик субъектларининг банкдаги» ҳисобварақларидан пул маблағларни кўчириш тўғрисидаги 104-В сонли қарори билан тасдиқланган йўриқномага асосан олиб борилади. Агар мижоз билан банк ўртасидаги кредит шартномаси тузилган бўлса тўловлар банк кредити ҳисобидан амалга оширилиши мумкин. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ташкил қилишнинг учинчи тамойили шундан иборатки, маблағлар тўловчининг ҳисобварағидан ўчирилгандан

сўнг олувчининг ҳисобварағига ўтказилади. Тижорат банкларининг ҳисоб чеклари бўйича пул ўтказиш бундан мустасно. Ҳисоб-китоблар бўйича хўжалик юритувчи субъектлар орасидаги ўзаро эътирозлар, белгиланган тартибда банк иштирокисиз кўриб чиқилиши ҳисоб- китобларни ташкил қилишнинг тўртинчи тамойилидир. Банклар ўз вақтида тўланмаган ҳужжатлар бўйича пеняларни ҳисоблаш ва ундиришга жавобгар эмас. Тўловчи юклаб жўнатилган маҳсулотлар учун ўз вақтида тўланмаган суммага ҳисобланган пеняни тўловчи ва маҳсулот етказиб берувчи ўртасидаги тузилган хўжалик шартномасида кўзда тутилган тартибда тўлайди. Агар банк билан мижоз ўртасидаги пеня ҳисоблаши ва ундириш кўзда тутилган бўлса, бу ҳолда банк ўз вақтида тўланмаган ҳужжатлар бўйича пеня ҳисоблаш ва маҳсулот сотувчи корхона фойдасига ундириб бериши мумкин. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни олиб боришнинг бешинчи тамойили ҳисоб-китоб шаклларини танлаш билан боғлиқ. Мулкчилик шаклларининг хилма-хиллиги ҳамда товар пул муносабатлари ривожланиши шароитида хўжалик юрутувчи субъектларнинг фаолияти нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ташкил қилиш хўжалик идоралари томонидан ҳисоб-китоб шаклларини эркин танлаш тамойилидан келиб чиқади ва улар хўжалик шартномасида мустаҳкамланади. Хўжалик органларининг шартномавий муносабатларига банк аралашмайди. Бу тамойил ҳисоб-китоб иштирокчиларининг ўзаро муносабатларининг ижобий натижалари учун моддий жавобгарлигини оширишга, ҳисоб-китоб ва шартномавий муносабатларни ташкил қилишда, иқтисодий мустақилликни мустаҳкамлашга хизмат қилади. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг олтинчи тамойили тўловнинг муддатлилигидир. Бу тамойил катта амалий аҳамиятга эгадир. Хўжалик юритувчи субъектлар тўловнинг қандай муддатда келиб тушиши тўғрисидаги ахборотга эга бўлган ҳолда, ўз маблағларининг айланишини рационал ташкил қилиш, қарз маблағларига бўлган заруратни ҳисоблаб кўриши, шу билан бирга ўз балансининг ликвидлигини бошқариб бориши мумкин

бўлади. Маҳсулот сотувчи ва олувчи томонлар келишувига кўра тўловлар муддатли, муддатдан олдин ҳамда муддати кечиктирилган бўлиши мумкин. Муддатли тўловлар қуйидаги ҳолларда амалга оширилади: - Товар жўнатилмасдан, ёки хизматлар бажарилмасдан олдин, бундай тўловлар аванс тўловлари, ёки олдиндан тўлов кўринишида амалга оширилади. - Товар жўнатилгандан кейин, яъни товарни бевосита акцепт қилиш йўли билан. - Йирик суммага тузилган шартномаларда кўрсатилган суммаларни бўлиб-бўлиб тўлаш йўли билан амалга оширилади. Муддати узайтирилган тўловлар белгиланган муддатда тўловни амалга оширолмай қолган ҳолларда, тўлов муддатини қандайдир муддатга чўзиш, яъни янги тўлов муддатини белгилашни билдиради. Муддати узайтирилган тўловлар томонларнинг молиявий аҳволига зарар етказмаган ҳолда шартномавий муносабатлар доирасида бўлиши лозим. Муддати кечиктирилган тўловлар тўловчи корхонанинг ҳисобварағидан ҳужжатда кўрсатилган суммани тўлаш учун пул маблағлари бўлмаган ҳолатда юзага келади. Агар корхона банкдан кредит олиш ҳуқуқига эга бўлмаса, ҳужжат корхона ҳисобварағига пул келиб тушгандан сўнггина белгиланган тартибда тўланади. Банкларда мижозларга бир қатор ҳисобварақлар очилади. Булар талаб қилингунча сақланадиган депозитлар бўйича ҳисобварақлар, жамғармали депозитлар ва муддатли депозитлар бўйича ҳисобварақлардир. Талаб қилунгунгача сақланадиган депозитлар бўйича ҳисобварақлар илгариги ҳисоб-китоб ҳисобварақларга тенглаштирилган бўлиб, хўжаликларнинг барча операциялари айнан мана шу ҳисобварақлардан ўтказилади. Жамғармали ва муддатли депозитлар бўйича ҳисобварақлар хўжаликлар томонидан қўшимча даромад олиш, ёки пул маблағларини аста-секин кўпайтириб бориш мақсадида очилади.

Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар бир неча шаклларда олиб борилади ва бу шакллар вақт ўтиши билан ўзгариб бориши мумкин. Ҳозирги кунда республикада нақд пулсиз ҳисоб-китоблар Ўзбекистон Республикаси Марказий банки белгилаган ва ҳалқаро амалиётда қабул қилинган шаклларда ташкил этилади. Ҳисоб-китоб шакллари дейилганда, ҳуқуқий меъёрларда кўзда тутилган, пул маблағларининг маҳсулот етказиб берувчи, ёки хизмат кўрсатувчи корхона ва ташкилотларнинг ҳисобварағига ёзиш усули, ҳисоб- китоб ҳужжатининг тури ва ҳужжатлар айланиши тартиби билан фарқ қилувчи ҳисоб-китоб турлари тушунилади. Корхоналар, ўзларига қулай бўлган ҳисоб-китоб шаклини эркин танлайдилар ва уни ўзаро шартномада мустаҳкамлаб қўядилар. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ҳозирги кунда қуйидаги шакллар орқали амалга оширилади: - Тўлов топшириқномаси; - Тўлов талабномаси; - Аккредитив; - Инкассо топшириқномаси; - Ҳисоб-китоб чеки; - Мемориал ордер; - Пластик карточкалар. Ҳисоб-китоб шаклларининг ҳар бирини кейинги параграфларда батафсил кўриб чиқамиз. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар олдига бир қатор талаблар қўйилади. Ҳисоб-китобларни амалга ошириш жараёнларида уларга амал қилиш талаб қилинади. Бу талаблар қуйидагилар: Биринчидан, айланма маблағларнинг айланишининг узлуксизлигини таъминлаш лозим, яъни хўжаликда ишлаб чиқаришнинг ривожланишига тўсиқ бўлмаслиги керак. Хўжалик юритувчи субъектларга тегишли бўлган маблағлар доимий ҳаракатда бўлиши керак. Уларнинг доимий равишда доиравий айланишда бўлиши нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг ижобий таъсири натижасида бўлади.

Иккинчидан, нақд пулсиз ҳисоб-китобларни амалга оширишнинг муддатлилиги деб қараш мумкин. Бу талабнинг моҳияти шундан иборатки, нақд пулсиз ҳисоб-китобларни амалга ошириш вақт жиҳатидан уларнинг маълум бир даврда, ёки маълум бир муддатда амалга оширилишини тақоза қилади. Уларни амалга ошириш вақти қанчалик кам бўладиган бўлса, нақд пулсиз ҳисоб-китоблар шунчалик тез амалга оширилса, хўжалик юритувчи субъектлар бўлган мол етказиб берувчилар, хизмат кўрсатувчилар ва истеъмолчилар ўртасида молни етказиб бериш ва уларнинг пулини ундириб олиш шунчалик қисқа ва тез муддатларда амалга оширилса, нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг самарадорлиги шунча юқори бўлади. Учинчидан, тўловларни амалга оширишдаги жавобгарлик масаласи ҳисобланади. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг амалга оширишнинг олдига қўйилган бу талаб ҳам, нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг моҳиятини очиб беришга хизмат қилади. Бу талабнинг мавжуд бўлиши юқоридаги икки талабнинг бажарилишида ўзининг ижобий таъсирини кўрсатади. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни амалга оширишда жавобгарликнинг бўлиши, пул маблағларининг доиравий айланишига ижобий таъсир кўрсатади. Жавобгарликнинг бўлмаслиги аксинча, маблағларнинг кунларда айланишини секинлаштиради. Маблағлардан етарли даражада самарали фойдаланмаслик оқибатида нотўловларнинг ҳаддан ташқари ошиб кетишига, пировардида мамлакат иқтисодиётининг издан чиқишига олиб келади. Тўртинчидан, мажбуриятларнинг бажарилиши устидан назоратни амалга ошириш. Бу талаб нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг амалга оширилишида мажбурият шартининг, яъни шартнома шартларининг бажарилиши устидан назоратни амалга ошириш имкониятининг мавжуд эканлигидир. Шу нарсани таъкидлаб ўтиш жоизки, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўловларни ўз вақтида ўтказилиши ва тижорат банклари вакиллик варақалари ҳолати бўйича назорат ўрнатган. Банк вакиллик варақаларида маблағнинг етарли бўлмаслиги, ёки бошқа сабабларга кўра ўз

мижозлари талабини бажара олмаса, тижорат банкларига нисбатан қонунчиликда белгиланган тартибда чора кўрилади. Бизнинг мамлакатимизда нақд пулсиз ҳисоб-китобларни амалга ошириш тартибини Марказий банк белгилайди ва ушбу тартибнинг бажарилиши бўйича назорат олиб боради. Амалиётда бундай тартибнинг жорий этилиши бутун республика миқиёсида ҳисоб-китобларнинг узлуксизлигини таъминлаш имкониятини яратади. Нақд пулсиз хисоб-китоблар бўйича “Низомнинг мазмуни, аҳамияти ва унинг амалиётда қўлланилиши.” Бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодиётини ривожлантиришнинг энг мухим омилларидан бири - пул айланишини тўғри ва аниқ ташкил қилишдан иборат, чунки бозор иктисодиёти товар-пул муносабатларининг ҳолати ва тараққиёти билан чамбарчас боқлиқдир. Корхона ва ташкилотлар ўзларининг хўжалик фаолиятлари жараёнида доимо бир-бирлари билан алоўада бўладилар. Улар ўртасида товар айирбошлаш жараёни пул ва пулли ҳисоб- китоблар ёрдамида амалга оширилади. Товар айирбошлашнинг ўзи эса пул айланишининг моддий асоси бўлиб ҳисобланади, унинг асосида бошка пулли муносабатлар вужудга келади. (солиқ органлари, пенсия фонди, банк муассасалари ва бошқалар). Нақд пулсиз хисоб-китоблар дэганда, корхона ва ташкилотларнинг товар айирбошлаш, хизмат кўрсатиш ва товарсиз операциялар бўйича бир-бирига бўлган талаб ва мажбуриятларни нақд пул ишлатмасдан пул маблағларини бир ҳисобварақдан иккинчи ҳисобварақўа ўтказиш орқали амалга оширилиши тушунилади. Нақд пулсиз пул айланиши ялпи ижтимоий маҳсулотни ишлаб чицариш жараёнида содир буладиган муносабатларини ўзида акс эттиришига кўра икки ўисмга бўлинади. Нақд пул иштироксиз, маблағларини бир счётдан иккинчи счётга ўтказиш йўли билан амалга ошириладиган ҳисоблар нақд-пулсиз ҳисоб- китоблар дейилади. Ўзбекистон Республикаси худудида нақд пулсиз ҳисоб-

китоблар «Ўзбекистон Республикасида нақд пулсиз ҳисоб-китобларни олиб бориш» тўғрисидаги 4 сентябрь 1995 йилдаги №11/22 қоидага асосан олиб борилади. Бу қоида Ўзбекистон Республикаси «Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги», «Ўзбекистон Республикасида корхоналар тўғрисида» ги қонунлар ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг бошқа норматив ҳужжатларига асосан ишлаб чиқилган №11/22 қоидага асосан, ҳисоб- китобларни олиб боришда олдин мавжуд бўлган баъзи бир чекланишлар олиб ташланди ва корхоналарга улар қайси мулк шаклига асосланишидан қаътий назар ҳисоб-китоб шаклларини танлаш ва олиб боришда эркинликлар берилган. Нақд-пулсиз ҳисоб-китоблар қуйидаги элементлардан ташкил топган. Булар: нақд-пулсиз ҳисоб-китобларни олиб бориш ва амалга оширишнинг асосий тамойиллари; ҳисоб-китоб шакллари; ҳисоб-китоб хужжатлари; тўлов тури; навбати, манбалари; ҳисоб-китоб қатнашчилари, банкнинг хуқуқ ва мажбуриятлари ва бошқалар. Нақд-пулсиз ҳисоб-китоблар ўзининг иқтисодий моҳиятига қараб товарларни сотиш жараёни билан боғлиқ ҳисоб-китоблар ва нотовар характердаги ҳисоб-китобларга бўлинади. Товарларни сотиш жараёнидаги ҳисоблар моддий бойликлар айланиши билан боғлиқ бўлиб, улар асосан корхона, ташкилотлар ўртасида олиб борилади. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ҳисоб хужжатлари асосида олиб борилади. Шартномага асосан мол етказиб берувчи ўз вақтида товарнинг пулини (эквиваленти) олиши, мол сотувчи пулни ўз ваўтида ўтказиши зарур. Нақд-пулсиз ҳисоб-китоблар қуйидаги асосий тамойилларга асосланади: -корхона, ташкилотлар ўз пул маблағларини (ўз маблағларини ва ўарз маблағлар) банкда саўланишлари зарур. -барча нақд-пулсиз ҳисоб-китоблар банк орқали ўтиши керак; -ҳўжалик органлари ҳисоб-китоблар шаклларини эркин танлашлари ва уни шартнома орқали мустаҳкамлаб қўйишлари мумкин;

-ҳўжалик органларнинг ҳисоб-китоблар бўйича шартномавий муносабатларига банк аралашмаслиги керак; -товарлар ва хизматлар учун тўловлар тўловчининг розилиги билан амалга оширилади. -тўловлар хўжалик органларининг ҳисоб варақасидаги маблағлари ҳисобидан, баъзида (агар корхона кредит олиши мумкин бўлса) банк кредити ҳисобидан амалга оширилиши мумкин; -тўлов қоидаси мол етказиб берувчи ва мол сотиб олувчи томонидан мол етказиб бериш тўғрисидаги шартнома асосида келишиб олинади; -мол етказиб берувчининг ҳисоб варағиға пул маблағларини ўтказиш шу маблағларни мол сотиб олувчининг ҳисоб варағидан ўчирилганидан кейин амалга оширилади, (бундан чеклар билан ҳисоб-китоб қилиш мустасно); Корхона, ташкилотларга пул маблағларини сақлаш ва ҳисоб-китоблар олиб бориш, касса операцияларини амалга ошириш учун ҳисоб-китоб (талаб қилингунча сақланадиган депозит ҳисобварағи) очилади. Ҳисоб-китоб варақларни очиш учун корхона қуйидаги ҳужжатларни банкка тақдим қилиши зарур. а) ҳисобварақ очиш тўғрисида ариза; б) хўжалик, ташкилот ташкил ўилиниб, руйхатга олинганлигини тасдиўловчи ҳужжат; в) ҳуқуқий шахс Уставини нотариал тартибда тасдиқланган, ҳуқуқий шахстомонидан имзоланган нусхаси; г) имзолар намуналари, муҳр босилган ва нотариал тартибда тасдиқланган варақча; д) бошқа таъсис хужжатлари. корхона раҳбарининг паспорти (шахсини тасдиқловчи хужжат) ҳам банкка тқдим қилинади. Ҳисобварақ очиш учун юқоридаги асосий хўжжатлардан ташқари зарур бўлганда бошқа қўшимча ҳужжатлар ҳам банкка берилиши мумкин.

«Ўзбекистон Республикасида корхоналар тўғрисида» ги Ўонунга асосан иш хақи тўлаш, бюджетга тўловлар, давлат суғуртасининг мажбурий турларига доир тўловлар ва ижтимоий суғурта жамгармаси (пенсия жамғармаси) га тўловлар барча корхоналар учун биринчи навбатда тўланадиган тўловлар ҳисобланади. Банкларда бажариладиган барча операциялар маълум бир меъёрий ҳужжатлар асосида олиб борилади. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ташкил қилишда асосий меъёрий ҳужжат бу - «нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тўғрисида» ги Низомдир. Лекин бу низом доимий бўлмай вақти ўтиши билан ўзгариб боради. Иқтисодий ўзгаришлар, шунингдек, банк тизимидаги ўзгаришлар барча қонун-қоидаларнинг шунга мос равишда ўзгартирилишига сабаб бўлади. Масалан, Республикамиз мустақилликка эришгандан сўнг, кредит, ҳисоб-китоб ва бошқа операцияларни олиб бориш тартиб қоидалари бир неча маротаба ўзгартирилди. Жумладан, нақд пулсиз ҳисоб-китоблар бўйича 1993, 1995 ва ниҳоят 1998 йилларда қонун-қоидалар ишлаб чиқилган бўлиб, бир-биридан маълум моддалари билан фарқ қилади. Масалан 1993 йилда Марказий банк томонидан ишлаб чиқилган «Нақд пулсиз ҳисоб- китоблар тўғрисида» ги Низомда тўлов топшириқномаси, тўлов талабномаси, тўлов талабнома-топшириқномаси, аккредитивлар, лимитлаштирилган ва лимит-лаштирилмаган чек дафтарчаларининг чеклари ва инкассо топшириқномаси бўйича ҳисоб-китоблар кўзда тутилган эди. Бу Низомнинг янгилиги шундан иборат эдики, унда тўлов талабнома-топшириқномаси шакли янгилик қилиб киритилган эди. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг ушбу шаклининг мазмуни шундан иборат эдики, мол сотувчи корхона шеригига мол жўнатиш билан бирга товар транспорт ҳужжатлари ҳам мол сотиб олувчини корхонага жўнатар эди. Бунда банк четлаб ўтилар эди. Тўлов талабномасини олган мол сотувчи корхона талабнома-топшириқномани талабнома қисмида кўрсатилган реквизитларни кўриб чиқиб, олган товари билан солиштириб, агар шартнома шартлари бажарилган бўлса, ҳужжатнинг топшириқнома қисмини тўлдириб уни банкка топшириши лозим эди.

Шундай қилиб, ҳисоб-китоб шакллари яна битта шакл билан тўлдирилган. 1993 йилда чиқарилган Низомда келтирилган чеклар бўйича ҳисоб-китоблар лимитлаштирилган ва лимитлаштирилмаган чек дафтарчаларининг чеклари асосида олиб биришга мўлжалланган эди. Лимитлаштирилган чеклар бўйича ҳисоб-китобларнинг мазмуни шундан иборат эдики, мижоз банкдан лимитлаштирилган чек дафтарчасини аризасига биноан олиб, унга ўз топшириғига асосан маълум бир суммани ўтказар эди. Мана шу сумма чэгарасида чекни расмийлаштириб, маҳсулот сотувчи ёки хизмат кўрсатувчи корхона ва ташкилотлар билан ҳисоб- китобларни амалга ошириш мумкин эди. Лимитлаштирилмаган чеклар билан ҳисоб-китобларнинг мазмуни шундан иборат эдики, бунда чек дафтарчасига пул ўтказилмас эди, ҳисоб- китоблар банк кредити ҳисобидан амалга ошириларди. Бундай дафтарчалардан асосан савдо, таъминот ташкилотлари кўпроқ фойдаланишар эди. Лекин бу ҳисоб-китоблар бўйича кўп ноқонуний операциялар ўтказилгани аниқлангач, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки лимитлашган ва лимитлашмаган чек дафтарчалари бўйича ҳисоб-китобларни бекор қилди. Унинг ўрнига янги ҳисобчеклари деб номланган ҳисоб- китобларни амалиётга тадбиқ этди. Ҳисоб-чеклари бўйича ҳисоб- китобларнинг тартиб қоидалари ишлаб чиқилди. Бу қоидалар аввалги чеклар бўйича ҳисоб-китоблардан фарқ қилар эди. Ҳисоб- чекларининг 5, 10, 25 варақли кўринишда, мижозларнинг ҳоҳишиларига кўра китобча шаклига келтириб берила бошланди. Чек дафтарчасига пул қўйиш мижознинг топшириғига биноан унинг талаб қилингунча сақланадиган депозит ҳисобварағидаги маблағлар ҳисобидан амалга ошириларди. Тижорат банклари ҳисоб-чеклари бўйича операцияларни олиб боришлари учун ҳисоб- китоб марказида алоҳида ҳисобварақларини очиб, унга маблағ қўйишлари лозим эди. Ҳисоб чеклари бўйича ҳисоб-китоблар 1995 йилдаги Низомга янгилик бўлиб киритилди. Шу билан бирга ушбу Низомда вексель муаммоси ҳам

кўзда тутилган эди. 1995 йил май ойидан бошлаб Ўзбекистонда вексел муомаласини киритиш тўғрисида Вазирлар Маҳкамасининг қарори чиқарилди. Қарордан сўнг Пахтабанк, Саноатқурилишбанки, Савдогарбанк, Туронбанки каби бир қатор банклар биринчилар қаторида векселлар эмиссиясини бошлаб бердилар. Лекин бу даврда республикада амалда бўлган «нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тўғрисида» ги Низомда вексель муомаласи кўзда тутилмаган эди. Шу сабабли векселлар бўйича банкларнинг операциялар ўтказиш тартиб қоидасини ишлаб чиқиш биринчи навбатдаги вазифалардан бирига айланди. Шундай қилиб навбатдаги Нақд пулсиз ҳисоб- китобларни ташкил қилиш қонун-қоидаларини ўз ичига мужассамлаган янги Низом ишлаб чиқилиб 1995 йил 4 сентябрда Марказий банк Бошқаруви томонидан тасдиқланди. Ушбу низомда аввалги, ҳисоб-китоб шакллари билан бир қаторда янги ҳисоб чеклари ва векселлар бўйича нақд пулсиз ҳисоб-китоблар кўзда тутилди. Тўлов талабномасининг ўрни эса анча пастга туширилди ва Марказий банкнинг махсус қарори билан ҳисоб-китобларда ишлатилиши, алоҳида хабар берилиши кўрсатиб ўтилди. Бунга сабаб, бу давр ичида нотўловлар учун амалиётда ишлатилаётган 2-картотека бекор қилинган бўлиб, мижозлардан ҳисоб-китоб ҳужжатлар уларнинг ҳисобварағида тўлаш учун пул етарли бўлган тақдирдагина қабул қилиниши мумкинлигини белгилаб қўйилган эди. Тўлов талабномаси эса бундай талабга жавоб бермас эди. Вақт ўтиши билан Республика тўлов тизими такомиллашиб борди, бунинг натижасида электрон тўлов тизими жорий этилди. Барча банклар ўзаро ҳисоб-китобларни янги электрон тўлов тизими асосида амалга ошира бошладилар. Бу эса ҳисоб-китоблар шаклларига, уларнинг тақдим қилиниши, банк томонидан қабул қилиш ва ишлов бериш тартибининг ўзгартирилишига сабаб бўлди. Бир оз вақт ўтгач вексел муомаласи ва чеклар бўйича ҳисоб- китоблар маълум сабабларга кўра бекор қилинди. Натижада ҳисоб- китобларни ташкил қилиш қонун-қоидаларига ўзгартиришлар киритиш зарурати пайдо бўлди. Шундан сўнг, «Ўзбекистон Республикасида нақд

пулсиз ҳисоб-китобларни амалга ошириш тўғрисида» ги 60-сонли Низом қайта ишлаб чиқилди. Бу Низом Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки бошқаруви томонидан 2002 йилда 15 январда 11/22 -сон билан тасдиқланди. Ушбу Низом қуйидаги бўлимларни ўз ичига олади: 1. Умумий қоидалар; 2. Пул ҳисоб-китобларини расмийлаштириш тартиби; 3. Мемориал ордерлар билан ҳисоб-китоблар; 4. Тўлов топшириқномалари билан ҳисоб-китоб қилиш; 5. Тўлов талабномалари билан ҳисоб-китоб қилиш; 6. Аккредитивлар билан ҳисоб-китоб қилиш; 7. Инкассо топшириқномалари билан ҳисоб-китоблар; 8. Чеклар билан ҳисоб-китоб қилиш; 9. Пластик карточкалар билан ҳисоб-китоблар қилиш; 10. Юридик шахснинг қайта ташкил этиш, қўшиб юбориш ва тугатилиши пайтида маблағларни ҳисобдан чиқариш; 11. Назорат ва таъсир қилиш чоралари. «Ўзбекистон Республикасида нақд пулсиз ҳисоб-китобларни амалга ошириш тўғрисида» ги Низом фуқоролик кодекси, «Марказий банк тўғрисида» ги, «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида» ги, Ўзбекистон Республикаси қонунлари ва Марказий банкнинг Ўзбекистон ҳудудида нақд пулсиз ҳисоб-китобларни тартибга солувчи бошқа меъёрий ҳужжатларига мувофиқ ишлаб чиқилган. Низомнинг бир маромда қўлланилиши республиканинг бутун иқтисодида ҳисоб-китобларнинг узлуксизлигини таъминлайди. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида нақд пулсиз ҳисоб- китобларни амалга ошириш ва такомиллаштириш Нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг ҳар бирида алоҳида шаклдаги ҳужжатлар ишлатилади. Ҳисоб-китоб номи ҳужжат номи билан белгиланади. Ҳар бир ҳисоб-китоб ҳужжатлари белгиланган меъёрларга жавоб бериши

лозим. Бу ҳужжатларнинг ҳар бири ўз ичига қўйидаги реквизитларни олиши лозим: - ҳисоб-китоб ҳужжатининг номери; - ҳужжат ёзиб берилган сана; - тўловчининг номи; - ҳисобварақ номери; - солиқ тўловчининг идентификация коди (чек ва аккредитивларда кўрсатилмайди); - тўловчи банкнинг номи; - тўловчи банкнинг коди; - маблағларни олувчининг номи; - маблағларни олувчининг ҳисобварақ номери; - маблағ олувчи банкнинг номи; - маблағ олувчи банкнинг коди; - тўловнинг суммаси рақам ва ёзувда кўрсатилиши лозим; - тўловнинг мақсади (чекларда кўрсатилмайди); Тижорат банкларининг ҳисоб-китоб чекларида қўшимча равишда қуйидагилар ёзилади: - ҳисоб-китоб чекининг серия ва номери; - жисмоний шахс паспортининг серияси ва номери; - чекнинг амал қилиш муддати; Аккредитив очиш учун тақдим этилган ариза қўшимча равишда қуйидагиларни ўз ичига олиши лозим: - аккредитивнинг амал қилиш муддати (аккредитив ёпилаетган сана ва ой) - аккредитив очилаётган шартнома номери; - буюртма рақами; - буюртма санаси; - аккредитив қайси маҳсулотларни юклаб жўнатиш ва хизмат кўрсатиш учун очилганлиги;

- аккредитивнинг тури (у ҳақида керакли маълумотларни кўрсатиш билан); - қўшимча мажбуриятлар; Банклар ва мижозларнинг ишига ҳалал бермайдиган тарзда тўловчи ва маблағларни олувчининг номини рационал даражада қисқартириш мумкин. Хўжалик субъектларига сотилган маҳсулот ва кўрсатилган хизматлар учун қўшимча қиймат солиғи ҳисобланса, ҳисоб-китоб ҳужжатларини расмийлаштиришда қўшимча қиймат солиғи суммаси алоҳида қаторда кўрсатилади. Қўшилган қиймат солиғидан озод қилинган товарлар, кўрсатилган иш ва хизматлар учун ҳисоблашишда расмийлаштирилган тўлов ҳужжатларида қўшилган қиймат солиғисиз (без НДС) сўзи ёзилади ёки шу ёзув ёзилган штапм қўйилади. Тўлов топшириқномалари техник воситалардан фойдаланган ҳолда, бир мартанинг ўзида нусха кўчириш, ёки биринчи нусхани ҳисоб-китобда қатнашувчи барча томонлар ва банк учун етарли бўлган нусхалар сонида кўпайтириш йўли билан ёзиб берилади. Чеклар сиёҳ ва шарикли ручкаларда қўлда, ёки техник воситалардан фойдаланган ҳолда ёзиб берилади. Ҳисоб-китоб ҳужжатларига қўлда ўзгартириш киритиш, бўяш ва тозалашга йўл қўйилмайди. Ҳисоб-китоб ҳужжатлари банк томонидан ҳисоб-китоб, пул операцияларини бажариш учун қабул қилинади: 1. Юридик шахслар биринчи нусхада ҳисоб-китоб ҳужжати тайёрланиши шартидан қатъий назар имзо қўйиш ҳуқуқига эга бўлган мансабдор шасхларнинг имзоси ва корхона муҳрининг изи мавжуд бўлиши; 2. Юридик шахс мақомига эга бўлмай, фаолият кўрсатаётган оилавий ва якка тартибдаги ижарачилар ва тадбиркорлар томонидан бажариладиган операциялар бўйича ҳисоб-китоб ҳужжатлари уларда имзо мавжуд бўлган ҳолда бажариш учун қабул қилинади. Ҳисоб-китоблар ҳужжатини ёзиб бераётган корхона муҳрининг изи ва имзолар ҳужжатнинг асл нусхасига қўйилади.

Корхоналардан ҳужжатларни қабул қилиш, шартномада бошқаси кўзда тутилмаган бўлса, бутун кун давомида банкнинг мижоз билан ишлаш вақтидан келиб чиққан ҳолда бажариш учун қабул қилинади. Тўловчининг ҳисобварағидаги маблағларни инициатор-банкда ҳисобдан чиқариш фақат ҳисоб-китоб ҳужжатларининг биринчи нусхаси ёки Банк- Мижоз тизимидан фойдаланувчилар томонидан электрон тўлов ҳужжатлари асосида амалга оширилади. Мижозларнинг ҳисобварақларига кирим қилинаётган маблағлар банкларда дастурий йўл билан электрон тўлов ҳужжатлари ва ҳисоб-китоб чекининг асл нусхаси асосида амалга оширилади. Банк-Мижоз тизимидан фойдаланувчи банклар, расмийлаштирилган электрон тўлов ҳужжатларини мижознинг ҳисобварағига маблағлар қўшиб ёзилгандан, ёки ўчирилгандан кейин тегишли почта қутисига жойлаштирилади. Пластик карточкалар билан ҳисоб-китоблар қилиш Пластик карточка, тегишли банкда, карточка эгасининг ҳисобварағи мавжудлигини, тасдиўловчи ва нақд пулсиз товарлар, ишлар, ёки хизматларни сотиб олиш ҳуўуўини берувчи, шахси белгиланган, банк томонидан чиўарилган тўлов воситасини ўзида ифода этади. Пластик карточкада, албатта бир хил маъноли идентификация ўиладиган эмитентнинг номи ва логотипи ўайд ўилиниши шарт. Пластик карточкалар, жисмоний шахслар, юридик шахслар, ёки якка тартибдаги тадбиркорлар, бир томондан, ҳамда маҳсулотни сотувчи, иш бажарувчи, ёки хизмат кўрсатувчи юридик шахслар, ёки якка тартибдаги тадбиркорлар (кейинги матнда - савдо, ёки хизмат кўрсатиш корхоналари), иккинчи томондан, ўртасидаги бўладиган нақд пулсиз ҳисоб-китобларда, шунингдек, нақд пул бериш пунктлари (НПБП) ва банкоматлардан нақд пул олишда ўўлланилади. Ваколатли банклар халўаро пластик карточкалар чиўариши ва улар бўйича хизмат кўрсатиши мумкин, бунда улар халўаро тўлов тизимлари

билан тузилган шартномаларга ва мазкур Низомга мувофиў, бажариладиган операциялар ўоидаларига амал қилишлари шарт. Пластик карточкалар бўйича хизмат кўрсатиш шартномаси қуйидагиларни ўз ичига олиши шарт: а) томонларнииг номлари; б) шартнома мавзуси; в) томонларнинг ҳуўуў ва мажбуриятлари; г) томонларнинг жавобгарлиги; д) ҳисоб-китобларни ўтказиш шартлари; е) шартноманинг амал қилиш муддати ва уни бекор қилиш шартлари; ж) низоларни ҳал килиш тартиби; з) томонларнинг юридик манзили. Алоўадорлиги бўйича пластик карточкалар шахсий, оилавий ва корпоратив турларга бўлинади а) Шахсий карточка - бу жисмоний шахсга берилган пластик карточкадир б) Оилавий карточка - бу шахсий карточка эгасининг ишончномаси асосида фойдаланувчига берилган пластик карточкадир в) Корпоратив карточка - бу юридик шахсларга хизмат кўрсатиш учун мўлжалланган пластик карточкадир. Корпоратив карточкалардан иш ҳаўи ва ижтимоии аҳамиятга эга бўлган бошқа тўловларни, шунингдек, нақд пул маблағларини тўлашда фойдаланиш таъўиўланади Пластик карточкалар бажарадиган вазифалари бўйича қуйидаги турларга бўлинади а) дебет - карточкасидан фойдаланиш унинг эгасига, эмитент билан мижоз ўртасида тузилган шартнома шартларига мувофиў, ўзининг карточкасидаги пул маблағларидан товарлар, ишлар, хизматлар ҳаўини тўлаш ва ёки нақд пул маблағларини олишда (корпоратив карточкалардан ташқари) фойдаланиш имконини беради;

б) кредит - карточкасидан фойдаланиш унинг эгасига, эмитент билан тузилган шартнома шартларига мувофиў, эмитент томонидан товарлар, ишлар, хизматлар ҳаўини тўлаш ва ёки нақд пул маблағларини олиш учун (корпоратив карточкалардан ташқари) берилган кредит линияси миқдорида операцияларни амалга ошириш имконини беради; в) электрон ҳамён - жисмоний шахсларнинг карточкаси бўлиб, ундан фойдаланиш, унинг эгасига пластик карточкадаги ўолдиў маблағлар доирасида товарлар, ишлар, хизматларга ҳаў тўлаш ва ёки нақд пул маблағларини олишга имкон беради; Битга электрон карточкада бир неча "электрон ҳамёнлар" жойлашган бўлиши мумкин. Пластик карточкада, уни шахс номига бириктиришда, қуйидаги реквизитлар ёзилган бўлиши шарт. а) идентификация белгилари (картами раками, серияси ва бошқалар); б) банк-эмитент (карточкаларни чиўарувчи банк) нинг коди; в) ҳисобварақ раўами ва карточка эгасининг фамилияси, исми, отасининг исми (ташкилот номи); г) карточканинг амал қилиш муддати. Пластик карточкада бир неча ҳамёнлар мавжуд бўлганда, идентификация белгилари ҳар бир ҳамённи бир хил маъноли идентификациялаши лозим. Кўрсатилган реквизитлардан ташқари, карточкага операцияларни амалга ошириш ва улар ҳисобини юритиш учун зарур бўлган ўўшимча белгилар киритилиши мумкин. Қайта тўлов воситаси сифатида фойдаланишга тайёрлаш (персонализация) учун ўайтарилган пластик карточкалар ҳисоби 93609 - "Сақланаетган қимматликлар" кўзда тутилмаган ҳолатлар ҳисобварағининг алоҳида шахсий ҳисобварақларида олиб борилади. Пластик карточкалар билан амалга ошириладиган операциялар қоғоз кўринишида (слип, электрон терминал квитанцияси) ва/ёки электрон шаклдаги (электрон терминал журналидан ёки банкоматдан олинган ҳужжат)

ҳужжатларни, шунингдек, ҳисоб-китоблар ўатнашчилари ўртасида тузилган шартномаларда белгиланган бошқа ҳужжатларни (банкомат квитанцияси ва бошқалар) тузиш лозимлигини кўзда тутади. Ҳужжатлар ҳисоб-китобларда иштирок этувчи барча томонлар учун зарур бўлган нусхалар миўдорида тузилади. Квитанциялар ўтказилган операцияларни қўлда тиклаш учун барча зарур маълумотларни ўз ичига олиши керак. Пластик карточкалардан фойдаланган ҳолда, операцияларни амалга оширишда тузилган ҳужжатлар реквизитлари, пластик карточкалар реквизитлари билан карточка эгаларининг банк ҳисобварақлари, шунингдек, корхона идентификаторлари, НПБП, банкоматлар ва ташкилотларпинг банк ҳисобвараклари ўртасидаги мувофиқликни ҳаққоний белгилашга имкон берувчи томонлар ўртасида келишиб олинган белгиларпи ўз ичига олиши керак. Электрон ҳужжатлар банк-эквайер (савдо ёки хизмат кўрсатиш корхоналарига хизмат кўрсатувчи банк) га, банк - эмитентга ёки клиринг марказига, шартномада келишилган даврийликда жўнатилади. Битта банк бўлимлари ўртасида карточкалар бўйича ҳисоб-китоблар қилиш технологияси, Бош банк томонидан, ўз имкониятлари ва фойдаланадиган карточкалар турларидан келиб чиққан ҳолда, мустақил белгиланади. Карточкалар бўйича банклараро ҳисоб-китоблар технологияси қуйидаги вариантларни кўзда тутади. а) Ҳисоб-китобларни амалдаги электрон тўловлар тизими (ЭТТ) орқали ялпи ҳисоб-китоб асосда ўтказиш; б) Ҳисоб-китобларни ҳисоб-китоблар ўатнашчилари томонидан ташкил этилган процессинг марказларидан кун давомида ўтказилиб, якуний ўзаро мажбуриятлар ҳисобланган ҳолда, тижорат банкларининг вакиллик ҳисобварақларидан якуний ҳисоб-китоблар суммасини ўтказиш.

ЭТТ орқали пластик карточкалардан фойдаланган ҳолда, амалга оширилган операциялар бўйича ялпи ҳисоб-китоблар қилиш, қуйидаги тартибда амалга оширилади: 1) банк-эмитент томонидан авторлаштирилмаган ҳолда амалга оширилган ҳисоб-китобларда: а) банк-эквайер хизмат кўрсатилаётган савдо, ёки хизмат кўрсатиш ташкилотидан олинган, карточкалардан фойдаланган ҳолда, тузилган электрон ҳужжатларга асосан, маблағларни унинг ҳисобварағига ўтказади, бунда электрон тўловлар тизими орқали банк-эмитентга жўнатилувчи дебетли электрон мемориал ордери автоматик равишда шакллантирилади. б) банк-эмитентда олинган дебетли электрон мемориал ордерга асосан, мижознинг карточкали ҳисобварағидан дастурий равишда маблағлар ҳисобдан чиўарилади. Дебетли электрон мемориал ордер босмадан чиўарилади ва кунлик ҳужжатларга тикилади. 2) банк-эмитент томонидан олдиндан шарт бўлган тартибда авторизация ўилинадиган ҳисоб-китобларда: а) банк-эквайерда хизмат кўрсатилаётган савдо, ёки хизмат кўрсатиш ташкилотидан олинган, карточкалардан фойдаланган ҳолда, тузилган электрон ҳужжатларга асосан, ЭТТ орқали авторизациялаш ва ўтказмани амалга ошириш учун банк-эмитентга жўнатиладиган электрон маълумот, фойдаланилаётган технология ўоидаларига мувофиў, автоматик равишда шакллантирилади; б) банк-эмитент, олинган электрон маълумотларга асосан, транзакциялар авторизациясини ўтказади, мижознинг карточка ҳисобварағидан маблағларни ҳисобдан чиўариш учун автоматик равишда электрон мемориал ордерни шакллантиради, савдо ва хизмат кўрсатиш ташкилотининг талаб ўилиб олингунча депозит ҳисобварағига маблағларни ўтказиш учун электрон тўловлар тизими орқали банк-эквайерга жўнатади. в) банк-эквайерда, банк-эмитентдан олинган электрон мемориал ордерга асосан, маблағлар савдо, ёки хизмат кўрсатиш ташкилотининг талаб

ўилиб олингунча депозит ҳисобварағига ўтказилади. Мемориал ордер босмадан чиўарилади ва банкнинг кунлик ҳужжатларига тикилади. Процессинг марказлари орқали ҳисоб-китобларни ўтказиш қуйидаги тартибда амалга оширилади: а) кун давомида карточкалар бўйича барча транзакциялар, ҳисоб- китоблар ўатнашчилари томонидан тасдиқланган тартибда, процессинг маркази орқали ўтказилади ва ҳисоб-китобларда ўатнашувчи ҳар бир банк учун алоҳида очилган шахсий ҳисобваракларда акс эттирилади; б) ҳисоб-китоблар ўатнашчилари келишувига асосан, ҳисоб-китоблар бўйича якуний суммалар (мажбуриятлар) тижорат банкларининг Марказий банкнинг ҳисоб-китоблар марказида очилган вакиллик ҳисобварақлари орқали, шартномада қайд этилган даврийликда ўтказилади; в) банклар, процессинг марказидан олинган маълумотларга асосан, карточкалардан фойдаланган ҳолда амалга оширилган операциялар бўйича, маблағларни мижозларнинг ҳисобварақларига киритадилар, ёки чиқарадилар. Нотўловлар муаммоси ва уни бартараф этиш йўллари Бозор иқтисодиёти шароитида тўлов мажбуриятларини ўз вақтида ва тўла ҳажмда бажариш иқтисодиётнинг турли соҳалари фаолиятининг зарур шартидир. Корхона, ташкилот, банклар ва давлат ўртасидаги ўзаро ҳисоб- китоблар муаммоси доимо долзарб, шу билан бирга ҳал этилиши қийин бўлган муаммолардан бири бўлиб қолади. Чунки товар жўнатиш, ёки хизмат кўрсатиш билан унга пулни тўлаш вақти бир-бирига тўғри келмайди. Бу эса дебеторлик ва кредиторлик қарзларининг юзага келтириб чиқаради. Бундай қарзлар ўз вақтида ёпилмаса, узайтирилган дебеторлик, ёки ноқонуний қарзлари пайдо бўлади. Маълумки, ноқонуний кредиторлик, шу билан бирга муддати узайтирилган дебеторлик қарзлари ҳажмининг ортиши, нотўловлар ҳолатининг пайдо бўлишига сабаб бўлади. Бу эса, шу мамлакат

иқтисодининг изчиллик билан ривожланишига салбий таъсир кўрсатади ва тўсқинлик қилади. Кредиторлик қарзлари - бу бирлашма, корхона, ташкилот ва муассасалар томонидан вақтинча жалб қилинган ва мувофиқ равишда юридик ва жисмоний шахсларга қайтарилиши лозим бўлган пул маблағларидир. Мажбуриятлар ва тўлов муддатлари доирасидаги кредиторлик қарзлари қонуний қарзлардир. Ҳисоб-китоб ва тўлов тартиблари бузилганда, ноқонуний кредиторлик қарзлари вужудга келади. У айланма маблағлари режадан ташқари тақсимланганлигини билдиради. Харидор ва буюртмачиларнинг ўзаро мажбуриятларга нисбатан бефарқлик билан қарашлари ва улар томонидан шартнома шартларига риоя қилинмаслиги дебеторлик ва кредиторлик қарзлари вужудга келишининг асосий сабабидир. Корхона балансида муддати ўтган қарздорликларнинг мавжудлиги салбий аломат бўлиб ҳисобланади, чунки бу ҳолда, корхона балансининг таркиби ёмонлашади. Бунда жалб этилган маблағларга эҳтиёж кучаяди. Муайян бир хўжалик юритувчи субъектнинг маҳсулот етказиб берувчилар билан ўз вақтида ҳисоб-китобларни амалга оширмасликлари нотўловлар занжирининг пайдо бўлишига олиб келади. Ушбу нотўловлар занжирига нафақат заиф, молиявий жиҳатдан лаёқатсиз корхоналар, шу билан бирга кучли ва тўловларга лаёқатли, молиявий жиҳатдан мустаҳкам бўлган корхона ва ташкилотлар ҳам боғланиб қолишлари мумкин. Эҳтиёж кам бўлган, омборларда меъёридан ортиқ тўпланиб қоладиган, рақобатга бардош бера олмайдиган маҳсулотларни ишлаб чиқариш ҳам, дебеторлик ва кредиторлик қарзларининг келиб чиқишига олиб келади. Ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг меъёридан ортиқ миқдорда омборларда йиғилиб қолиши, корхона айланма маблағларининг музлаб қолишига, кўзланган фойда миқдорининг камайишига, натижада, корхона молиявий аҳволининг ёмонлашувига олиб келади. Бу эса, нотўловлар муаммосини келтириб чиқаради. Нотўловлар муаммосини келтириб чиқарувчи кўплаб омилларни келтириш мумкинки, улар қаторига нарх сиёсати, солиқ сиёсати,

нормадан ортиқ бўлган инфляция даражаси ва бошқаларни киритиш мумкин. Шу билан бирга ўзаро қарздорликларни келтирувчи асосий сабаблар қуйидагилар бўлиб ҳисобланади: 1.Иқтисодиётда тўлов воситаларининг етарли эмаслиги; 2.Ҳисоб-китоблар учун энг қулай тўлов воситалари сифатида ҳозирги кунда амалиётда ишлатилаётганларига қўшимча равишда, мамлакатимизда айрим сабабларга кўра бекор қилинган чек ва векселларни ишлатилмаслиги; 3.Корхона айланма маблағларининг инфляция шароитида маълум миқдорда қадрсизланиши. 4.Мамлакат товар ишлаб чиқарувчиларининг маҳсулоти доимо харидоргир бўлмаганлиги сабабидан сотишнинг қийинлиги; 5.Маркетингнинг етарли даражада ривожланмаганлиги; 6.Корхоналарни солиққа тортиш механизми камчиликлари мавжудлиги оқибатида айланма маблағларининг йўқотилиши. Бу сабабларни давом эттириш мумкин. Лекин асосий масала ўзаро қарздорликларни тўлиқ йўқотиб бўлмайди. Аммо уларнинг умумий суммасини қисқартириш мумкин. Республикамизда ҳозирги кунда энг долзарб муаммолардан бири ҳам айнан мана шу қарздорликлардир. Бу масала Республика Вазирлар Маҳкамасининг мажлисларида ҳамда республика иқтисодиётини ислоҳ қилиш билан боғлиқ турли йиғилишлари доимо кўриб чиқилади. Шунингдек, иқтисодиётда ҳисоб-китобларни ўз вақтида ўтказиш ва қарздорлик муаммолари бўйича Ўзбекистон Республикаси Президентининг қатор Фармонлари ва Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари қабул қилинган. 1996 йил 24 январдаги "Тўлов интизомини ва ўзаро ҳисоб-китоблар тизимини мустаҳкамлаш чора-тадбирлари тўғрисида"ги Фармони талабларини бажариш мақсадида, тўловларнинг ўз вақтида ўтказилиши ва вакиллик ҳисобварағларининг аҳволи устидан доимий назорат ўрнатишни таъминлаш хусусидаги вазифалар белгилаб берилган. Тижорат банкларига белгилаб берилган бир қатор вазифалар билан биргаликда Марказий банкнинг бош

бошқармаларига тижорат банкларининг жойлардаги ҳар бир бошқармаси ва бўлимларида йил давомида камида 1 марта Давлат солиқ бошқармаси билан келишилган, мувофиқлаштирилган текширувлар режасига мувофиқ дебетор- кредитор қарзлар юзасидан текширувлар ўтказиш топширилган. Тижорат банклари мижозлар билан “Банк-ҳисобварағини юритиш бўйича шартнома” тузишда бир қатор ньюансларни эътиборга олишлари лозимлиги белгилаб берилган: 1. Хўжалик юритувчи субъектлар ҳар ойнинг 6 кунига ички идоравий ўзаро қарзларнинг суммасини алоҳида қаторда ажратган, барча муддати ўтган кредиторлик ва дебеторлик қарзларининг юзага келиш санаси ва уларни ундириб олиш юзасидан кўрилаётган чора-тадбирларни кўрсатган ҳолда, оператив маълумотларни тақдим этиш. 2. Ҳар чоракда тақдим этилаётган баланс билан бирга 2-шаклдаги “Дебеторлик ва кредиторлик қарзлари тўғрисидаги маълумотнома” ни тақдим этиш тўғрисидаги банд мавжуд бўлиши шарт. Корхона ва ташкилотлардан оператив, ойлик ва чораклик баланс маълумотларини, муддати ўтган дебеторлик қарзларига солиштириш далолатномаларини талаб қилиниши, маълумотларни тақдим қилинаётган мижозларга нисбатан қандай чоралар кўрилаётганини, олинган маълумотларни таҳлил қилиб ўрганилишини кўриб чиқиш лозим. Тўлов ҳужжатларида яъни тўлов талабнома, топшириқномаларида хўжалик субъектлари томонидан юборилаётган маҳсулот ҳақининг олдиндан тўланаётган миқдори тўғрисидаги ёзув мавжудлиги текширилиши керак. Хўжалик органларида дебеторлик қарзлари ҳолати бўйича ўтказилган текшириш далолатномаларининг сифатини кўриш ва текширишда аниқланган қонунбузарлик ҳолатлари бўйича кўрилган чораларни ўрганиб чиқишлари лозим. Ҳозирги кунда банклар томонидан нотўловларни қисқартириш бўйича бир қатор тадбирлар амалга оширилмоқда. Тижорат банклари филиаллари томонидан 2-картотекадаги тўлов ҳужжатлари мунтазам равишда

инвентаризация қилиниб борилади ва унинг натижасида нотўғри қўйилган ҳисоб-китоб ҳужжатлари аниқланиб, мижозларга қайтарилмоқда. Ҳисоб-китоб механизмини такомиллаштириш ва бюджетга тўловлар интизомини мустаҳкамлаш бўйича ҳукумат комиссиясининг 2000 йил 13 январдаги "Корхона ва ташкилотларнинг муддати ўтган дебеторлик ва кредиторлик қарзларини қисқартириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги баённомаси талабларини бажарилишини таъминлаш мақсадида хизмат кўрсатилаётган мижозлар билан ҳамкорликда мақсадли тўлов схемалари ишлаб чиқилди ва шу схемалар асосида бир кунлик кредитлар ажратилади ҳамда факторинг хизматлари кўрсатилади. Схема асосида кредитлар бериш 23202-сонли махсус ҳисобрақам орқали амалга оширилади. Корхона ва ташкилотларнинг муддати ўтган дебетор ва кредиторлик қарздорликларини қисқартириш учун тижорат банклари томонидан аниқ мақсадлар учун кредит бериш ва факторинг хизматини кўрсатиш қуйидаги схема асосида амалга оширилади: Ушбу схема бўйича ҳисоб-китобларни амалга ошириш ва қарздорликларни камайтириш учун берилган сумма шу куни яна банкка қайтиб келади. Схема бўйича тўловларни ўтказиш учун инициатор банк томонидан бир қатор ҳужжатлар унга хизмат кўрсатувчи банкка тақдим этилади.

1.Схема бўйича бўладиган икки томонлама ҳисоб-китобларда корхона, ёки ташкилотнинг раҳбари ва бош бухгалтери томонидан ҳужжатда қўйилган имзо, ҳамда шу корхонанинг, ёки ташкилотнинг муҳри, банкдаги мавжуд худди шу корхона, ёки ташкилотнинг раҳбари ва бош бухгалтерининг имзоси ва муҳри намунаси билан мос келиши керак. 2.Хўжалик субъекти томонидан банкка тақдим қилинган ҳужжатларда кўрсатилган хизмат тури, яъни юклаб жўнатилган маҳсулот, товар, бажарилган ишлар юзасидан келиб чиққан дебеторлик қарздорлиги аниқ кўрсатилиши лозим. 3.Тайёрланган схема тижорат банкларининг бошқарувчилари томонидан тасдиқланади ва улар ўз мижозларининг дебеторлик ва кредиторлик қарздорлиги тўғри расмийлаштирилганлиги юзасидан жавобгар бўлиб ҳисобланади. 4.Аниқ мақсадга йўнатирилган схемада корхона, ёки ташкилотнинг номи аниқ кўрсатилиши керак. Агар корхона, ёки ташкилотнинг раҳбар ўринбосари томонидан схемага имзо қўйилган бўлса, у ҳолда, имзо қўйган шахснинг мансаби ва фамилияси схемада тўлиқ кўрсатилиши лозим. Умуман, схема бўйича кредитлаш натижасида корхона ва ташкилотларнинг фаолияти яхшиланади, уларнинг ўзаро қарздорликлари камайишига ёрдам беради. Биз юқорида банклар томонидан дебетор ва кредитор қарздорликларни камайтириш бўйича қандай тадбирларни ўтказишлари мумкинлигини кўриб чиқдик. Лекин хўжалик юритувчи субъектларнинг ўзлари ҳам бундай қарзларни бартараф этишга қаратилган ҳаракатларни амалга оширишлари мақсадга мувофиқ бўлади. Муддати ўтган қарзларни олдини олиш усулларининг ҳар бирини пухта билиш бу борада амалга оширилган ишларнинг самарали бўлиши учун етарли эмасдир, балки муайян вазиятдан келиб чиққан ҳолда, бирор усулларни тадбиқ этиш кетма-кетлигини чуқур англаш лозим.

Сотувчи ва харидор ўртасида узоқ муддатли шартномаларнинг ва алоқаларнинг мавжуд бўлганлигига қарамай, сотувчи ўз навбатида харидорнинг тўлов қобилияти, молиявий натижалари ва умумий аҳволи ҳақида, мунтазам равишда маълумотга эга бўлишга интилиши лозим. Сотувчи ўз навбатида харидор билан узоқ муддатли ҳамкорликка тайёрлиги ва харидорнинг муваффақиятли ривожланиши тарафдорлигини билдириб туриши мақсадга мувофиқдир. Шунда харидор ҳам, сотувчига нисбатан дўстона муносабатда бўлади ва сотиб олинган товарлар учун тўловларни кечиктириш мумкин бўлган сабабларни сотувчидан яширмайди. Муддати ўтган қарздорликни вужудга келишини олдини олишнинг энг мақбул ва замонавий усулларидан бири, бу сотувчи ва харидорнинг қарздорликни бирга бартараф этишни амалга оширилишидир. Хўжалик фаолиятида учрайдиган ҳамма ҳолатларни ҳисобга олиш қийин. Шунинг учун, қуйида санаб ўтилган муддати ўтган қарздорликни вужудга келишининг олдини олиш ва бартараф этиш усуллари тадбиркорларга мавжуд муаммони ҳал этишда ўз иш стратегиясини ишлаб чиқишда қўл келади. Чунки капиталнинг айланиш тезлигини ошириш ва харидорларнинг қарздорлигини камайтириш тадбиркорлик фаолиятининг асосий тамойиллари бўлиб ҳисобланади. Ушбу муаммони атрофлича ва систематик равишда кўриб чиқиш мақсадида, хўжалик фаолиятида учрайдиган барча ҳолатларни катта блокларга бўлиш мумкин: I Сотувчи ва харидор орасида узоқ муддатли муносабатларга асосланган хўжалик алоқалари (хом-ашё, материаллар, ярим тайёр маҳсулотлар, эҳтиёт қисмларни етказиб бериш); II Хом-ашё материаллар, бутловчи қисмлар етказиб бериш ва бажарилган хизматларни бажариш учун жисмоний шахслар билан тузилган якка шартномалар; III Етказиб берилаётган асбоб-усукуналар, транспорт воситалари,

ҳисоблаш ва бошқа техникани харидорлар асосий фондлар сифатида ишлатиш ҳоллари. Ҳар бир блоклар бўйича алоҳида вазиятларни кўриб чиқамиз. А. Сотувчи ва харидорлар орасида узоқ муддатли кооперацияга асосланган хўжалик алоқалари (хом-ашё, материаллар, ярим фабрикатлар, бутловчи қисмларни етказиб бериш); Ушбу ҳолат учун, икки томонлама яхши алоқалар, шерикларни бир- бирини яхши билишлари, ўзаро ишонч ва ҳамкорлик аломатлари хосдир. Бунда, кейинчалик ҳам ўзаро фойдали ҳамкорликни амалга ошириш, ҳамда товароборотни кўпайтириш мақсадида, аввалам бор сотувчининг манфаатини кўзлаган ҳолда, харидорларга нисбатан олдиндан тўлаш, бўнак тўловлари ва ҳатто, аккредитив каби тўлов шакллари ишлатилиши тавсия этилмайди. Қуйида сотувчи ва харидорнинг ушбу блокка киритилган вазиятлардаги амалга оширадиган тадбирлари санаб ўтилган: А.1. Харидорда маълум бир молиявий қийинчиликларнинг вужудга келганида, сотувчи томонидан тижорат кредити берилиши мақсадга мувофиқдир. Бу вазиятда тижорат кредитини қўлланилишига сабаб шуки, иккала томон вазиятдан келиб чиққан ҳолда, тўлов муддати ва суммасини мувофиқлаштиришларига имконият туғилади. Тижорат кредити қўлланилганида, харидор кредит ҳисобидан олинган товарлардан (хом-ашёдан) тайёрланган ўз маҳсулотини сотишдан келиб тушган тушум ҳисобига ўз молиявий аҳволини яхшилаб олади, сотувчи эса, ўз навбатида харидорни йўқотмаган ҳолда, кредит операциясидан тушган фоизлар кўринишидаги фойдага ҳам эга бўлади. А.2. Хом-ашё, яримфабрикатлар ҳамда бутловчи қисмларни доимий ва бир маромда етказилиб турилиши ҳолатида сотувчи банк муассасаси билан факторинг хизматларини кўрсатиш ҳақидаги шартнома имзолаши мумкин. Шунда ушбу муассаса қарзларни ундириш мажбуриятини ўз бўйнига олади. Товарлар ортиб жўнатилишига қараб ўз маблағларини олиб туради. Ҳозирда банклараро вакиллик алоқаларининг мавжудлиги, айниқса агар факторинг

хизматларини кўрсатаётган банк муассасаси ва қарздор шахснинг банки орасидаги вакиллик алоқалари мавжуд бўлса, банк муассасаси томонидан қарздорлини ундириш борасидаги имкониятлари кўпроқ. Аммо бу ҳолда сотувчи ташкилот факторинг хизматлари ҳақини тўлашга мажбур бўлади ҳамда корхонанинг капиталнинг айланиш тезлигининг ошганлини, дебеторлк қарздорликни ундириш харажатларининг камайиши, кредит олиш эҳтиёжининг камайиши ва банк билан муомала шаклларининг осонлашувидан келадиган фойда миқдори факторинг хизматлари ҳақидан юқори бўлгандагина ўз самарасини беради. А.3. Юқорида санаб ўтилган усулларнинг ҳаммаси харидор томонидан муддати ўтган дебеторлик қарздорлигини вужудга келишини олдини олишда, ҳамда харидор томонидан молиявий қийинчиликларнинг мавжудлиги ҳолатларида ҳам маълум муддатдан сўнг, тўловларни амалга оширилиши қўлланилиши мумкин. Агар харидор сурункали равишда ўз мажбуриятларни бузса, у ҳолда сотувчи нуфузли ва бақувват молиявий муассасаларининг тўлов амалга оширилишини кафолатловчи хатларини талаб қилиши мумкин. Б. Хом-ашё, материаллар, бутловчи қисмлар етказиб бериш ва бажарилган хизматларни бажариш учун тузилган якка шартномалар; Ушбу турдаги хўжалик алоқаларида, сотувчи ва харидор ўзаро олди- сотди операцияларини биринчи маротаба амалга оширадилар, айниқса бундай ҳолатлар янги тузилган ташкилотлар билан кузатилади. Шунинг учун сотувчи ўз харидори ҳақида ҳеч қандай маълумотга эга бўлмайди. Бундай ҳолатларда қуйидаги кўрсатилган усуллардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Б.1. Вазият: сотиш ҳажми кичик, харидор сифатида жисмоний шахс қатнашиши мумкин. Бундай ҳолатда ҳисоб-китоб нақд пул, ёки чеклар ёрдамида амалга оширилиши мақсадга мувофиқдир. Бироқ, харидорнинг кимлиги номаълум бўлиб унинг яна бир бор қайтиб келиши номаълум ва тўлов суммаси унчалик катта бўлмаган ҳолатларда, у тақдим этаётган чекларнинг пул билан

таъминланганлигини текшириб кўрилиши лозим. Бунинг учун харидордан унга хизмат кўрсатувчи банкдан оғзаки, ёки ёзма равишда банкдаги ҳисоб рақамида қанча пул мавжудлигини билиш кифоядир. Агар сотувчи чеклар билан ҳисоб-китоб шаклини хуш кўрмаса, харидордан нақд пул, кредит карточкалари орқали ҳисоб-китоб қилинишини талаб қилиши лозим. Б.2. Вазият: улгуржи савдо. Бундай ҳолларда фақат нақд пулсиз ҳисоб-китоблар амалга оширилиши лозим. Харидор ҳақида ҳеч қандай маълумотлар мавжуд бўлмаган ҳолларда тўлов амалга оширилишини юз фоизга кафолатловчи аккредитив тўлов шаклида амалга оширилиши мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бироқ, агар харидорнинг тўлов мажбуриятларини вақтида амалга оширмаслиги ҳақидаги маълумот мавжуд бўлса, бўнак, ёки олдиндан тўлов шакллари ишлатилгани мақсадга мувофиқ. Харидор аккредитив ва олдиндан тўлов шаклларини амалга оширолмаслиги ва унинг тўлов қобилияти ҳақида етарлича маълумот мавжуд бўлмаса, сотувчи харидордан ўзгача кафолатларни талаб қилиш ҳуқуқига эга. Акс ҳолларда харидорларни ва бозорни йўқотиш эҳтимоли каттадир. Тўлов амалга оширилишини кафолатловчи қуйидаги ҳужжат шакллари мавжуд: •машҳур, улкан ва ишончли ташкилотларнинг тўлов амалга оширилишини кафолатловчи хатлари; •гаров; •кафиллик. Керакли ҳолларда харидор векселлардан фойдалиниши мумкин, бу ҳолларда векселни олган шахс эҳтиёж сезилганида векселни дисконтлаш асосида банкка ўтказиши ва тегишли пул маблағларини олиши имкониятига эга бўлади. Бироқ, агар банкнинг вексел берган шахснинг тўлов қобилиятига шубҳаси бўлса, банк векселга авалиятларнинг имзоси қўйилишини талаб қилиши мумкин. Шундай ҳолат юзага келмаслиги учун векселни тақдим

этаётган шахсдан векселда авалистнинг имзосини мавжуд бўлиши талаби қуйилади. Бунда бошқа вариантлар ҳам мавжуд. Ўз товари эвазига олинган векселни сотувчи ўз кредиторлари билан ҳисоб-китоб воситаси сифатида ишлатилиши мумкин. Б.3. Вазият: харидор тўлов амалга оширишда ўз мажбуриятларини вақтида бажармаяпти. Бу ҳолларда дебеторлик қарздорлигини қисқартириш ва бартараф этиш борасида қуйидагиларни амалга оширишлари мумкин: Биринчидан, харидорга қарздорликни тижорат кредити сифатида расмийлаштиришини таклиф қилиш мумкин, агар: •харидор кредит муддати мобайнида етказиб берилган ва ҳали тўлови амалга оширилмаган тўловларни амалга оширишга рози бўлса; •харидор яқин вақт оралигида вақтинчалик молиявий танг аҳволини бартараф этиши ва тўлов қобилиятига эга бўлишига ишонч бўлса. Иккинчидан, сотувчининг зудлик билан пул маблағларига эҳтиёжини қондириш учун қарздорликни дисконтлаб сотиб юбориши мумкин. Ушбу қарздорликни сотиб олаётган шахс қарздорликни узилишига ишончи бўлиши лозим. Умуман, ҳозирги кунда нотўловлар, энг долзарб муаммолардан бири бўлиб, бу муаммони бартараф этишнинг ягона йўли йўқ. Нотўловлар, яъни дебеторлик ва кредиторликни қарздорликнинг умуман йўқ қилиш мумкин бўлмай уларни камайтириш бўйича ҳар бир ҳолатда алоҳида йўлни танлаш нафақат алоҳида хўжаликлар, балки бутун иқтисодиёт учун фойдалидир.

Адабиётлар: 1. Астанов Х.З. Пул-кредит орқали мувофиқлаштириш. Ўқув қўлланма. - Т.: “Иқтисодиёт”. 2015 й. 121 б. 2. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик, II нашри. А.Омонов, Т. Қоралиев, ТМИ, -Т.: “Иқтисод-Молия”, 2014. 241 б. 3. Қоралиев Т.М., Абдуллаев Ё.А. “Банк иши” ўқув қўлланма. - Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2009. - 580 4. Наврўзова К., Н.Ғ.Каримов. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. - Т.: Молия, 2012. -320 бет. 5. Наврузова К.Н., Ортиков О А. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими -Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2014 й. 6. Тоймухамедов И., Умаров З., Хусаинов Ғ. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими. Ўқув қўлланма. LESSON PRESS , 2018. - 435 бет.

Похожие

Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тизими

Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар бўйича банк назорати

Нақд пулли ва нақд пулсиз хисоб китоблар

Халқаро ҳисоб-китоблар механизми

Пул муомаласини ҳуқуқий тартибга солиш. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ҳуқуқий тартибга солиш