Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida umumiy masalalar - Экономика - Рефераты

Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida umumiy masalalar

Загружено в:

02.10.2022

Скачано:

0

Размер:

58.341796875 KB

Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida umumiy masalalar Reja: 1. BHXS №1 “Moliyaviy hisobotlarni taqdim etish” standartining mazmuni va qo’llanilishi 2. BHXS (IAS) 7 “Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot” standartining mazmuni va qo’llanilishi 3. BHXS (IAS) 8 “Hisob siyosatlari, hisoblab chiqilgan baholardagi o’zgarishlar va xatolar” 4. BHXS (IAS) 10 “Hisobot davridan keyingi hodisalar”. BHXS (IAS) 21 “Valyuta kurslaridagi o’zgarishlarning ta’sirlari”

1. BHXS №1 “Moliyaviy hisobotlarni taqdim etish” standartining mazmuni va qo’llanilishi BHXS (IAS) 1 “Moliyaviy hisobotlarni taqdim etish” standarti umumiy foydalanish uchun mo’ljallangan moliyaviy hisobotlarni taqdim etish asosini xo’jalik sub’ektining oldingi davrlardagi moliyaviy hisobotlari hamda boshqa xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy hisobotlari bilan qiyosiyligini ta’minlash maqsadida belgilaydi. U moliyaviy hisobotlarni taqdim etishga nisbatan umumiy talablarni, ularning tuzilishiga oid ko’rsatmalarni hamda ularning mazmuniga doir minimal talablarni o’rnatadi. Xo’jalik sub’ekti mazkur standartni umumiy foydalanish uchun mo’ljallangan moliyaviy hisobotlarni moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga (MHXSlari) muvofiq tayyorlashda va taqdim etishda qo’llashi lozim. Boshqa MHXSlar muayyan operatsiyalar va boshqa hodisalarni tan olish, baholash va oshkor etish bo’yicha talablarini belgilaydi. Moliyaviy hisobotlar - xo’jalik sub’ektining moliyaviy holati va moliyaviy natijalarining tartibga solingan holda ifodalanishidir. Moliyaviy hisobotlarning maqsadi keng ko’lamdagi foydalanuvchilar uchun iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda foydali bo’lgan xo’jalik sub’ektining moliyaviy holati, moliyaviy natijalari va pul oqimlari to’g’risidagi ma’lumotlarni ta’minlashdan iboratdir. Moliyaviy hisobotlar rahbariyat tomonidan unga ishonib topshirilgan resurslar boshqarilishining natijalarini ham aks ettiradi. Ushbu maqsadga erishish uchun, moliyaviy hisobotlar xo’jalik sub’ektiga tegishli bo’lgan quyidagi jihatlar to’g’risida ma’lumotlarni ta’minlaydi: (a) aktivlar; (b) majburiyatlar; (v) kapital; (g) daromad va xarajatlar, jumladan foyda va zararlar; (d) mulk egalari tomonidan ularning mulk egalari sifatida amal qilishidagi qilingan qo’yilmalar va ularga taqsimlanadigan summala; va (e) pul oqimlari 1 . 1 M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 1. p.162.

Ushbu ma’lumotlar, izohlardagi boshqa ma’lumotlar bilan birga, moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilarga xo’jalik sub’ektining kelgusi pul oqimlarini va, xususan, ularning muddatini va aniqliligini oldindan taxminan bilishda yordam beradi. Moliyaviy hisobotlarning to’liq to’plami quyidagilarni qamrab oladi: (a) davr oxiridagi moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot; (b) davr uchun foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobot; (v) davr uchun kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobot; (g) davr uchun pul oqimlari to’g’risidagi hisobot; (d) izohlar, ya’ni muhim hisob siyosatlarining va boshqa tushuntirish ma’lumotlarining qisqa bayonini qamrab olgan izohlar; (e) oldingi davr boshiga moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot, qachonki xo’jalik sub’ekti hisob siyosatini retrospektiv tarzda qo’llasa, yoki o’zining moliyaviy hisobotlaridagi moddalarni retrospektiv tarzda qayta hisoblashni amalga oshirsa, o’zining moliyaviy hisobotlaridagi moddalarni qayta tasniflasa 2 . Xo’jalik sub’ekti mazkur Standartda foydalanilgan hisobot nomlaridan tashqari nomlardan foydalanishi mumkin. Masalan, xo’jalik sub’ekti “foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobot” o’rniga “umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobot” nomidan foydalanishi mumkin. Moliyaviy hisobotlar xo’jalik sub’ektining moliyaviy holatini, moliyaviy natijalarini va pul oqimlarini haqqoniy tarzda taqdim etishi lozim. Haqqoniy taqdim etish operatsiyalarning, boshqa hodisalarning va sharoitlarning oqibatlarini Kontseptual asos da keltirilgan aktivlar, majburiyatlar, daromadlar va xarajatlarning ta’riflariga va tan olish mezonlariga muvofiq haqqoniy taqdim etishni talab etadi. MHXSlarni, zarur bo’lganda qo’shimcha ma’lumotlarni oshkor etish bilan birga, qo’llash haqqoniy taqdim etishni ta’minlaydigan moliyaviy hisobotlarga olib keladi deb ko’zda tutiladi. 2 M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 1. p.167-168.

Moliyaviy hisobotlari MHXSlarga muvofiq bo’lgan xo’jalik sub’ekti izohlarda bunday muvofiqlikni aniq va shartsiz ta’kidlashi lozim. Moliyaviy hisobotlar MHXSlarning barcha talablariga muvofiq bo’lmaguncha, xo’jalik sub’ekti ularni MHXSlarga muvofiq deb ta’kidlamasligi lozim. Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash paytida, rahbariyat xo’jalik sub’ekti faoliyatini uzluksiz davom etishi qobiliyatini baholashi lozim. Qachonki rahbariyat xo’jalik sub’ektining faoliyatini tugatishni yoki savdoni to’xtatishni mo’ljallayotgan bo’lmasa yoki bunday choralarni amalga oshirishdan boshqa amaliy muqobil choralar mavjud bo’lmagan holat yuzaga kelmasa, xo’jalik sub’ekti moliyaviy hisobotlarni faoliyatning uzluksizligi asosida tayyorlashi lozim. Agar rahbariyat, baholashni amalga oshirayotganda, xo’jalik sub’ekti faoliyatini uzluksiz davom etishi qobiliyati to’g’risida ahamiyatli shubha to’g’dirishi mumkin bo’lgan hodisalar yoki sharoitlarga tegishli ahamiyatli noaniqliklardan xabardor bo’lsa, xo’jalik sub’ekti ushbu noaniqliklarni oshkor etishi lozim. Agar xo’jalik sub’ekti moliyaviy hisobotlarni faoliyatning uzluksizligi asosida tayyorlamasa, u ushbu faktni, moliyaviy hisobotlar qaysi asosda tayyorlanganligini hamda xo’jalik sub’ekti faoliyatning uzluksizligini ta’minlay olmaydi deb hisoblanishining sababi bilan birga, oshkor etishi lozim. Xo’jalik sub’ekti o’zining, pul oqimlari to’g’risidagi ma’lumotlaridan tashqari, moliyaviy hisobotlarini buxgalteriya hisobining hisoblash usuli asosida tayyorlashi lozim. Buxgalteriya hisobining hisoblash usuli qo’llanilganda, xo’jalik sub’ekti moddalarni aktivlar, majburiyatlar, kapital, daromadlar va xarajatlar (moliyaviy hisobotlar elementlarini) sifatida tan oladi, qachonki ular Kontseptual asosda keltirilgan ushbu elementlarning ta’riflariga va tan olish mezonlariga to’g’ri kelsa. Xo’jalik sub’ekti o’xshash moddalarning har bir ahamiyatli turkumini alohida taqdim etishi lozim. Bir biridan farq qiladiganli xususiyatga yoki vazifaga ega bo’lgan moddalarni, ular ahamiyatsiz bo’lmasa, xo’jalik sub’ekti alohida taqdim etishi lozim.

Moliyaviy hisobotlar o’z xususiyatiga yoki funktsiyasiga ko’ra turkumlarga birlashtiriladigan katta hajmdagi operatsiyalar yoki boshqa hodisalarni qayta ishlash natijasida yuzaga keladi. Birlashtirish va tasniflash jarayonining oxirgi bosqichi yig’ilgan va tasniflangan ma’lumotlarni taqdim etish hisoblanib, u moliyaviy hisobotlarning satrlarida aks ettiriladigan moddalarini shakllantiradi. Agar satrdagi modda alohida olinganda ahamiyatli bo’lmasa, u ushbu hisobotlarda yoki izohlarda boshqa moddalar bilan birlashtiriladi. Ushbu hisobotlarda alohida satrda aks ettirish uchun yetarli darajada ahamiyatli bo’lmagan modda, izohlarda alohida aks ettirilishi muhim bo’lishi mumkin. MHXS da talab etilmaguncha yoki ruxsat etilmaguncha, xo’jalik sub’ekti aktivlar bilan majburiyatlarni yoki daromadlar bilan xarajatlarni o’zaro hisob-kitob qilmasligi lozim. Xo’jalik sub’ekti aktivlar bilan majburiyatlarni ham daromadlar bilan xarajatlarni ham alohida aks ettiradi. O’zaro hisob-kitob qilish operatsiyaning yoki boshqa hodisaning mohiyatini aks ettiradigan holatdan tashqari, foyda yoki zarar va boshqa umumlashtirilgan daromadlar yoki moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot(lar)da o’zaro hisob-kitob qilish foydalanuvchilarning sodir bo’lgan operatsiyalar, boshqa hodisalar va sharoitlarni tushunish hamda xo’jalik sub’ektining kelgusi pul oqimlarini baholash qobiliyatini susaytiradi. Xo’jalik sub’ekti moliyaviy hisobotlarning (jumladan qiyosiy ma’lumotni) to’liq to’plamini kamida yillik asosda taqdim etishi lozim. Odatda, xo’jalik sub’ekti bir me’yorda bir yillik davr uchun moliyaviy hisobotlarni tayyorlaydi. Biroq, amaliy sabablar tufayli, ayrim xo’jalik sub’ektlari, masalan, 52-haftalik davr uchun moliyaviy hisobotlarni taqdim etishni afzal ko’radilar. Mazkur Standart ushbu amaliyotni taqiqlamaydi. Xo’jalik sub’ekti bir davrdan keyingi davrga moliyaviy hisobotlardagi moddalarni aks ettirishni yoki tasniflashni o’zgartirmasdan qoldirishi lozim, bunda: (a) xo’jalik sub’ekti faoliyati xususiyatining ahamiyatli o’zgarishi yoki uning moliyaviy hisobotlarini qayta ko’rib chiqish natijasida, MHXS 8 dagi hisob

siyosatlarini tanlash va qo’llash uchun mezonlarni inobatga olgan holda boshqa taqdimot yoki tasniflash o’rinliroq bo’lishi mumkinligi ochiq namoyon bo’lmaguncha; yoki (b) MHXS taqdimotda o’zgarishni talab etmaguncha. Xo’jalik sub’ekti moliyaviy hisobotlarni aniq belgilashi va aynan bir xil chop etilgan hujjatdagi boshqa ma’lumotlardan farqlashi lozim. MHXSlar faqatgina moliyaviy hisobotlarga nisbatan qo’llanilib, yillik hisobotda taqdim etilgan boshqa ma’lumotlarga, me’yoriy ma’lumotlarga, yoki boshqa hujjatga nisbatan zaruriy tarzda qo’llanilmaydi. Shu tufayli, foydalanuvchilar MHXSlarga asosan tayyorlanadigan ma’lumotlarni foydalanuvchilar uchun foydali bo’lishi mumkin bo’lgan ammo ushbu talablar ostida bo’lmagan boshqa ma’lumotlardan farqlay olishi muhimdir. Xo’jalik sub’ekti har bir moliyaviy hisobotni va izohlarni aniq belgilashi lozim. Shu bilan birga, xo’jalik sub’ekti quyidagi ma’lumotlarni aniq ajratib ko’rsatishi va ularni taqdim etilgan ma’lumotlar tushunarli bo’lishi uchun zarur bo’lganda takrorlashi lozim: (a) Hisobot beradigan xo’jalik sub’ektining nomi yoki aniqlashning boshqa usullari va oldin keladigan hisobot davri oxiridan boshlab ushbu ma’lumotdagi har qanday o’zgarish; (b) moliyaviy hisobotlar alohida xo’jalik sub’ektiga yoki xo’jalik sub’ektlari guruhiga tegishliligi; (v) hisobot davri oxirining sanasi yoki moliyaviy hisobotlar to’plami yoki izohlar qamrab olgan davr; (g) MHXS 21 da ta’riflanganidek taqdimot valyutasi; (d) moliyaviy hisobotlarda miqdorlarni taqdim etishda foydalanilgan yaxlitlash darajasi. Minimum darajada, moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot quyidagi miqdorlarni aks ettiradigan satrlarda ko’rsatiladigan moddalarini o’z ichiga olishi lozim: (a) asosiy vositalar;

(b) investitsion mulk; (v) nomoddiy aktivlar; (g) moliyaviy aktivlar ((d), (z) va (b) larda keltirilgan miqdorlardan tashqari); (d) ulushbay ishtirok etish usulidan foydalangan holda hisobga olingan investitsiyalar; (e) biologik aktivlar; (j) tovar-moddiy zaxiralar; (z) savdo bo’yicha va boshqa debitorlik qarzlari; (i) naqd pullar va naqd pul ekvivalentlari; (y) MHXS 5 Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va tugatilgan faoliyatlar ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan aktivlar va sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqariladigan moddalarning guruhlariga kiritilgan aktivlar jami; (k) savdo bo’yicha va boshqa kreditorlik qarzlari; (l) zaxiralar; (m) moliyaviy majburiyatlar ((k) va (l) larda keltirilgan miqdorlardan tashqari); (n) BHXS 12 «Daromad solig’i» da ta’riflanganidek, joriy soliq bo’yicha majburiyatlar va aktivlar; (o) BHXS 12da ta’riflanganidek, muddati kechiktirilgan soliq majburiyatlari va muddati kechiktirilgan soliq aktivlari; (p) MHXS 5 ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqariladigan moddalarning guruhlariga kiritilgan majburiyatlar; (r) kapital tarkibida aks ettirilgan nazorat kuchiga ega bo’lmagan hissalar; va (s) bosh xo’jalik sub’ektining mulk egalariga tegishli chiqarilgan kapital va zahiralar. 3 3 M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 1. p.175.

Xo’jalik sub’ekti moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot satrlarida ko’rsatiladigan qo’shimcha moddalarini, sarlavhalarni va jamilarni taqdim etishi lozim, qachonki bunday taqdim etish xo’jalik sub’ektining moliyaviy holatini tushunishda o’rinli bo’lsa. Agar xo’jalik sub’ekti o’zining moliyaviy holati to’g’risidagi hisobotida joriy va uzoq muddatli aktivlarni hamda joriy va uzoq muddatli majburiyatlarni alohida turkumlar sifatida aks ettirsa, u muddati kechiktirilgan soliq aktivlarini (majburiyatlarini) joriy aktivlar (majburiyatlar) sifatida tasniflamasligi lozim. Xo’jalik sub’ekti joriy va uzoq muddatli aktivlarni hamda joriy va uzoq muddatli majburiyatlarni o’zining moliyaviy holati to’g’risidagi hisobotida alohida guruhlar sifatida taqdim etishi lozim, likvidlilik asosida taqdim etish ishonchli va o’rinliroq bo’lgan ma’lumotlarni ta’minlaydigan holat bundan mustasno. Agar bu istisno qo’llanilsa, xo’jalik sub’ekti barcha aktivlarni va majburiyatlarni ularning likvidliligi bo’yicha taqdim etishi lozim. Taqdim etishning qaysi usuli qabul qilinishidan qat’iy nazar, xo’jalik sub’ekti: (a) hisobot davridan so’ng o’n ikki oydan ortiq bo’lmagan va (b) hisobot davridan so’ng o’n ikki oydan ortiq bo’lgan davr mobaynida qoplanadigan yoki hisob-kitob qilinadigan miqdorlarni qamrab oladigan har bir aktiv va majburiyatning satrlarda ko’rsatiladigan moddasiga nisbatan o’n ikki oydan ortiq davrdan so’ng qoplanadigan yoki hisob-kitob qilinadigan summani oshkor etishi lozim. Xo’jalik sub’ekti aktivni joriy sifatida tasniflashi lozim, qachonki: (a) u o’zining odatiy operatsion tsikli davomida aktivni pulga aylantirishni mo’ljallagan bo’lsa, yoki uni sotishni yoki iste’mol qilishni rejalashtirsa; (b) u asosan savdo uchun aktivni o’zida saqlasa; (v) u aktivni hisobot davridan so’ng o’n ikki oy ichida pulga aylantirishni mo’ljallagan bo’lsa; yoki

(g) aktiv (BHXS 7 da ta’riflanganidek) pul mablag’lari yoki ularning ekvivalenti bo’lsa, bunda hisobot davridan so’ng kamida o’n ikki oy mobaynida aktiv almashtirilishi yoki majburiyatni so’ndirish uchun foydalanilishi taqiqlanmagan bo’lsa. Xo’jalik sub’ekti boshqa barcha aktivlarni uzoq muddatli sifatida tasniflashi lozim. Xo’jalik sub’ekti majburiyatni joriy sifatida tasniflashi lozim, qachonki: (a) u o’zining odatiy operatsion tsikli davomida majburiyatni so’ndirishni mo’ljallagan bo’lsa; (b) u asosan savdo uchun majburiyatni o’zida saqlasa; (v) majburiyat hisobot davridan so’ng o’n ikki oy ichida so’ndirilishi lozim bo’lsa; yoki (g) u majburiyatning so’ndirilishini hisobot davridan so’ng kamida o’n ikki oy muddatga uzaytirish bo’yicha shartsiz huquqqa ega bo’lmasa. Majburiyatning, kontragentning hohishi bo’yicha, uni ulushli instrumentlar chiqarish orqali so’ndirilishiga olib kelishi mumkin bo’lgan shartlari, uning tasniflanishiga ta’sir etmaydi. Xo’jalik sub’ekti boshqa barcha majburiyatlarni uzoq muddatli sifatida tasniflashi lozim. Xo’jalik sub’ekti, yoki moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda yoki izohlarda, uning faoliyatiga to’g’ri keladigan ravishda tasniflangan va aks ettirilgan, satrlarda ko’rsatiladigan moddalarining ikkilamchi batafsilroq qilib tasniflangan moddalarini oshkor etishi lozim. Ikkilamchi tasniflashda taqdim etiladigan tafsilot darajasi MHXSlarning talablariga va qamrab olingan moddalarning kattaligi, xususiyati va vazifasiga bog’liq bo’ladi. Oshkor qilinadigan ma’lumotlar har bir modda uchun farqlanadi, masalan: (a) Asosiy vositalar BHXS 16 ga muvofiq turkumlarga ajratiladi;

(b) Debitorlik qarzlari xaridorlardan (savdo bo’yicha) olinadigan schyotlar, o’zaro aloqador tomonlardan olinadigan schyotlar, bo’naklarga va boshqa to’lov summalariga ajratiladi; (v) Tovar-moddiy zaxiralar, BHXS 2 “ Tovar-moddiy zaxiralar” ga muvofiq, tovarlar, ishlab chiqarish zaxiralari, xom-ashyolar, tugallanmagan ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlar kabi tasniflarga ajratiladi; (g) zaxiralar (rezervlar) xodimlarga haq to’lash bo’yicha zaxiralar va boshqa moddalarga ajratiladi; va (d) aktsiyadorlik kapitali va zaxiralar (rezervlar) to’langan kapital, qo’shilgan kapital va zaxiralar kabi har xil turkumlarga ajratiladi. Xo’jalik sub’ekti, yoki moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda yoki kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobotda, yoki izohlarda, quyidagilarni oshkor etishi lozim: (a) aktsiyadorlik kapitalining har bir turkumi bo’yicha: - chiqarishga ruxsat etilgan aktsiyalar miqdori; - chiqarilgan va to’liq to’langan aktsiyalar soni hamda chiqarilgan ammo to’liq to’lanmagan aktsiyalar soni; - har bir aktsiyaning nominal qiymati, yoki aktsiyalar nominal qiymatga ega emasligi; - muomaladagi aktsiyalar sonining davr boshiga va oxiriga solishtirmasi; - ushbu turkumga biriktiriladigan huquqlar, imtiyozlar va cheklovlar, jumladan dividendlarni taqsimlash va kapitalni qaytarish bo’yicha cheklovlar, - xo’jalik sub’ekti yoki uning shu’ba yoki qaram xo’jalik jamiyatlari egalik qilayotgan xo’jalik sub’ektidagi hissalari; va - optsionlar va aktsiyalarni sotish shartnomalari bo’yicha chiqarish uchun saqlanayotgan aktsiyalar, shu jumladan ularning shartlari va summalari; va (b) kapitaldagi har bir zahira xususiyati va maqsadining tavsifi. Aktsiyadorlik kapitaliga ega bo’lmagan xo’jalik sub’ekti, masalan shirkat yoki trast, talab etilgan ekvivalent bo’lgan ma’lumotlarni oshkor etishi lozim,

bunda aktsiyadorlik ulushining har bir toifasidagi davr mobaynidagi o’zgarishlarni va aktsiyadorlik ulushining har bir toifasiga biriktiriladigan huquqlar, imtiyozlar va cheklovlarni aks ettirgan holda. Agarda xo’jalik sub’ekti: (a) ulushli instrument sifatida tasniflangan qayta sotiladigan moliyaviy instrumentni, yoki (b) faqat likvidatsiya jarayonida xo’jalik sub’ektiga uning sof aktivlaridagi proportsional ulushni boshqa tomonga yetkazib berish majburiyatini yuklaydigan va ulushli instrument sifatida tasniflanadigan instrumentnimoliyaviy majburiyatlardan kapitalga yoki kapitaldan moliyaviy majburiyatlarga qayta tasniflaganida, u bir toifadan boshqa toifaga qayta tasniflangan summani (moliyaviy majburiyatlardan kapitalga yoki kapitaldan moliyaviy majburiyatlarga) hamda ushbu qayta tasniflashning vaqtini va sababini oshkor etishi lozim. Foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar to’g’risidagi hisobot (umumlashgan daromadlar to’g’risidagi hisobot), foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar boblariga qo’shimcha tarzda, quyidagilarni taqdim etishi lozim: (a) foyda yoki zarar; (b) jami boshqa umumlashgan daromadlar; (v) jami foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlarni qamrab olgan holda, davr uchun umumlashgan daromadlar. Agar xo’jalik sub’ekti alohida foyda yoki zarar to’g’risidagi hisobotni taqdim etsa, u umumlashgan daromadlarni aks ettiradigan hisobotda foyda yoki zarar bo’limini taqdim etmaydi. Xo’jalik sub’ekti, foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar BOBlariga qo’shimcha tarzda, davr foydasi yoki zarari va boshqa umumlashgan daromadlarining taqsimlanishi sifatida quyidagi moddalarni oshkor etishi lozim: (a) quyidagilarga tegishli bo’lgan davr foydasi yoki zarari: - nazorat huquqini bermaydigan ulushlar, va - bosh xo’jalik sub’ektining mulk egalari.

(b) davr uchun quyidagilarga tegishli bo’lgan umumlashgan daromadlar: - nazorat huquqini bermaydigan ulushlar; - bosh xo’jalik sub’ektining mulk egalari. Agarda xo’jalik sub’ekti foyda yoki zararni alohida hisobotda taqdim etsa, u (a) ni ushbu hisobotda taqdim etishi lozim. Boshqa MHXSlarda talab etilgan moddalarga qo’shimcha tarzda, foyda yoki zarar bo’limi yoki foyda yoki zarar to’g’risidagi hisobot davr uchun quyidagi summalarni aks ettiradigan, satrlarda ko’rsatiladigan moddalarini o’z ichiga olishi lozim: (a) asosiy faoliyatdan olinadigan daromad; (b) amortizatsiyalangan qiymat bo’yicha hisobga olinadigan moliyaviy aktivlarni tan olishni to’xtatishdan yuzaga keladigan foyda va zararlar; (v) moliyaviy xarajatlar; (g) ulushli ishtirok usuli bo’yicha hisobga olingan qaram xo’jalik jamiyatlarining va qo’shma korxonalarining foyda yoki zararidagi ulushi; (d) agar moliyaviy aktiv qayta tasniflanib, haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olinadigan bo’lsa, oldingi balans qiymati bilan uning qayta tasniflash sanasidagi haqqoniy qiymati o’rtasidagi farqdan yuzaga keladigan har qanday foyda yoki zarar (MHXS 9 da ta’riflanganidek); (e) soliq xarajati; (j) jami tugatilgan faoliyatlar bo’yicha yagona summa (MHXS 5 ga qarang). Boshqa umumlashgan daromadlar bo’limi davr uchun boshqa umumlashgan daromadlarning satrlarda ko’rsatiladigan moddlarini taqdim etishi lozim, bunda ular xususiyati bo’yicha tasniflangan (jumladan, ulushli ishtirok etish usuli bo’yicha hisobga olingan qaram xo’jalik jamiyatlarining va qo’shma korxonalarning boshqa umumlashgan daromadlaridagi ulushi) va shunday guruhlarga guruhlangan bo’lishi kerakki, ular boshqa MHXSlarga muvofiq: (a) keyinchalik foyda yoki zararg sifatida qayta tasniflanmaydi; va

(b) muayyan shartlar bajarilgandan keyin foyda yoki zarar sifatida qayta tasniflanadi. Xo’jalik sub’ekti foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlarni aks ettiradigan hisobot(lar)da qo’shimcha satrlarda ko’rsatiladigan moddalarini, sarlavhalarni va jamilarni taqdim etishi lozim, qachonki bunday taqdimot xo’jalik sub’ektining moliyaviy natijalarini tushunishda o’rinli bo’lsa. Xo’jalik sub’ekti foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlarni aks ettiradigan hisobot(lar)da yoki izohlarda daromad yoki xarajatning har qanday moddalarini favqulodda moddalar sifatida aks ettirmasligi lozim. MHXS boshqa hollarda talab etilmaguncha yoki ruxsat berilmaguncha, xo’jalik sub’ekti davr uchun daromad va xarajatning barcha moddalarini foyda yoki zararda tan olishi lozim. Xo’jalik sub’ekti boshqa umumlashgan daromadlarning har bir moddasiga tegishli daromad solig’i miqdorini, jumladan qayta tasniflash bo’yicha tuzatishlarini, foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar to’g’risidagi hisobotda yoki izohlarda oshkor etishi lozim. Xo’jalik sub’ekti boshqa umumlashgan daromadlarning moddalarini: (a) tegishli soliq ta’sirlarini chegirgan holda, yoki (b) ushbu moddalarning ularga tegishli daromad solig’i solinguncha bo’lgan qiymatini alohida va umumiy daromad solig’ining yagona summasini alohida ko’rsatgan holda taqdim etishi mumkin. Agar xo’jalik sub’ekti (b) muqobilini tanlasa, u soliq summasini foyda yoki zarar bo’limiga keyinchalik qayta tasniflanishi mumkin bo’lgan moddalar va foyda yoki zarar bo’limiga keyinchalik qayta tasniflanmaydigan moddalar o’rtasida taqsimlashi lozim. Xo’jalik sub’ekti boshqa umumlashgan daromadlarning tarkibiy qismlariga tegishli bo’lgan qayta tasniflash bo’yicha tuzatishlarni oshkor etishi lozim. Daromad yoki xarajat moddalari ahamiyatli bo’lsa, xo’jalik sub’ekti ularning xususiyatini va summasini alohida oshkor etishi lozim.

Daromad va xarajat moddalarining alohida oshkor etilishini talab etishi mumkin bo’lgan holatlar quyidagilarni o’z ichiga oladi: (a) tovar-moddiy zahiralarni sof sotish qiymatigacha yoki asosiy vositalarni qoplanadigan summasigacha kamaytirish hamda bunday kamaytirishlarning qayta tiklanishi holati; (b) xo’jalik sub’ekti faoliyati restrukturizatsiyasi va restrukturizatsiya x xarajatlari bo’yicha qilingan har qanday zaxiralarning tiklanishi; (v) asosiy vositalar moddalarining hisobdan chiqarilishi; (g) investitsiyalarning hisobdan chiqarilishi; (d) tugallangan faoliyatlar; (e) sud jarayonidagi hisob-kitoblar; va (j) qilingan zaxiralarning boshqa qayta tiklanishi. Xo’jalik sub’ekti foyda yoki zararda tan olingan xarajatlar tahlilini ularning xususiyatiga yoki xo’jalik sub’ektidagi vazifasidan kelib chiqqan tasniflashdan foydalangan holda, bunda qaysi biri ishonchli va o’rinliroq ma’lumotlarni ta’minlashiga qarab, taqdim etishi lozim. Xarajatlar, moliyaviy natijalarning tarkibiy qismlarini ajratib ko’rsatish maqsadida, tez-tez takrorlanishi, foyda yoki zarar keltirish potentsiali va ularni oldindan bilish mumkinligiga qarab farqlanishi mumkin bo’lgan ikkilamchi turkumlarga tasniflanadi. Bunday tahlil ikkita shakldan birida ta’minlanadi. Tahlilning birinchi shakli «xarajatning xususiyati» bo’yicha tasniflash usulidir. Xo’jalik sub’ekti xarajatlarni foyda yoki zararda ularning xususiyatiga (masalan, eskirish, xom-ashyolar xaridi, transport xarajatlari, xodimlarga haq to’lash va reklama xarajatlari) qarab birlashtiradi va ularni xo’jalik sub’ektidagi funktsiyalar bo’yicha qayta taqsimlamaydi. Ushbu usul qo’llash uchun oddiy bo’lishi mumkin, chunki xarajatlarni funktsional turkumlarga taqsimlash zaruriyati yo’q. Xarajatning xususiyati bo’yicha tasniflash usulini qo’llagan holda tasniflashga misol quyida keltirilgan: Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar X

Boshqa daromadlar Tayyor mahsulotlar zaxiralaridagi va tugallanmagan X ishlab chiqarishdagi o’zgarishlar X Foydalanilgan xom-ashyolar va materiallar X Xodimlarga haq to’lash xarajatlari X Eskirish va amortizatsiya xarajatlari X Boshqa xarajatlar X Jami xarajatlar ( X) Soliqqacha bo’lgan foyda X Tahlilning ikkinchi shakli «xarajatning funktsiyasi» yoki «sotish tannarxi» usuli bo’lib, u xarajatlarni sotish tannarxining tarkibiy qismi sifatida ularning vazifasiga qarab tasniflaydi, masalan, sotish yoki ma’muriy xarajatlari. Xo’jalik sub’ekti ushbu usulda kamida o’zining sotish tannarxini boshqa xarajatlardan alohida oshkor etadi. Ushbu usul foydalanuvchilarga xarajatlarning xususiyati bo’yicha tasniflanishiga nisbatan o’rinliroq ma’lumotlarni ta’minlashi mumkin, ammo xarajatlarni vazifalarga qarab taqsimlash ixtiyoriy taqsimlashlarni va ancha hukm chiqarishni talab etishi mumkin. Xarajatning funktsiyasi bo’yicha tasniflash usulini qo’llagan holda tasniflashga misol quyida keltirilgan: Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar X Sotish tannarxi (X) Yalpi foyda X Boshqa daromadlar X Sotish xarajatlari (X) Ma’muriy xarajatlar (X) Boshqa xarajatlar (X) Soliqqacha bo’lgan foyda X

Xarajatlarni funktsiyasi bo’yicha tasniflaydigan xo’jalik sub’ekti xarajatlarning xususiyati, jumladan eskirish va amortizatsiya xarajatlari va xodimlarga haq to’lash xarajatlari, bo’yicha qo’shimcha ma’lumotlarni oshkor etishi lozim. Kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobot quyidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi: (a) davr uchun jami umumlashgan daromad, bunda uning bosh xo’jalik sub’ekti egalariga va nazorat huquqini bermaydigan ulushlar egalariga tegishli jami miqdorlarni alohida ko’rsatgan holda; (b) kapitalning har bir qismi uchun, MHXS 8 ga muvofiq tan olingan retrospektiv qo’llashning yoki retrospektiv qayta hisoblashningta’sirlari; va (v) kapitalning har bir qismi uchun, davr boshidagi va oxiridagi balans qiymati o’rtasidagi solishtirma, bunda quyidagilardan yuzaga keladigan o’zgarishlarni alohida oshkor etgan holda: - foyda yoki zarar; - boshqa umumlashgan daromadlar; va - mulk egalari bilan ularning mulk egalari sifatida amal qilishidagi operatsiyalar, bunda mulk egalari tomonidan qilingan qo’yilmalarni va ularga taqsimlanga summalarni hamda nazoratni yo’qotishga olib kelmaydigan sho’’ba xo’jalik jamiyatlaridagi egalik ulushidagi o’zgarishlarni alohida ko’rsatgan holda. Kapitalning har bir qismi bo’yicha xo’jalik sub’ekti yoki kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobotda yoki izohlarda, boshqa umumlashgan daromadlarni moddama-modda tahlilini taqdim etishi lozim. Xo’jalik sub’ekti yoki kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobotda yoki izohlarda, davr mobaynida mulk egalariga taqsimotlar sifatida tan olingan dividendlar summasini va bitta aktsiyaga to’g’ri keladigan dividendlar summasini taqdim etishi lozim. Pul oqimlari to’g’risidagi ma’lumotlar, moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar xo’jalik sub’ektining pul mablag’lari va ularning ekvivalentlarini hosil qilish qobiliyatini hamda xo’jalik sub’ektining ushbu pul oqimlaridan

foydalanish ehtiyojini baholashi uchun asos yaratadilar. BHXS 7 pul oqimlari to’g’risidagi ma’lumotlarini taqdim etish va oshkor etish uchun talablarni belgilaydi. Foydalanuvchilar moliyaviy hisobotlarni tushunishi va ularni boshqa xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy hisobotlari bilan taqqoslashi oson bo’lishi uchun, xo’jalik sub’ekti odatda izohlarni quyidagi tartibda taqdim etadi: (a) MHXSlarga muvofiqliq to’g’risida birdirish; (b) qo’llanilgan muhim hisob siyosatlarining qisqa bayoni; (v) moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotlarda, foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar to’g’risidagi hisobot(lar)da, kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobotlarda va pul oqimlari to’g’risidagi hisobotlarda taqdim etilgan moddalar bo’yicha yordamchi ma’lumotlar, bunda ularning tartibi har bir hisobot va har bir modda taqdim etiladigan tartibda bo’ladi; va (g) boshqa oshkor etiladigan ma’lumotlar, jumladan: - shartli majburiyatlar (MHXS 37 ga qarang) va tan olinmagan shartnoma majburiyatlari, va - nomoliyaviy oshkor etishlar, masalan xo’jalik sub’ektining moliyaviy xatarni boshqarish maqsadlari va siyosatlar (MHXS 7 ga qarang). Xo’jalik sub’ekti muhim hisob siyosatlarining qisqa bayonida quyidagilarni oshkor etishi lozim: (a) moliyaviy hisobotlarni tayyorlashda foydalanilgan baholash asoslari va (b) moliyaviy hisobotlarni tushunishda o’rinli bo’lgan qo’llanilgan boshqa hisob siyosatlari. Xo’jalik sub’ekti izohlarda quyidagilarni oshkor etishi lozim: (a) moliyaviy hisobotlarni chop etishga ruxsat etilishidan oldin taklif qilingan yoki e’lon qilingan, ammo davr davomida mulk egalariga taqsimot sifatida tan olinmagan dividendlar summasi hamda bunday dividendlarning bitta aktsiyaga to’g’ri keladigan summasi; va (b) tan olinmagan har qanday kumulyativ imtiyozli dividendlar summasi.

Xo’jalik sub’ekti quyidagilarni oshkor etishi lozim, agarda moliyaviy hisobotlar bilan chop etilgan biror ma’lumotlarda oshkor etilmagan bo’lsa: (a) xo’jalik sub’ektining doimiy yuridik adresi va uning yuridik shakli, uning tashkil etilgan mamlakati, uning ro’yxatdan o’tgan ofisning manzili (yoki biznesning asosiy joyi, agarda ro’yxatdan o’tgan ofisining adresidan farq qilsa); (b) xo’jalik sub’ekti operatsiyalari va asosiy faoliyati xususiyatining tavsifi; (v) guruhning bosh xo’jalik sub’ekti va yakuniy bosh xo’jalik sub’ektining nomi; va (g) agar xo’jalik sub’ektining faoliyati muddati cheklangan bo’lsa, uning faoliyatining muddati to’g’risidagi ma’lumotlar. 2. BHXS (IAS) 7 “Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot” standartining mazmuni va qo’llanilishi Xo’jalik sub’ektining pul oqimlari to’g’risidagi axborot, moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar uchun, xo’jalik sub’ektining pul mablag’lari va ularning ekvivalentlarini hosil qilish qobiliyatiga hamda ushbu pul oqimlaridan foydalanish ehtiyojlariga baho berish asosi sifatida foydalidir. Foydalanuvchilar tomonidan iqtisodiy qarorlar qabul qilinishi uchun, xo’jalik sub’ektining pul mablag’lari va ularning ekvivalentlarini hosil qilish qobiliyatiga hamda buning muddati va aniqligiga baho berish talab etiladi. Xo’jalik sub’ekti pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni mazkur Standartning talablariga mos ravishda tayyorlab, moliyaviy hisobotlar taqdim etiladigan har bir davrda moliyaviy hisobotlarning ajralmas qismi sifatida takdim etishi shart. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot davr davomidagi pul oqimlarini operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyatlar bo’yicha tasniflangan holda ko’rsatishi kerak. Operatsion faoliyat natijasida kelib chiqadigan pul oqimlarining summasi - xo’jalik sub’ekti, moliyalashtirishning tashqi manbalariga murojat qilmasdan, o’z operatsion faoliyatidan yuzaga kelgan qarzlarini to’lash, o’zining operatsion

faoliyatini yurgizish qobiliyatini saqlash, dividendlarni to’lash va yangi investitsiyalar qilish uchun yetarli bo’lgan pul oqimlarini qay darajada hosil qilganligini aks ettiruvchi asosiy ko’rsatkichdir. Operatsion faoliyatidan oldingi davrlarda kelib chiqqan pul oqimlarining alohida tarkibiy qismlari to’g’risidagi ma’lumot, boshqa ma’lumotlar bilan birgalikda, operatsion faoliyat bo’yicha hosil bo’ladigan kelgusi pul oqimlarini prognoz qilishda foydalidir. Operatsion faoliyat bo’yicha pul oqimlari asosan xo’jalik sub’ektining asosiy daromad keltiruvchi faoliyatidan kelib chiqadi. Binobarin, ular asosan foyda yoki zararni shakllantiradigan operatsiyalar yoki boshqa hodisalar natijasida kelib chiqadi. Operatsion faoliyat natijasidagi pul oqimlariga quyidagilar kiradi: (a) tovarlarni sotish va xizmatlarni ko’rsatishdan kelib tushgan pul mablag’lari; (b) royalti, xizmatlar haqi, komission to’lovlar va boshqa daromadlar qo’rinishida kelib tushgan pul mablag’lari; (v) mol etkazib beruvchilarga tovarlar va xizmatlar uchun to’lovlar; (g) hodimlarga va xodimlar nomidan to’lovlar; (d) sug’urta tashkilotining sug’urta polislari bo’iycha mukofotlari va talablarlari, annuitetlar va boshqa sug’urta to’lovlari bo’yicha pul tushumlari va pul to’lovlari; (e) daromad solig’i bo’yicha to’lovlar hamda soliqlarning qaytarilishi, agar ular moliyaviy yoki investitsion faoliyat bilan aniq bog’liq bo’lmasa; va (j) vositachilik yoki oldi-sotdi maqsadlarida tuzilgan shartnomalar bo’yicha pul tushumlari va to’lovlari. Asosiy vositani sotish kabi ayrim operatsiyalar, tan olinadigan foyda yoki zararga kiritiladigan foyda yoki zararga olib kelishi mumkin. Bunday operatsiyalarga taaluqli pul oqimlari investitsion faoliyatdan pul oqimlari bo’lib hisoblanadi. Ammo, BHXS 16 “ Asosiy vositalar ”da ta’kidlanishicha, ijaraga berish va keyinchalik sotish uchun mo’ljallangan aktivlarni ishlab chiqarish yoki sotib olish uchun qilinadigan to’lovlar operatsion faoliyatdan keladigan pul oqimlari

sifatida xizmat qiladi. Bunday aktivlarni ijaraga berish va keyinchalik sotishdan olinadigan pul tushumlari ham operatsion faoliyatga tegishli pul oqimlaridir. Xo’jalik sub’ekti quyidagilardan birini qo’llagan holda operatsion faoliyati bo’yicha pul oqimlarini hisobotda ko’rsatishi kerak: (a) bevosita usul, bunda yalpi pul tushumlari va yalpi pul to’lovlarining asosiy toifalari ko’rsatiladi ; yoki (b) bilvosita usul. Bu usulda foyda yoki zarar pulga daxli bo’lmagan operatsiyalarning va o’tgan yoki kelgusi davr operatsion pul tushumlari yoki to’lovlarining har qanday kechiktirilishi yoki hisoblanishining natijalarini, hamda investitsion yoki moliyaviy pul oqimlari bilan bog’liq daromad yoki harajatlarni hisobga olgan holda to’g’rilanadi. Investitsion faoliyat natijasidagi pul oqimlarini alohida oshkor etish muhimdir, chunki bunday pul oqimlari kelajakdagi daromad va pul oqimlarini olish uchun mo’ljallangan resurslar uchun qancha harajatlar sarflanganini aks ettiradi. Moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda aktiv tan olinishiga olib keladigan harajatlargina investitsion faoliyat sifatida tasniflanishi mumkin. Investitsion faoliyat natijasida kelib chiqadigan pul oqimlarining misollari quyida keltirilgan: (a) asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqa uzoq muddatli aktivlarni sotib olish uchun qilingan to’lovlar. Bu to’lovlarga, shuningdek, tajriba- konstruktorlik ishlariga ajratilgan va kapitallashtiriladigan xarajatlar va o’z ehtiyojlari uchun (xo’jalik hisobi usulida) qo’rilgan asosiy vositalar bo’yicha to’lovlar kiradi; (b) asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqa uzoq muddatli aktivlarni sotishdan kelgan pul tushumlari; (v) boshqa xo’jalik sub’ektlarining ulushli yoki qarz instrumentlarini sotib olish hamda qo’shma korxonalarda ulushga ega bo’lish uchun amalga oshirilgan to’lovlar (pul mablag’lari ekvivalentlari bo’lib hisoblanadigan yoki vositachilik va oldi-sotdi uchun mo’ljallangan instrumentlar uchun qilingan to’lovlardan tashqari); (g) boshqa xo’jalik sub’ektlarining ulushli yoki qarz qarz instrumentlarini va qo’shma korxonalardagi ulushlarni sotishdan kelgan pul tushumlari (pul

mablag’lari ekvivalentlari bo’lib hisoblanadigan yoki vositachilik va oldi-sotdi uchun mo’ljallangan instrumentlar bo’yicha kelgan tushumlardan tashqari); (d) boshqa tomonlarga berilgan bo’naklar va qarzlar (moliyaviy institutlar tomonidan berilgan bo’naklar va qarzlardan tashqari); (e) boshqa tomonlarga berilgan bo’naklar va qarzlarning qaytarilishi natijasidagi pul tushumlari (moliyaviy institutlar tomonilan berilgan bo’naklar va qarzlardan tashqari); (j) fyuchers shartnomalari, forvard shartnomalari, optsion shartnomalari va svop shartnomalari bo’yicha pul to’lovlari, bundan bu shartnomalar vositachilik yoki oldi-sotdi uchun mo’ljallangan holatlar , yoki to’lovlar moliyaviy faoliyat sifatida tasniflanadigan holatlar mustasno; va (z) fyuchers shartnomalari, forvard shartnomalari, optsion shartnomalari va svop shartnomalari bo’yicha pul tushumlari, bundan bu shartnomalar vositachilik yoki oldi-sotdi uchun mo’ljallangan holatlar, yoki to’lovlar moliyaviy faoliyat sifatida tasniflanadigan holatlar mustasno. Shartnoma muayyan pozitsiyani xejlash sifatida hisobga olinganida, shartnoma bo’yicha pul oqimlari xejlanuvchi pozitsiya bo’yicha pul oqimlari bilan bir xil tarzda tasniflanadi. Moliyaviy faoliyatdan kelib chiqadigan pul oqimlarini alohida ko’rsatish muhimdir, chunki bu xo’jalik sub’ektini moliyalashtiradigan tomonlar kelgusi pul oqimlariga bo’lgan talablarni oldindan bilishi uchun foydalidir. Moliyaviy faoliyat natijasida kelib chiqadigan pul oqimlarining misollari quyida keltirilgan: (a) aktsiyalar yoki boshqa ulushli instrumentlarni chiqarishdan keladigan pul tushumlari; (b) xo’jalik sub’ektining aktsiyalarini sotib olish yoki muomaladan chiqarish uchun mulk egalariga to’lovlar; (v) qarz majburiyatlarini chiqarish, qarzlar berish, veksellar, obligatsiyalar, ipotekalar va boshqa qisqa muddatli yoki uzoq muddatli qarz majburiyatlarini chiqarishdan olingan pul tushumlari; (g) qarzlar bo’yicha to’lovlar; va

(d) ijaraga oluvchi tomonidan moliyaviy ijara bo’yicha majburiyatini kamaytirish uchun Xo’jalik sub’ekti investitsion va moliyaviy faoliyatlardan kelib chiqadigan yalpi pul tushumlari va yalpi pul to’lovlarining asosiy toifalarini hisobotda alohida ko’rsatishi kerak. Quyidagi operatsion, investitsion yoki moliyaviy faoliyatlar bo’yicha kelib chiqadigan pul oqimlari hisobotda sof asosda ko’rsatilishi mumkin: (a) mijozlar nomidan olingan pul tushumlari va amalga oshirilgan to’lovlar, agar pul oqimlari xo’jalik sub’ektning emas, balki mijozning faoliyatini aks ettirsa; va (b) tez aylanadigan, katta miqdorlardagi va so’ndirish muddati qisqa bo’lgan moddalar bo’yicha pul tushumlari va to’lovlari. Moliyaviy institutning quyidagi faoliyatlaridan kelib chiqadigan pul oqimlari hisobotda sof asosda ko’rsatilishi mumkin: (a) so’ndirish sanasi qat’iy belgilangan omonatlarni qabul qilish va qaytarib berish bo’yicha pul tushumlari va to’lovlari; (b) boshqa moliyaviy institutlarda omonatlarni joylashtirish va qaytarib olish; va (v) mijozlarga ajratilgan bo’naqlar va kreditlar hamda bo’naklar va kreditlarning qaytarilishi. Chet el valyutasidagi operatsiyalar natijasida kelib chiqadigan pul oqimlari, ushbu pul oqimi sanasidagi xo’jalik sub’ektining funktsional valyutasi bilan chet el valyutasi orasidagi ayirboshlash kursini chet el valyutasi summasiga ko’paytirgan holda xo’jalik sub’ektining funktsional valyutasida aks ettirilishi lozim. Xorijiy sho’’ba xo’jalik sub’ektining pul oqimlari, ushbu pul oqimlari sanasidagi funktsional valyuta bilan chet el valyutasi orasidagi ayirboshlash kursi bo’yicha funktsional valyutasiga o’tkazilishi (qayta hisoblanishi) lozim. Chet el valyutasida aks ettirilgan pul oqimlari BHXS 21 “Valyutani ayirboshlash kurslaridagi o’zgarishlarning ta’siri”ga muvofiq tarzda taqdim qilinadi. Bunda haqiqatdagi kursga taxminan teng bo’lgan ayirboshlash kursini

qo’llashga ruxsat etiladi. Masalan, chet el valyutasidagi operatsiyalarni aks ettirish yoki chet el shu’ba xo’jalik sub’ektining pul oqimlarini bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazish uchun ma’lum davr uchun o’rtacha tortilgan ayirboshlash kursi qo’llanilishi mumkin. Biroq, BHXS 21-ga muvofiq chet el sho’’ba xo’jalik sub’ektining pul oqimlarini funktsional valyutaga o’tkazishda hisobot davrining ohiridagi ayirboshlash kursini qo’llashga ruhsat etilmaydi. Olingan va to’langan foizlar va dividendlar ko’rinishidagi pul oqimlarining har biri alohida aks ettirilishi lozim. Ularning har biri davrdan davrga izchil ravishda operatsion, investitsion yoki moliyaviy faoliyatga tegishli pul oqimi sifatida tasniflanishi lozim. Daromad soliqlari natijasida kelib chiqadigan pul oqimlari alohida ko’rsatilishi va operatsion faoliyat natijasidagi pul oqimlari sifatida tasniflanishi lozim, agar ular moliyaviy va investitsion faoliyatlariga mahsus bog’liq bo’lmasa. Qaram xo’jalik jamiyati, qo’shma korxonasi yoki shu’balarga qilingan investitsiyalar hisobi ulush bo’yicha hisobga olish usuli yoki tannarx bo’yicha hisobga olish usulini qo’llagan holda olib borilsa, investor pul oqimlari to’g’risidagi hisobotda faqat uning o’zi va investitsiya ob’ekti o’rtasidagi pul oqimlarini, masalan dividendlar va bo’naklarni, ko’rsatishi bilan chegaralanadi. Xo’jalik sub’ekti, hisobot davri davomida, umumiy summada, shu’ba xo’jalik sub’ektlari yoki boshqa korxonalarda nazoratni qo’lga kiritish hamda yo’qotish bo’yicha quyidagilarning har birini oshkor etishi lozim: (a) investitsiya uchun umumiy to’langan yoki olingan tovon; (b) ushbu tovonning pul mablag’lari va pul ekvivalentlaridan tashkil topgan qismi; (v) nazorati qo’lga kiritilgan yoki yo’qotilgan shu’ba xo’jalik sub’ektlari yoki boshqa korxonalaridagi pul mablag’lari va ularning ekvivalentlari summasi; va (g) nazorati qo’lga kiritilgan yoki yo’qotilgan shu’ba xo’jalik sub’ektlari yoki boshqa korxonalaridagi pul mablag’lari va ularning ekvivalentlaridan tashqari aktivlar va majburitlar summasi, asosiy toifalari bo’yicha jamlangan holda.

Pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlaridan foydalanishni taqozo etmaydigan investitsion va moliyaviy operatsiyalar pul oqimlari to’g’risidagi hisobotda aks ettirilmaydi. Bunday operatsiyalar moliyaviy hisobotlarning boshqa joyida ushbu investitsion va moliyaviy faoliyatlar to’g’risida barcha tegishli ma’lumotlarni aks ettiradigan tarzda oshkor etilishi lozim. Xo’jalik sub’ekti pul va pul ekvivalentlarining tarkibiy qismlarini oshkor etishi va pul oqimlari to’g’risidagi hisobotidagi summalarning moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda aks ettirilgan ekvivalent moddalari bilan solishtirmasini taqdim etishi lozim. Xo’jalik sub’ekti rahbariyat izohlari bilan birgalikda, xo’jalik sub’ektida mavjud bo’lgan, ammo guruh tomonidan foydalanish imkoni bo’lmagan katta miqdordagi pul mablag’lari va pul ekvivalentlari summasini oshkor etishi lozim. 3. BHXS (IAS) 8 “Hisob siyosatlari, hisoblab chiqilgan baholardagi o’zgarishlar va xatolar” BHXS (IAS) 8 “Hisob siyosatlari, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi o’zgarishlar va xatolar” nomli standartning maqsadi hisob siyosatini tanlash va o’zgartirish uchun mezonlarni o’rnatish hamda hisob siyosatidagi o’zgarishlar, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi o’zgarishlar va xatolarni tuzatishni hisobga olish tartibini va ularga tegishli oshkor qilinadigan ma’lumotni belgilashdan iboratdir. Ushbu Standart xo’jalik sub’ektining moliyaviy hisobotlarida aks ettirilgan axborotning o’rinliligi va ishonchliligi hamda bu moliyaviy hisobotlarining davrlaro va boshqa xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy hisobotlari bilan qiyosiyligini oshirishga qaratilgan. Mazkur Standart hisob siyosatini tanlashda va qo’llashda, shuningdek hisob siyosatidagi o’zgarishlarni, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi o’zgarishlarni va oldingi davr xatolarini tuzatishni hisobga olishda qo’llanilishi kerak.

Oldingi davr xatolarini tuzatishning va hisob siyosatidagi o’zgarishlarni qo’llash uchun qilingan retrospektiv tuzatishlarning soliqlarga bo’lgan ta’siri MHXS 12 “Daromad soliqlari”ga muvofiq hisobga olinadi va oshkor etiladi. Qandaydir MHXS operatsiyaga, boshqa hodisaga yoki sharoitga aniq tegishli bo’lganida, unga nisbatan qo’llaniladigan hisob siyosati yoki siyosatlari ushbu MHXSni qo’llash bilan aniqlanishi kerak. Operatsiya, boshqa hodisa yoki sharoitga aniq tegishli bo’lgan MHXS mavjud bo’lmaganida, xo’jalik sub’ektining rahbariyati qo’yidagi xususiyatlarga ega bo’lgan axborotni shakllantiradigan hisob siyosatini ishlab chiqish va qo’llashda o’z hukmini chiqarishi kerak: (a) foydalanuvchilarning iqtisodiy qarorlarni qabul qilish bilan bog’liq talablari uchun o’rinli bo’lgan; va (b) moliyaviy hisobotlar quyidagilarni ta’minlagani tufayli ishonchli bo’lgan: - xo’jalik sub’ektining moliyaviy holati, moliyaviy natijalari va pul oqimlarini ishonchli ko’rsatadi; - operatsiyalar, boshqa hodisalar va sharoitlarning nafaqat yuridik shakli, balki iqtisodiy mohiyatini aks ettiradi; - betaraf, ya’ni xolis; - ehtiyotkor; va - hamma ahamiyatli tomondan to’liq. Yuqorida qayd qilinganidek hukm chiqarishda, rahbariyat quyidagi manbalarga qarashi va ularning qo’llanilishi mumkinligini pasayib boruvchi tartibda ko’rib chiqishi kerak: (a) MHXSlarda shunga o’xshash yoki bog’liq masalalarga tegishli talablar; (b) Kontseptual asoc keltirilgan aktivlar, majburiyatlar, daromadlar va xarajatlarning ta’riflari, tan olish mezonlari va baholash kontseptsiyalari. Hukm chiqarishda, rahbariyat, shuningdek, standartlarni o’rnatadigan va buxgalteriya hisobi bo’yicha standartlarni ishlab chiqishda o’xshash kontseptual asosdan, boshqa buxgalterlik adabiyotlardan va ushbu sohada qabul qilingan

amaliyotlardan foydalanadigan boshqa idoralar tomonidan eng so’nggi chiqarilgan standart tusidagi hujjatlarni e’tiborga olishi mumkin. Xo’jalik sub’ekti o’xshash operatsiyalar, boshqa hodisalar va sharoitlarga tegishli hisob siyosatlarini izchil ravishda tanlashi va qo’llashi kerak, agar qandaydir MHXS moddalarning har xil hisob siyosatlari to’g’ri kelishi mumkin bo’lgan toifalarga bo’linishini alohida talab etmasa yoki ruxsat etmasa. Agar qandaydir MHXS moddalarning bunday toifalarga bo’linishini talab etsa yoki ruxsat etsa, bunday har bir toifaga tegishli bo’lgan hisob siyosati izchil ravishda tanlanishi va qo’llanilishi kerak. Xo’jalik sub’ekti hisob siyosatini faqat qo’yidagi hollarda o’zgartirishi kerak: (a) agar o’zgartirish MHXS tomonidan talab etilsa; yoki (b) agar o’zgartirishning natijasida moliyaviy hisobotlarda xo’jalik sub’ektining moliyaviy holatiga, moliyaviy natijalariga yoki pul oqimlariga operatsiyalarning, boshqa hodisalarning va sharoitlarning ta’siri to’g’risida ishonchli va o’rinliroq ma’lumotlar aks ettirilsa. Quyidagilar hisob siyosatidagi o’zgarish bo’lib hisoblanmaydi: (a) oldin sodir bo’lgan operatsiyalar, boshqa hodisalar yoki sharoitlardan mohiyati bo’yicha farqlanadigan operatsiyalar, boshqa hodisalar yoki sharoitlarga nisbatan qandaydir hisob siyosatini qo’llash; va (b) oldin sodir bo’lmagan yoki ahamiyatsiz darajadagi bo’lgan operatsiyalar, boshqa hodisalar yoki sharoitlarga nisbatan yangi hisob siyosatini qo’llash. MHXS 16 “Asosiy vositalar” yoki MHXS 38 “Nomoddiy aktivlar”ga muvofiq aktivlarni qayta baholash siyosatini birinchi marta qo’llash – mazkur standartga muvofiq emas, balki MHXS 16 yoki MHXS 38ga muvofiq qayta baholash sifatida qaraladigan hisob siyosatidagi o’zgarish bo’lib hisoblanadi. Istisno holatlarini hisobga olgan holda: (a) xo’jalik sub’ekti qandaydir MHXSni birinchi marta qo’llashi natijasida yuzaga keladigan hisob siyosatidagi o’zgarishni ushbu MHXSda

belgilangan, agar belgilangan bo’lsa, maxsus o’tish qoidalariga muvofiq hisobga olishi kerak; va (b) agar qandaydir MHXSda qilinayotgan o’zgarishga tegishli bo’lgan maxsus o’tish qoidalari belgilanmagan bo’lib, xo’jalik sub’ekti ushbu MHXSni birinchi marta qo’llash paytida hisob siyosatini o’zgartirsa, yoki u hisob siyosatini ihtiyoriy ravishda o’zgartirsa, bunda ushbu xo’jalik sub’ekti hisob siyosatidagi o’zgarishlarni retrospektiv tarzda qo’llashi kerak. Istisno holatlarini hisobga olgan holda, hisob siyosatidagi o’zgarish retrospektiv tarzda qo’llanilganida, xo’jalik sub’ekti taqdim qilingan oldingi davrlarning eng dastlabki davri uchun ushbu o’zgarish ta’sir qilgan kapitaldagi tarkibiy qismlarning boshlang’ich qoldiqlariga va har bitta taqdim qilingan oldingi davr uchun oshkor qilingan boshqa qiyosiy ma’lumotlarga, xuddi yangi hisob siyosati hamma vaqt qo’llanilganidek qilib, tuzatish kiritishi kerak. Hisob siyosatidagi o’zgarish retrospektiv tarzda qo’llanilishi kerak, bundan o’zgarishning biror-bir davrga tegishli ta’sirini yoki yig’ilgan ta’sirini aniqlashni amaliy iloji yo’q bo’lgan holatlar istisno. Hisob siyosatidagi o’zgarishning taqdim qilingan bir yoki undan ortiq oldingi davrlar uchun qiyosiy ma’lumotga nisbatan biror-bir davrga tegishli bo’lgan ta’sirini aniqlashni amaliy iloji yo’q bo’lganida, xo’jalik sub’ekti yangi hisob siyosatini retrospektiv qo’llashni amaliy iloji bo’lgan davrlardan eng birinchi davri, bu joriy davr ham bo’lishi mumkin, boshiga bo’lgan aktivlar va majburiyatlarning balans qiymatiga nisbatan qo’llashi kerak, hamda ushbu davrdagi kapitalning ta’sir qilingan har qanday tarkibiy qismining boshlang’ich qoldig’iga tegishli tuzatish kiritishi lozim. Joriy davrning boshida yangi hisob siyosatini hamma oldingi davrlarga nisbatan qo’llashning yig’ilgan ta’sirini aniqlashni amaliy iloji bo’lmasa, xo’jalik sub’ekti yangi hisob siyosatini qo’llashni amaliy iloji paydo bo’lgan eng dastlabki sanadan boshlab istiqbolli qo’llash maqsadida, qiyosiy ma’lumotlarga tuzatish kiritishi kerak.

Qandaydir MHXSni birinchi marta qo’llash joriy davrga va har qanday oldingi davrga ta’sir qilganida, yoki ushbu davrga ta’sir qilishi mumkin bo’lganida, yoki kelgusi davrlarga ta’sir qilishi mumkin bo’lganida, bundan tuzatish summasini aniqlashni amaliy iloji yo’q bo’lgan holatlar istisno, xo’jalik sub’ekti quyidagilarni oshkor etishi kerak: (a) ushbu MHXSning nomi; (b) o’rinli bo’lsa, hisob siyosatidagi o’zgarish ushbu standartning o’tish qoidalariga muvofiq amalga oshirilganligi; (v) hisob siyosatidagi o’zgarishning xususiyati; (g) tegishli bo’lganda, o’tish qoidalarining tavsifi; (d) tegishli bo’lganda, kelgusi davrlarga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan o’tish qoidalari; (e) joriy davr va har bir taqdim etilgan oldingi davr uchun, iloji boricha, quyidagilar bo’yicha tuzatish summasi: - moliyaviy hisobotning ta’sir ko’rsatilgan har qanday moddasi; va - agar MHXS 33 “ Bitta aktsiyaga to’g’ri keladigan foyda” ushbu xo’jalik sub’ektiga tegishli bo’lsa, bitta aktsiyaga to’g’ri keladigan bazaviy va kamaytirilgan foyda; (j) iloji boricha, taqdim qilingan davrlardan oldingi davrlarga tegishli bo’lgan tuzatish summasi. Keyingi davrlarning moliyaviy hisobotlarida yuqorida qayd etilgan ma’lumotlarni qaytadan oshkor etish shart emas. Hisob siyosatiga ixtiyoriy ravishda o’zgartirish kiritish joriy davrga yoki har qanday oldingi davrga ta’sir qilganida, ushbu davrga ta’sir qilishi mumkin bo’lganida, bundan tuzatish summasini aniqlashni amaliy iloji yo’q bo’lgan holatlar istisno, yoki kelgusi davrlarga ta’sir qilishi mumkin bo’lganida, xo’jalik sub’ekti quyidagilarni oshkor etishi kerak: (a) hisob siyosatidagi o’zgarishning xususiyati; (b) yangi hisob siyosatini qo’llash natijasida ishonchli va o’rinliroq axborot ta’minlanishining sabablari;

(v) iloji boricha, joriy davr va taqdim qilingan har qanday oldingi davr uchun quyidagilar bo’yicha tuzatish summasi: - moliyaviy hisobotning ta’sir ko’rsatilgan har qanday moddasi; va - agar MHXS 33 “ Bitta aktsiyaga to’g’ri keladigan foyda” ushbu xo’jalik sub’ektiga tegishli bo’lsa, bitta aktsiyaga to’g’ri keladigan bazaviy va kamaytirilgan foyda; (g) iloji boricha, taqdim qilingan davrlardan oldingi davrlarga tegishli bo’lgan tuzatish summasi; va (d) agar retrospektiv qo’llashni biror oldingi davr uchun yoki taqdim qilingan davrlardan oldingi davrlar uchun amalga oshirishni amaliy iloji bo’lmasa, bunday vaziyat bo’lishiga olib kelgan sharoitlar va hisob siyosatidagi o’zgarish qachondan boshlab va qanday qilib qo’llanilganligining tavsifi. Keyingi davrlarning moliyaviy hisobotlarida yuqorida qayd etilgan ma’lumotlarni qaytadan oshkor etish shart emas. Xo’jalik sub’ekti yangi chiqarilgan, ammo haligacha kuchga kirmagan MHXSni qo’llamagan bo’lsa, xo’jalik sub’ekti quyidagilarni oshkor etishi lozim: (a) ushbu faktni o’zini; va (b) ushbu yangi MHXSni birinchi marta qo’llashning xo’jalik sub’ektining moliyaviy hisobotlariga mumkin bo’lgan ta’sirini baholash uchun ma’lum bo’lgan yoki oqilona ravishda baholanishi mumkin bo’lgan o’rinli ma’lumotlar. Tadbirkorlik faoliyatiga xos bo’lgan noaniqliklar mavjud bo’lishi natijasida, moliyaviy hisobotlardagi ko’pgina moddalar aniq baholana olmaydi va faqat taxminiy baholanishi mumkin. Taxminiy baholashlar eng so’nggi ishonchli axborotga tayangan holda hukm chiqarishni qamrab oladi. Masalan, quyidagilarni taxminiy baholash zarur bo’lishi mumkin: (a) umidsiz qarzlar; (b) tovar-moddiy zaxiralarning qadrsizlanishi; (v) moliyaviy aktivlar yoki moliyaviy majburiyatlarning haqqoniy qiymati; (g) eskiradigan aktivlarning foydali xizmat muddati yoki ularda

mujassamlangan kelgusi iqtisodiy naf qay tarzda olinishi; va (d) kafolat majburiyatlari. Buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarishning ta’siri, bunda uni quyidagi davr foydasi yoki zararida aks ettirish orqali istiqbolli ravishda tan olinishi kerak: (a) o’zgarish ro’y bergan davr, agar o’zgarish faqat ushbu davrga ta’sir qilsa; yoki (b) o’zgarish ro’y bergan davr va kelgusi davrlar, agar o’zgarish ikkalasiga ham ta’sir qiladigan bo’lsa. Buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish qay darajada aktivlar va majburiyatlarning o’zgarishini keltirib chiqarsa, yoki kapitalning qandaydir moddasiga tegishli bo’lsa, u tegishli bo’lgan aktivlarning, majburiyatlarning yoki kapital moddasining balans qiymatini tuzatish yo’li bilan o’zgarish ro’y bergan davrda tan olinishi kerak. Xo’jalik sub’ekti joriy davrga ta’sir qiladigan yoki kelgusi davrlarga ta’sir qilishi kutilayotgan buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarishning xususiyatini va summasini oshkor etishi kerak, bundan kelgusi davrlarga bo’lgan ta’sirini, ushbu ta’sirni baholashni amaliy iloji yo’q bo’lganida, oshkor etish istisno. Agar kelgusi davrlarga bo’lgan ta’sir summasi, ushbu ta’sirni baholashni amaliy iloji yo’q bo’lgani tufayli, oshkor etilmasa, xo’jalik sub’ekti ushbu faktni oshkor etishi lozim. Xo’jalik sub’ekti oldingi davrlardagi ahamiyatli xatolarni, ular topilganidan keyin chiqarilishi ruxsat etilgan moliyaviy hisobotlarning birinchi to’plamida, retrospektiv tarzda quyidagicha tuzatishi lozim: (a) xato paydo bo’lgan, taqdim etilgan oldingi davr(lar) uchun qiyosiy ma’lumotlarni qayta hisoblash yo’li bilan; (b) agar xato taqdim etilgan oldingi davrlarning eng daslabki davridan oldin yuzaga kelgan bo’lsa, oldingi taqdim etilgan davrlarning eng daslabki

davridagi aktivlar, majburiyatlar va kapitalning boshlang’ich qoldiqlarini qayta hisoblash yo’li bilan. Oldingi davr xatosi retrospektiv qayta hisoblash yo’li bilan tuzatilishi kerak, bundan xatoning biror-bir davrga tegishli ta’sirini yoki yig’ilgan ta’sirini aniqlashni amaliy iloji yo’q bo’lgan holatlar istisno. Xatoning taqdim qilingan bir yoki undan ortiq oldingi davrlar uchun qiyosiy ma’lumotga nisbatan biror-bir davrga tegishli bo’lgan ta’sirini aniqlashni amaliy iloji bo’lmaganida, xo’jalik sub’ekti retrospektiv qayta hisoblashni amaliy iloji bo’lgan davrlardan eng birinchi davridagi (bu joriy davr ham bo’lishi mumkin) aktivlarning, majburiyatlarning va kapitalning boshlang’ich qoldiqlarini qayta hisoblashi lozim. Joriy davrning boshida xatoning hamma oldingi davrlarga bo’lgan yig’ilgan ta’sirini aniqlashni amaliy iloji bo’lmaganida, xo’jalik sub’ekti qayta hisoblashni amaliy iloji paydo bo’lgan eng dastlabki sanadan boshlab xatoni istiqbolli ravishda tuzatish maqsadida qiyosiy ma’lumotlarni qayta hisoblashi kerak. Xo’jalik sub’ekti quyidagilarni oshkor etadi: (a) oldingi davrdagi xatoning xususiyati; (b) taqdim qilingan har bir oldingi davr uchun, amaliy iloji boricha, tuzatishning quyidagilar bo’yicha summasi: - moliyaviy hisobotning ta’sir ko’rsatilgan har qanday moddasi; va - agar MHXS 33 “ Bitta aktsiyaga to’g’ri keladigan foyda” ushbu xo’jalik sub’ektiga tegishli bo’lsa, bitta aktsiyaga to’g’ri keladigan bazaviy va kamaytirilgan foyda; (v) taqdim qilingan oldingi davrlardan eng dastlabki davr boshiga tuzatishning summasi; va (g) agar retrospektiv qayta hisoblashni biror oldingi davr uchun amalga oshirishni amaliy iloji bo’lmasa, bunday vaziyat bo’lishiga olib kelgan sharoitlar va xato qachondan boshlab va qanday qilib tuzatilganligining tavsifi. Keyingi davrlarning moliyaviy hisobotlarida yuqorida qayd etilgan ma’lumotlarni qaytadan oshkor etish shart emas.

Ba’zi vaziyatlarda, joriy davr bilan qiyosiylikka erishish uchun bir yoki undan ortiq davrlar uchun qiyosiy ma’lumotni tuzatishni amaliy iloji bo’lmaydi. Masalan, yangi hisob siyosatini retrospektiv qo’llash yoki oldingi davr xatosini tuzatish uchun retrospektiv qayta hisoblash imkoniyatini yaratadigan tarzda ma’lumotlar oldingi davrlarda yig’ilmagan bo’lishi mumkin, va bunday ma’lumotlarni qaytadan paydo qilishni amaliy iloji yo’q bo’lishi mumkin. 4. BHXS (IAS) 10 “Hisobot davridan keyingi hodisalar”. BHXS (IAS) 21 “Valyuta kurslaridagi o’zgarishlarning ta’sirlari” BHXS (IAS) 10 “Hisobot davridan keyingi hodisalar” standartining maqsadi quyidagilarni belgilashdan iboratdir: (a) xo’jalik sub’ekti o’z hisobotlariga hisobot davridan keyingi hodisalar uchun tuzatishlar kiritishi kerak bo’lgan paytni; va (b) xo’jalik sub’ekti tomonidan uning moliyaviy hisobotlarini e’lon qilish uchun tasdiqlash sanasi hamda hisobot davridan keyingi hodisalar haqida oshkor etilishi kerak bo’lgan ma’lumotlar. Ushbu Standart, agar hisobot davridan keyingi hodisalar faoliyat uzluksizligi to’g’risidagi farazning xo’jalik sub’ekti uchun o’rinli emasligini ko’rsatsa, bunday xo’jalik sub’ektining moliyaviy hisobotlari faoliyat uzluksizligi asosida tayyorlanmasligini ham talab etadi. BHXS (IAS) 10 “Hisobot davridan keyingi hodisalar” nomli standart hisobot davridan keyingi hodisalarni hisobga olishda va ularni oshkor etishda qo’llaniladi. Ba’zi hollarda, xo’jalik sub’ekti o’z moliyaviy hisobotlarini moliyaviy hisobotlar e’lon qilinganidan so’ng aktsiyadorlarning tasdig’iga havola etishi talab qilinadi. Bunday hollarda, aktsiyadorlar moliyaviy hisobotlarni tasdiqlagan sanasida emas, balki moliyaviy hisobotlar e’lon qilingan sanasida ular e’lon qilish uchun tasdiqlangan bo’lib hisoblanadi. Misol. Xo’jalik sub’ektining rahbariyati 20X1 yilning 31 Dekabr holatiga bo’lgan moliyaviy hisobotlarning dastlabki to’plamini 20X2 yilning 28 Fevralida yakunladi. 20X2 yilning 18 Martida Boshqaruv a’zolari moliyaviy hisobotlarni

ko’rib chiqdi va ularning e’lon qilinishini tasdiqladi. Xo’jalik sub’ekti o’z foydasini va boshqa tanlangan moliyaviy ma’lumotlarni 20X2 yilning 19 Martida e’lon qildi. Moliyaviy hisobotlar aktsiyadorlar va boshqalar e’tiboriga 20X2 yilning 1 Aprelida taqdim etildi. Aktsiyadorlar moliyaviy hisobotlarni 20X2 yilning 15 Mayida o’tkazilgan aktsiyadorlarning yillik yig’ilishida tasdiqladi va tasdiqlangan moliyaviy hisobotlar tartibga soluvchi davlat idorasiga 20X2 yilning 17 Mayida topshirildi. 20X2 yilning 18 Martida moliyaviy hisobotlarning e’lon qilinishi tasdiqlandi (Boshqaruv a’zolari moliyaviy hisobotlarning e’lon qilinishini tasdiqlagan sana). Ba’zi hollarda, xo’jalik sub’ektining rahbariyati moliyaviy hisobotlarni (ijrochi bo’lmagan shaxslardangina tashkil topgan) kuzatuv kengashiga, moliyaviy hisobotlar ular tomonidan tasdiqlanishi uchun, taqdim etishi talab qilinadi. Bunday hollarda, rahbariyat moliyaviy hisobotlarni kuzatuv kengashiga taqdim etilishini tasdiqlagan sana moliyaviy hisobotlarni e’lon qilish uchun tasdiqlash sanasi bo’lib hisoblanadi. Xo’jalik sub’ekti tuzatishlar kiritilishini talab etadigan hisobot davridan keyingi hodisalarni aks ettirish maqsadida o’z moliyaviy hisobotlarida tan olingan summalarga tuzatishlarni kiritishi shart. Quyida xo’jalik sub’ektidan o’z moliyaviy hisobotlarida tan olingan summalarga tuzatishlar kiritishni, yoki oldin tan olinmagan moddalarni tan olishni talab qiladigan hisobot davridan keyingi hodisalarga misollar keltirilgan: (a) Xo’jalik sub’ektining hisobot davrining yakunida joriy majburiyati bor bo’lganligini tasdiqlagan, sud ishining hisobot davridan keyin hal bo’lishi. Xo’jalik sub’ekti ushbu sud ishi yuzasidan oldin tan olingan har qanday zaxiralarga MHXS 37 “ Zaxiralar, shartli majburiyatlar va shartli aktivlar” ga muvofiq tuzatish kiritadi yoki yangi zaxirani tan oladi. Xo’jalik sub’ekti faqat shartli majburiyatni oshkor etish bilan chegaralanmaydi, chunki sud ishining hal bo’lishi natijasida MHXS 37ga muvofiq e’tiborga olinishi kerak bo’lgan qo’shimcha dalillar ta’minlanadi.

Misol. 20X5 yilning 18 Martida xo’jalik sub’ektining rahbariyati moliyaviy hisobotlarni kuzatuv kengashiga taqdim etilishi uchun tasdiqlaydi. Kuzatuv kengashi ijrochi bo’lmagan shaxslardangina tashkil topgan bo’lib, o’z ichiga xodimlar va boshqa tashqi manfaatdor tomonlarning vakillarini olgan bo’lishi mumkin. Kuzatuv kengashi 20X5yilning 26 martida moliyaviy hisobotlarni tasdiqladi. Moliyaviy hisobotlar aktsiyadorlar va boshqalar e’tiboriga 20X5 yilning 1 aprelida taqdim etildi. Aktsiyadorlar moliyaviy hisobotlarni 20X5 yilning 15 mayida o’tkazilgan aktsiyadorlarning yillik yig’ilishida tasdiqladi va tasdiqlangan moliyaviy hisobotlar tartibga soluvchi davlat idorasiga 20X5 yilning 17 mayida topshirildi. Moliyaviy hisobotlar 20X5 yilning 18 martida e’lon etish uchun tasdiqlandi (rahbariyat moliyaviy hisobotlarni kuzatuv kengashiga taqdim etish uchun tasdiqlagan sana). (b) hisobot davri oxirida aktiv qadrsizlanganligi yoki bu aktiv bo’icha oldin tan olingan zarar summasiga tuzatish kiritilishi kerakligidan dalolat beradigan ma’lumot hisobot davri tugaganidan keyin olinishi. Masalan: - hisobot davri tugaganidan so’ng mijozlardan biri bankrotlikka uchrashi hisobot davri oxirida savdoga oid debitorlik qarzdorligi bo’yicha zarar mavjud bo’lganligini va xo’jalik sub’ekti debitorlik qarzdorlikning balans qiymatiga tuzatish kiritishi kerakligini tasdiqlaydi; va - tovar-moddiy zaxiralarning hisobot davri tugaganidan so’ng sotilishi ularning hisobot davrining oxiridagi sof sotish qiymati to’g’risida dalil berishi mumkin. (v) hisobot davri tugallanishidan oldin sotib olingan aktivlarning tannarxi yoki sotilgan aktivlardan tushgan tushumning hisobot davri tugaganidan so’ng aniqlanishi. (g) hisobot davri tugaganidan so’ng foydadan taqsimlanadigan to’lovlar yoki mukofotlar summasining aniqlanishi, agar xo’jalik sub’ektining hisobot davri oxirida bu sanadan oldin yuz bergan hodisalarning natijasida bunday to’lovlarni

amalga oshirish bo’yicha joriy yuridik yoki konstruktiv majburiyati mavjud bo’lgan bo’lsa (BHXS 19 “ Xodimlarga haqlar” ga qarang). (d) moliyaviy hisobotlarning noto’g’ri ekanligini ko’rsatuvchi firibgarlik yoki xatolarning topilishi. Agar xo’jalik sub’ekti ulushli instrument egalariga dividendlarni (BHXS 32 “ Moliyaviy instrumentlar: taqdim etish” da ko’rsatilganidek) hisobot davri tugaganidan keyin e’lon qilsa, xo’jalik sub’ekti bu dividendlarni hisobot davrining oxirida majburiyat sifatida tan olmaydi. Agar dividendlar hisobot davri tugaganidan so’ng, ammo moliyaviy hisobotlarni e’lon qilish uchun tasdiqlash sanasiga qadar e’lon qilinsa, dividendlar hisobot davrining oxirida majburiyat sifatida tan olinmaydi, chunki aynan ana shu paytda majburiyatlar mavjud bo’lmagan. Bunday dividendlar BHXS 1 “ Moliyaviy hisobotlarni taqdim etish” ga binoan izohlarda oshkor qilinadigan ma’lumot sifatida ko’rsatiladi. Agar hisobot davri tugaganidan keyin xo’jalik sub’ektining rahbariyati xo’jalik sub’ektini tugatish yoki uning savdo faoliyatini to’xtatish qaroriga kelsa yoki bunday yo’l tutishdan boshqa chorasi yo’q ekanligini aniqlasa, xo’jalik sub’ekti o’z moliyaviy hisobotlarini faoliyat uzluksizligi asosida tayyorlamasligi kerak. BHXS 1 quyidagi holatlarda oshkor etilishi talab qilinadigan ma’lumotlarni belgilaydi: (a) moliyaviy hisobotlar faoliyat uzluksizligi asosida tayyorlanmagan bo’lganida; yoki (b) xo’jalik sub’ektining rahbariyati faoliyat uzluksizligi faraziga jiddiy shubha uyg’otishi mumkin bo’lgan hodisalar yoki vaziyatlarga aloqador bo’lgan ahamiyatli noaniqliklardan xabardor bo’lganida. Oshkor etilishini talab etuvchi hodisalar yoki vaziyatlar hisobot davridan keyin yuzaga kelishi mumkin. Xo’jalik sub’ekti moliyaviy hisobotlarni e’lon qilish uchun tasdiqlash sanasini hamda bu kim tomonidan tasdiqlanganligi haqida ma’lumotni oshkor qilishi kerak.Agar xo’jalik sub’ektining mulk egalari yoki boshqa tomonlar

moliyaviy hisobotlar e’lon qilinganidan keyin ularga o’zgartirishlar kiritish vakolatlariga ega bo’lsa, xo’jalik sub’ekti bu faktni oshkor etishi kerak. Hisobot davri oxiridagi shart-sharoitlar to’g’risidagi oshkor qilinadigan ma’lumotlarni yangilash Agar xo’jalik sub’ekti hisobot davri tugaganidan keyin hisobot davri oxirida mavjud bo’lgan shart-sharoitlar to’g’risidagi ma’lumotni qo’lga kiritsa, u ushbu shart-sharoitlarga tegishli oshkor qilingan ma’lumotlarni yangi ma’lumotga tayangan holda o’zgartirishi kerak. Agar tuzatishlar kiritilishini talab etmaydigan hisobot davridan keyingi hodisalar ahamiyatli bo’lsa, ular to’g’risida ma’lumotlarni oshkor etmaslik foydalanuvchilarning moliyaviy hisobotlar asosida qabul qilinadigan iqtisodiy qarorlariga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Shuning uchun ham, xo’jalik sub’ekti tuzatishlar kiritilishini talab etmaydigan hisobot davridan keyingi hodisalarning har bir ahamiyatli toifasi bo’yicha quyidagilarni oshkor etishi kerak: (a) hodisaning tabiati; va (b) uning moliyaviy ta’sirini tahminan baholash , yoki bunday tahminiy baholashning imkoni yo’qligini ta’kidlash. Quyida oshkor etilishi kerak bo’lgan ma’lumotlar taqdim etilishiga sabab bo’luvchi tuzatishlar kiritilishi talab etilmaydigan hisobot davridan keyingi hodisalarga misollar keltirilgan: (a) Hisobot davridan keyin amalga oshgan yirik biznes birlashuvi (MHXS 3 “ Biznes birlashuvlari” bunday holatlarda muayyan ma’lumotlar oshkor etilishini talab etadi) yoki yirik sho’’ba xo’jalik sub’ektining chiqib ketishi; (b) faoliyatni to’xtatish rejasini e’lon qilish; (v) aktivlarni katta summada sotib olish, MHXS 5 “ Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va to’xtatilgan faoliyat” ga muvofiq sotish uchun mo’ljallangan aktivlarning tasniflanishi, aktivlarning boshqacha yo’llar bilan chiqib ketishi yoki davlat tomonidan yirik aktivlarning musodara qilinishi; (g) hisobot davridan keyin yirik ishlab chiqarish zavodining yong’in natijasida vayron bo’lishi;

(d) yirik restrukturizatsiya rejasini e’lon qilish yoki uni amalga oshirishni boshlash (BHXS 37 ga qarang); (e) Hisobot davridan keyin oddiy va potentsial oddiy aktsiyalar bilan amalaga oshirilgan yirik operatsiyalar (BHXS 33 « Bitta aktsiyaga to’g’ri keladigan foyda» xo’jalik sub’ektidan bunday operatsiyalarning tavsifini oshkor etishni talab etadi, lekin bunday operatsiyalarga BHXS 33 ga muvofiq tuzatishlar kiritilishi kerak bo’lgan kapitalizatsiya yoki aktsiyalarni imtiyozli shartlarda chiqarish, aktsiyalar bo’linishi yoki aktsiyalarni yaxlitlashni o’z ichiga oladigan operatsiyalar kiritilmaydi); (j) hisobot davridan keyin aktivlar narxlari yoki valyuta ayriboshlash kurslaridagi g’ayrioddiy darajada katta o’zgarishlar; (z) joriy va muddati kechiktirilgan soliq aktivlari va majburiyatlariga katta ta’sir qiladigan, hisobot davridan keyin soliq stavkasi yoki amaldagi soliq qonunchiligidagi o’zgarishlar (MHXS 12 « Daromad soliqlari» ga qarang); (i) Katta majburiyatlar yoki shartli majburiyatlarni olish, masalan, katta summadagi kafolat xatlarini chiqarish orqali; va (k) Faqat hisobot davridan keyingi hodisalardan kelib chiqqan yirik sud jarayonining boshlanishi. BHXS (IAS) 21 “Valyuta kurslaridagi o’zgarishlarning ta’sirlari” Tashkilot ikki usulda xorijdagi bo’linmalarni amalga oshirishi mumkin. U xorijiy valyutalardagi operatsiyalarni amalga oshirishi mumkin yoki u xorijdagi bo’linmaga ega bo’lishi mumkin. Shu bilan birga, tashkilot o’z moliyaviy hisobotlarini xorijiy valyutada taqdim etishi mumkin. Mazkur standartning maqsadi xorijiy valyutalardagi operatsiyalarni va xorijdagi bo’linmani qanday qilib moliyaviy hisobotlarda aks ettirishni hamda moliyaviy hisobotlarni taqdim qilish valyutasiga qanday o’tkazishni belgilashdan iboratdir. Asosiy masalalar – qaysi valyuta kurs(lar)idan foydalanish va moliyaviy hisobotlarda valyuta kurslaridagi o’zgarishlar ta’sirlarini qanday qilib taqdim etish hisoblanadi.

Mazkur Standart quyidagi holatlarda qo’llanilishi lozim: (a) xorijiy valyutalardagi operatsiyalarni va qoldiqlarni hisobga olishda, bunda MHXS 9 « Moliyaviy instrumentlar» ning qo’llash doirasidagi derivativ operatsiyalar va qoldiqlardan tashqari; (b) jamlash yoki ulushi bo’yicha hisobga olish usuli orqali tashkilotning moliyaviy hisobotlarida aks ettirilgan xorijdagi bo’linmaning faoliyat natijalarini va moliyaviy holatini bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazishda; va (v) tashkilotning faoliyat natijalarini va moliyaviy holatini taqdim qilish valyutasiga o’tkazishda. Tashkilot faoliyat yuritadigan asosiy iqtisodiy muhit bo’lib odatda u asosan pul mablag’ini ishlab topadigan va xarajat qiladigan muhit hisoblanadi. Tashkilot o’zining funktsional valyutasini aniqlashda quyidagi omillarni inobatga oladi: (a) valyuta, qaysiki: - asosan tovarlar va xizmatlarning sotish narxlariga ta’sir qiladi (bu ko’p hollarda uning tovarlari va xizmatlarining sotish narxlari belgilanadigan va hisobkitob qilinadigan valyuta bo’ladi); va - asosan raqobat shartlari va me’yoriy bazalari uning tovarlari va xizmatlarining sotish narxlarini aniqlaydigan mamlakatning valyutasi. (b) tovarlar yoki xizmatlarni ta’minlashda asosan ishchi kuchi, xom-ashyo va boshqa xarajatlarga ta’sir qiladigan valyuta (bu ko’p hollarda bunday xarajatlar belgilanadigan va hisob-kitob qilinadigan valyuta bo’ladi). Quyidagi omillar ham tashkilotning funktsional valyutasining dalilini ta’minlashi mumkin: (a) moliyalashtirish faoliyatlaridan (ya’ni, qarz va kapital instrumentlar chiqarish) fondlar hosil qilinadigan valyuta. (b) operatsion faoliyatlaridan tushumlar odatda saqlanadigan valyuta. Tashkilot xorijdagi bo’linmadan olinadigan yoki unga to’lanadigan monetar moddaga ega bo’lishi mumkin. Hisob-kitob qilinishi yaqin kelajakda na rejalashtirilgan va na sodir bo’lish ehtimoli mavjud modda, mohiyatan, tashkilotning ushbu xorijdagi bo’linmaga sof investitsiyasining qismi bo’ladi.

Bunday monetar moddalar uzoq muddatli debitorlik qarzlarini yoki kreditlarni o’z ichiga olishi mumkin. Ular savdo bo’yicha debitorlik qarzlarini va kreditorlik qarzlarini o’z ichiga olmaydi. Monetar moddaning asosiy jihati bu valyuta birliklarining o’zgarmas yoki aniqlanadigan summasini olish huquqidir (yoki yetkazib berish majburiyatidir). Misollar quyidagilarni o’z ichiga oladi: pul mablag’ida to’lanadigan nafaqalar va boshqa xodimlarning daromadlari ; pul mablag’ida hisob-kitob qilinadigan rezervlar; majburiyat sifatida tan olingan pul mablag’idagi dividendlar. Xuddi shuningdek, olinadigan (yoki yetkazib beriladigan) haqqoniy qiymat valyuta birliklarining o’zgarmas yoki aniqlanadigan summasiga teng bo’lgan holatdagi tashkilotning ulushli instrumentlarining o’zgaruvchan summasini yoki aktivlarning o’zgaruvchan qiymatini olish (yoki yetkazib berish) shartnomasi – monetar modda hisoblanadi. Aksincha, nomonetar moddaning asosiy jihati bu valyuta birliklarining o’zgarmas yoki aniqlanadigan summasini olish huquqining (yoki yetkazib berish majburiyatining) mavjud bo’lmasligidir. Misollar quyidagilarni o’z ichiga oladi: tovarlar va xizmatlar uchun oldindan to’langan qiymatlar (masalan, ijara bo’naklari); gudvill; nomoddiy aktivlar; tovar-moddiy zahiralar; asosiy vositalar; va nomonetar aktivni yetkazib berish orqali hisob-kitob qilinadigan rezervlar. Xorijiy valyutadagi operatsiya xorijiy valyutada belgilangan yoki hisob- kitobni talab etadigan operatsiyadir, jumladan tashkilot quyidagilarni amalga oshirganda yuzaga keladigan operatsiyalardir: (a) narxi xorijiy valyutada belgilangan tovarlar yoki xizmatlarni sotib olish yoki sotish; (b) to’lanadigan yoki olinadigan qiymatlar xorijiy valyutada belgilangan holda, pul mablag’larini qarzga olish yoki qarzga berish; yoki (v) boshqa hollarda xorijiy valyutada belgilangan aktivlarni xarid qilish yoki chiqib ketishi, yoki majburiyatlarni hosil qilish yoki hisob-kitob qilish. Xorijiy valyutadagi operatsiya, funktsional valyutada dastlabki tan olinishida, xorijiy valyutadagi qiymatga operatsiya sanasidagi funktsional valyuta

bilan xorijiy valyuta o’rtasidagi spot valyuta kursini qo’llagan holda qayd qilinishi lozim. Operatsiya sanasi operatsiya MHXSlarga muvofiq dastlabki tan olish mezonini qanoatlantirgan sanadir. Amaliy sabablar uchun, operatsiya sanasidagi kursga yaqinroq kurs ko’p hollarda foydalaniladi, masalan, hafta yoki oy uchun o’rtacha kurs ushbu davr mobaynida sodir bo’ladigan har bir xorijiy valyutadagi barcha operatsiyalar uchun foydalanilishi mumkin. Biroq, agarda valyuta kurslari ahamiyatli tarzda tebransa, davr uchun o’rtacha o’rtacha kursdan foydalanish noo’rin bo’ladi. Har bir hisobot davri oxirida: (a) xorijiy valyutadagi monetar moddalar oxirgi kursdan foydalangan holda bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazilishi lozim; (b) xorijiy valyutada boshlang’ich qiymat bo’yicha hisoblangan nomonetar moddalar operatsiya sanasidagi valyuta kursidan foydalangan holda bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazilishi lozim; va (v)xorijiy valyutada haqqoniy qiymat bo’yicha hisoblangan nomonetar moddalar haqqoniy qiymat baholangan sanasidagi valyuta kurslaridan foydalangan holda bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazilishi lozim. Monetar moddalarning hisob-kitobidan yoki monetar moddalarni davr mobaynida yoki oldingi moliyaviy hisobotlarda dastlabki tan olinishida foydalanilgan kurslardan boshqa kurslarda bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazishda yuzaga keladigan kurs farqlari foyda yoki zararda ular yuzaga kelgan davrda tan olinishi lozim. Qachonki nomonetar modda bo’yicha foyda yoki zarar boshqa umumlashgan daromadda tan olinsa, ushbu foyda yoki zararning har qanday valyuta qismi boshqa umumlashgan daromadda tan olinishi lozim. Aksincha, qachonki nomonetar modda bo’yicha foyda yoki zarar foyda yoki zararda tan olinsa, ushbu foyda yoki zararning har qanday valyuta qismi foyda yoki zararda tan olinishi lozim.

Hisobot beruvchi tashkilotning xorijdagi bo’linmaga sof investitsiyasining qismini tashkil etadigan monetar moddadan yuzaga keladigan kurs farqlari, o’rinliligini inobatga olib, hisobot beruvchi tashkilotning alohida moliyaviy hisobotlaridagi yoki xorijdagi bo’linmaning alohida moliyaviy hisobotlaridagi foyda yoki zararda tan olinishi lozim. Xorijdagi bo’linma va hisobot beruvchi tashkilotni o’z ichiga olgan moliyaviy hisobotlarda (masalan, xorijdagi bo’linma sho’’ba bo’lgan holatdagi jamlangan moliyaviy hisobotlar), bunday kurs farqlari dastlab boshqa umumlashgan daromadda tan olinishi lozim va sof investitsiyani chiqib ketishida kapitaldan foyda yoki zararda qayta tasniflanishi lozim. Misol. Kompaniya funktsional valyutasi sh.b. Kompaniya ishlab chiqarish uskunasini xorijiy hamkordan sotib olmoqda. Uskuna qiymati 100000 dollar. 1 dekabr 20____ yilda kompaniya shartnoma shartiga ko’ra oldindan 50% to’lovni amalga oshirdi. 20 dekabrda kompaniya uskunani olib keldi. Uskunaning qolgan summasi 20____ yil yanvarda kompaniya tomonidan to’lanadi. Sh.b.ning dollarga nisbatan kursi sanalar bo’yicha quyidagicha: 1 dekabr 20____ yilda 1.20 sh.b. 20 dekabr 20____ yilda 1.22 sh.b. 31 dekabr 20____ yilda 1.23 sh.b. 1 dekabr 20____ yildagi provodka: Dt Asosiy vositalarni sotib olish uchun avanslar (M1010) 60000 Kt Valyuta schyoti (M5200) 60000 100000 x 50% x 1.2 = 60000 sh.b. 20 dekabr 20____ yildagi provodka: Dt Asosiy vositalar (M0100) 121000 Kt Asosiy vositalarni sotib olish uchun avanslar (M1010) 60000 Kt Mol yetkazib beruvchilarga to’lanadigan schyotlar (M6010) 61000 Asosiy vositalarni sotib olish uchun mol yetkazib beruvchilarga avanslar nomonetar moddalar hisoblanadi va shu sababli xorijiy valyutadagi mablag’ni uni almashtirish kursi bo’yicha tarixiy qiymatda aks ettiriladi. 31 dekabr 20____ yildagi provodka:

Dt Valyuta kursi farqidan zarar (M9620) 500 Kt Mol yetkazib beruvchilarga to’lanadigan schyotlar (M6010) 500 10000 x 50% x (1.23-1.22) = 500 sh.b. Mol yetkazib beruvchilarga to’lanadigan schyotlar monetar moddalar hisoblanadi va shu sababli xorijiy valyutadagi mablag’ni uni yopiladigan kursi bo’yicha qiymatda aks ettiriladi. Tashkilot o’zining moliyaviy hisobotlarini har qanday valyutada (yoki valyutalarda) taqdim etishi mumkin. Agarda taqdim qilish valyutasi tashkilotning funktsional valyutasidan farq qilsa, u o’zining faoliyat natijalarini va moliyaviy holatini taqdim qilish valyutasiga o’tkazadi. Masalan, guruh turli funktsional valyutalarga ega alohida tashkilotlaridan iborat bo’lsa, har bir tashkilotning faoliyat natijalari va moliyaviy holati umumiy valyutada ifodalanadi va buning natijasida jamlangan moliyaviy hisobotlar taqdim etilishi mumkin. Funktsional valyutasi giperinflyatsiya iqtisodiyotining valyutasi bo’lmagan tashkilotning faoliyat natijalari va moliyaviy holati quyidagi tartiblardan foydalangan holda boshqa taqdim qilish valyutasiga o’tkazilishi lozim: (a) taqdim etiladigan har bir moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot uchun aktivlar va majburiyatlar (ya’ni, jumladan qiyosiy ma’lumotlar) ushbu moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot sanasidagi oxirgi kursda o’tkazilishi lozim; (b) foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadni aks ettiradigan har bir hisobot uchun daromad va xarajatlar (ya’ni, jumladan qiyosiy ma’lumotlar) operatsiyalar sanalaridagi valyuta kurslarida o’tkazilishi lozim; va (v) barcha natijaviy kurs farqlari boshqa umumlashgan daromadda tan olinishi lozim. Amaliy sabablar uchun, operatsiyalar sanalaridagi valyuta kurslariga yaqinroq kurs, masalan davr uchun o’rtacha kurs, ko’p hollarda daromad va xarajat moddalarini o’tkazishda foydalaniladi. Biroq, agarda valyuta kurslari sezilarli tarzda tebransa, davr uchun o’rtacha kursdan foydalanish noo’rindir. Kurs farqlari quyidagilardan yuzaga keladi:

(a) daromad va xarajatlarni operatsiyalar sanalaridagi valyuta kurslarida va aktiv va majburiyatlarni oxirgi kurslarda o’tkazish. (b) boshlang’ich sof aktivlarni oldingi oxirgi kursdan farq qiladigan oxirgi kursda o’tkazish. Funktsional valyutasi giperinflyatsiya iqtisodiyotining valyutasi bo’lgan tashkilotning faoliyat natijalari va moliyaviy holati quyidagi tartiblardan foydalangan holda boshqa taqdim qilish valyutasiga o’tkazilishi lozim: (a) barcha summalar (ya’ni aktivlar, majburiyatlar, kapital moddalar, daromad va xarajatlar, jumladan qiyosiy ma’lumotlar) moliyaviy holat to’g’risidagi eng yaqin hisobot sanasidagi oxirgi kursda o’tkazilishi lozim, bundan quyidagi mustasno (b) summalar nogiperinflyatsiya iqtisodiyotining valyutasiga o’tkazilganda, qiyoslanuvchan summalar summategishli o’tgan yilning moliyaviy hisobotlarida joriy yil summalarisumma sifatida taqdim etilgan summalar summa bo’lishi lozim (ya’ni narx darajasidagi keyingi o’zgarishlarga yoki valyuta kurslaridagi keyingi o’zgarishlarga to’g’rilanmagan). Tashkilot quyidagilarni ochib berishi lozim: (a) foyda yoki zararda tan olingan kurs farqlarining summasi, bunda MHXS 9 ga muvofiq foyda yoki zarar orqali haqqoniy qiymatda baholangan moliyaviy instrumentlardan yuzaga keladigan kurs farqlaridan tashqari; va (b) boshqa umumlashgan daromadda tan olingan va kapitalning alohida tarkibiy qismida yig’ilgan sof kurs farqlari, shu bilan birga bunday kurs farqlari summasining davr boshidagi va oxiridagi solishtirmasi.

Adabiyotlar 1. Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari asosida banklarda buxgalteriya hisobi. O‘quv qo‘llanma. Hammuallif – T.: “MOLIYa”, 2010 – 272 b. 2. M.Bonham.Generally accepted accounting practice under IFRS. Ernst & Young. USA, 2010. 3. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari. Tarjima. A. Rizaqulov, B.Xasanov, A.Usanov, Z.Mamatov. T.: - 2004. 4. Jalolova D. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari - T.: Moliya instituti, 2004. - 25 b. 5. Mejdunarodnie standarti buxgalterskogo ucheta. I tom. - Tashkent, 2000. 6. Mejdunarodnie standarti buxgalterskogo ucheta. II tom. - Tashkent, 2000.

Похожие

Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga kirish

Auditorlik faoliyatining tashkiliy asoslari

Moliyaviy tahlilni tashkil etish va axborot manbalari

Auditorlik nazoratining moliyaviy nazoratni amalga oshirishdagi ahamiyati

Auditning mohiyati, uning maqsadi va vazifalari