Moliyaviy хisoboтlarning тavsifi - Экономика - Рефераты

Moliyaviy хisoboтlarning тavsifi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

339.5 KB

Moliyaviy хisoboтlarning тavsifi Reja: 1. Moliyaviy hisobotlarning maqsadi. 2. Moliyaviy hisobotning sifat tafsilotlari. 3. Moliyaviy hisobotning elementlari. 4. Moliyaviy hisobotning turlari. 5. Moliyaviy hisobotlarni yoritish.

1. Moliyaviy hisobotlarning maqsadi O’zbekiston Respublikasi xududida faoliyat ko’rsatayotgan barcha xo’jalik yurituvchi subektlar belgilangan tartib, muddat va shakllarda hisobotlar taqdim kilishlari shart. Respublikamizda moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlar talablari darajasiga yaqinlashtirish va soddalashtirish ustida jiddiy ish olib borilmoqda. Moliyaviy hisobotlar xo’jalik yurituvchi subektlarning ma’lum davr ichidagi moliyaviy–xo’jalik faoliyati natijalari, asosiy vositalari harakati, pul oqimlari to’g’risidagi va ma’lum sanadagi aktivlari, majburiyatlari va xususiy kapitalining holati haqida axborotlar beradi. Moliyaviy hisobotlarni tuzish, odatda uning kontseptual asoslariga tayangan holda amalga oshiriladi.Kontseptual asos eng avvalo quyidagilarni hal qilish uchun zarur:  mavjud kontseptsiya va tamoyillar asosida tizim tuzish;  yangi amaliy qiyinchiliklar vujudga kelganda ularni echish uchun algoritm yaratish;  moliyaviy axborotlardan foydalanuvchilarda ularni tushunish darajasini oshirish;  turli korxonalar moliyaviy hisobotlari raqobatbardoshligini oshirish. Moliyaviy hisobot kontseptsiyalari (M Х K) tomonidan quyidagilar aniqla-nishi lozim ( 2.1-chizma ): 2.1-chizma. Moliyaviy hisobotlarning kontseptual asoslari. 1) Moliyaviy hisobotlarni taqdim qilishning maqsadi (va hal qilinishi uchun moliyaviy ma’lumotlar talab qiladigan vazifalar); 2) Buxgalteriya hisobotining sifat tavsiflari (asosiy xususiyatlari); 3) Moliyaviy hisobotlarning elementlari; 4) Moliyaviy ma’lumotlarni e’tirof etish (tan olish) va o’lchash mezonlari; 5) Ma’lumotlar tizimini tuzish tamoyillari. Ko’rinib turibdiki, moliyaviy hisobotlar kontseptsiyasining bosh masalasi bo’lib moliyaviy hisobotlar taqdim qilishning maqsadini aniqlash hisoblanadi. Buxgalteriya 2Etirof etish va õ lchash mе'zonlari Y õ l q õ yishlar Tamoyillar Chеklovlar Buxgaltеriya axborotlarining sifat xususiyatlari Moliyaviy h isobot elеmеntlari Moliyaviy µisobotlarning ma q sadi и

hisobining milliy standartlari ( BХMS )da moliyaviy hisobotlar-ning maqsadi quyidagicha qilib belgilangan: «Moliyaviy hisobotlarning maqsadi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy holati, faoliyat natijalari va mo-liyaviy h olatidagi o’zgarishlar haqida axborotlar taqdim qilish hisoblanadi» 1 . Garchand, ushbu maqsadlar uchun tuzilgan moliyaviy hisobotlar ko’pchilik foydalanuvchilar ehtiyojlarini qondirsada, foydalanuvchilar uchun iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun kerak bo’lishi mumkin bo’lgan axborotlarni etkazib bera olmaydidilar, chunki ularda o’tgan jarayonlarning moliyaviy natijalari aks ettiriladi va moliyaviy tavsifda bo’lmagan ma’lumotlar ular tarkibiga kirmaydi. Shunga qaramasdan, ishonchli va o’z vaqtida taqdim qilingan moliyaviy hiso-botlardagi axborotlar ulardan foydalanuvchilarga korxonaning moliyaviy ho-latini baholash va korxona faoliyati bilan bog’liq bo’lgan moliyaviy va iqti- sodiy qarorlar qabul qilish uchun etarlicha imkon beradi Buni anglab etish uchun bir xususiy firmaning hisobotini investor si-fatida ko’rib chiqishingiz mumkin. Faraz qiling, firmaning balans ma’lumot-lari quyidagicha: Firma resurslari Ularning manbalari Bino - 3mln.so’m Х ususiy kapital - 5 mln. so’m Т ovarlar - 2 mln. so’m. JAMI -5 mln.so’m JAMI - 5 mln.so’m Firma haqida qo’shimcha ma’lumot - uning oylik foydasi 500 ming so’m Т abiiyki, bunday ma’lumotlar investitsiya qilish haqida qaror qabul qilishga undaydi. Moliyaviy hisobotning vazifasini yanada aniqroq tushun-tirish maqsadida boshqa bir firmaning hisoboti ma’lumotlarini ko’rib chiqamiz: Firma resurslari Ularning manbalari Bino -2 mln.co’m Х ususiy kapital - 2 mln. co’m Т ovarlar - 3 mln. co’m Firmaning qarzlari - 3 mln. co’m. JAMI -5 mln.co’m JAMI - 5 mln.co’m Firma haqida qo’shimcha ma’lumot - uning oylik foydasi 200 ming co’m. Keltirilgan ma’lumotlar har qanday investorni bir oz bo’lsa ham o’y-lantiradi, chunki firmaning mavjud resurslarining faqat 2 mln. co’mligi o’ziga tegishli. Boshqacha qilib aytganda, firmaning boshqa shaxslardan 3 mln. co’m qarzi bor, bundan tashqari uning foydasi 200 ming co’m xolos, ya’ni birinchi firmaning foydasiga nisbatan oz. Moliyaviy hisobotning ma’lumotlari rahbar va barcha menejerlar uchun ham nihoyat katta ahamiyatga ega. Ular moliyaviy ma’lumotlar bilan tanishib chiqib, o’z korxonasining istiqbolini belgilaydi, aytaylik, yangi mahsulotlar ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish, xarajatlarni kamaytirish chora tadbirlarini ishlab chiqish, kredit mablag’lari olish kabi turli qarorlarni qabul qilishadi. Shunday qilib, asosiy maqsadga erishish va vazifalarni bajarish uchun moliyaviy hisobot, buxgalteriya hisobining mahsuli sifatida etarli ma’lumotlarni taqdim etishi kerak ekan. Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqib moliyaviy hisobotlarning maqs-adini ikki toifaga - asosiy va ikkinchi darajali maqsadlarga ajratish mumkin. Asosiy maqsadi - moliyaviy holat, moliyaviy natijalar va pul mablag’lari haqida-gi ishonchli ma’lumotlarni taqdim qilishni ta’minlash bo’lsa, Ikkilamchi maqsa-di esa, qarorlar qabul qilish maqsadida 1 НСБУ Республики Узбекистан. Министерство финансов РУз, НАБиА Уз, Тошкент,2004 , стр 5 3

barcha foydali axborotlarni taqdim qilish yo’li bilan ochiq – oydinlikni ta’minlashdir (2.2- chizma). 2.2-chizma. Moliyaviy hisobotlarning maqsadlari. Moliyaviy hisobotlarning ikkilamchi maqsadi o’z ichiga taqdim qilinayotgan axborotlar foydaliligini ifodalovchi belgilarni, cheklovlarni va eng muhim yo’l qo’yishlar, ya’ni ruxsat berishlarni oladi (2.3-chizma). 2.3 - chizma. Moliyaviy hisobotlarning ikkilamchi maqsadining tarkibi Moliyaviy hisobot kontseptsiyalari moliyaviy hisobotlarni tuzish tartib qoidalarini belgilab berar ekan ularni tuzishga qo’yiladigan talablar (buxgal-teriya hisobi axborotlarining sifat xususiyatlari), taqdim qilinayotgan axbo-rotlarning minimal tarkibi (moliyaviy hisobot elementlari) va ular hal qilishi mumkin bo’lgan asosiy masalalar mazmunini ham asoslab 4Moliyaviy h isobot Moliyaviy h isobotning asosiy ma q sadi Moliyaviy h isobotning ikkilamchi ma q sadi Moliyaviy holat Moliyaviy natijalar Pul mabla ğ lari harakati haqida ishonchli axborotlar taqdim qilish Qarorlar qabul qilish maqsadida barcha foydali axborotlarni taqdim qilish y õ li bilan ochiq–oydinlikni ta'- minlash Axborotlarni foydalilik bеlgilari Chеklovlar Eng mu h im y õ l q õ yishlarMoliyaviy h isobotning ikkilamchi ma q sadi Tushunarlilik; Ishonchlilik; Aµamiyatlilik; Ta qq oslanuvchanlik õ z vaqtidalilik; Manfaatlar va tavsiflar orasi-dagi balans; Sifat tavsiflari orasidagi balans. hisoblash usuli Faoliyatning davomiyligi qiymat õ lchovi Davriylik

beradi. MHK ko’ra, mo-liyaviy hisobotlarni tuzishdan maqsad ulardan foydalanuvchilarga taqdim qi-linayotgan axborotlar asosida quyidagi vazifalarni xal qilish imkonini berish kerak: • investitsion qarorlar va kreditlar berish bo’yicha qarorlar qabul qilish; • xo’jalik sub’ektining kelgusi pul oqimlarini baholash; • xo’jalik sub’ektiga ishonib topshirilgan iqtisodiy resurslar tufayli uning resurslari va majburiyatlarini baholash; • rahbariyat faoliyatini baholash. Yuqorida sanab o’tilgan vazifalarni bajarish va asosiy maqsadga erishish uchun esa moliyaviy hisobot axborotlari ma’lum bir talablarga javob berishi kerak. Ulardan eng muximlari - bu axborotning sifat tavsiflari yoki xususiyat-laridir, ya’ni axborotlarning foydaliligi belgilari (tushunarlilik, ishonch-lilik, ahamiyatlilik va taqqoslanuvchanlik), cheklovlar (o’z vaqtidalilik, man-faatlar va tavsiflar orasidagi balans, sifat tavsiflari orasidagi balans) hamda eng muhim yo’l quyishlar (hisoblash tamoyili, faoliyatning davomiyligi). Ular buxgalteriya hisobi axborotning u yoki bu qarorlarni qabul qilish uchun foydali-ligini aks ettiradilar va belgilaydilar. Moliyaviy hisobotlarda xo’jalik yurituvchi sub’ektning o’z majburiyatlarini bajarishi va sarmoyalarini qaytarishi uchun daromad va kelgusida naqd pul tu-shumlarini olish qobiliyatini amalga oshirish uchun yordam beradigan axborotlarni aks ettirishi kerak. Т aqdim qilingan hisobot ma’lumotlaridan korxona rahba-rining faoliyatini baholash maqsadida ham foydalaniladi. 2. Moliyaviy hisobotning sifat tafsilotlari. Moliyaviy hisobotning kontseptual (MHK) asoslari buxgalteriya axbo-rotining qaror qabul qilish jarayonidagi foydalilik darajasini oshiruvchi xususiyatlarini belgilaydi va aniqlaydi. Yuqorida sanab o’tilganidek buxgalteriya axborotining to’rtta asosiy sifat xususiyatlariga quyidagilar kiradi:  tushunarlilik;  ahamiyatlilik;  ishonchlilik;  solishtirish imkonining mavjudligi. 1. Тushunarlilik. Moliyaviy hisobot taqdim qiluvchi korxonalar faoliyatiga taalluqli iqtisodiy-moliyaviy qaror qabul qilishda foydali bo’lishi uchun axborot tushunarli bo’lishi lozim. Biroq axborotlarni tushunarli bo’lishi kerak degani - bu butun axborotni anglash qobiliyatining eng past darajasiga mos-lashtirish, yoki uni eng kam tajribali sarmoyador tushuna olishi darajasigacha soddalashtirish lozim degani emas. Ma’lumki, moliyaviy axborotlar tizimini ishlab chiqishda amaliy faoliyat bilan shug’ullanuvchi investor va kreditorlar ish va iqtisodiy faoliyat masalalarini etarli darajada tushunadilar hamda buxgal- teriya hisobi bo’yicha ozgina bo’lsa ham tushunchaga egalar, degan nuqtai nazardan qaraladi. Shuningdek, moliyaviy axborotlardan foydalanuvchilar albatta o’z faoliyat-larini va qabul qilgan qarorlarini etarlicha asosli bo’lishini ta’minlashlari uchun ularga taqdim qilingan axborotlarning mohiyati va mazmunini tushunishlari hamda axborotlarni lozim darajadagi qunt bilan o’rganishlari lozim. Bundan tashqari moliyaviy axborotlardan foydalanuvchi guruhlar ta’rifiga ko’ra, investor va kreditorlarga maslahat beradigan shaxslar ham shu guruhlarga kiritiladiki, ular bu sohada tajribasiz bo’lgan shaxslarga kerakli maslahatlarni beradilar. Bularning hammasi moliyaviy axborotlarni tushunarliligini ta’minlashga xizmat qiladi. 2. Ahamiyatlilik. Moliyaviy hisobotlarni sifat xususiyatlarini ifodalovchi bu tushuncha, moliyaviy axborotlardan foydalanib qaror qabul qilish vakolatiga ega bo’lgan turli toifadagi tashqi foydalanuvchilar uchun buxgalteriya axborotining yaroqliligini ifodalaydi. Moliyaviy axborotning ahamiyatliligi, bir tomondan ularni iqtisodiy istiqbolni belgilash uchun, ikkinchi tomondan esa, istiqbolni belgilashning texnik uslublarini takomillashtirish 5

maqsadida oldin belgilangan istiqbolning to’g’riligini tekshirish maqsadida ishlatishni anglatadi. Buxgalteriya axborotining ahamiyatlilik darajasini sifatning quyidagi uch jihati yordamida o’lchash mumkin.  o’z vaqtidalilik (ayni paytlilik);  istiqbolni belgilash imkoniyati;  teskari aloqa. O’z vaqtidalilik (ayni paytlilik). Buxgalteriya axboroti qaror qabul qilish vakolatiga ega bo’lgan ichki va tashqi foydalanuvchilarga o’z vaqtida et-kazilishi talab etiladi. Masalan, firma bankdan kredit mablag’lari olishi uchun 15 yanvar kuni bank tashkilotiga firma hisoboti taqdim etilishi kerak. Agar buxgalter moliyaviy hisobotni shu kunga tayyorlab ulgursa, firma kredit oluvchi sub’ektlar jumlasiga kiritilish imkoniyati bo’ladi. Agar hisobot 1 oydan keyin tayyor bo’lsa, bu hisobot kredit olish nuqtai nazaridan ahamiyatli emasligi aniqdir. Istiqbolni belgilashning imkoniyati. Moliyaviy axborotlar tashqi foy-dalanuvchilar uchun, ularning oldingi belgilangan istiqbolni hozirgi natijalari bilan solishtirib, kelgusi istiqbolni to’g’ri belgilash qobiliyatini yaxshilash maqsadlari uchun foydali bo’lishi kerak. Istiqbol qilishda uncha muhim bo’lmagan yoki umuman muhim bo’lmagan moliyaviy axborotidan foydalanish, qaror qabul qilish vakolatiga ega bo’lgan shaxslarni oddiy faraz qilishidan boshqa narsa emas, deb hisoblash mumkin. Т eskari aloqa . Buxgalteriya axboroti xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatini aks ettirib, aynan ana shu moliyaviy ma’lumotlar firmalar, korxonalarga nisbatan u yoki bu qaror qabul qilinishiga asos bo’lib xizmat qiladilar va natijada ularning kelgusidagi faoliyatini belgilab beradilar. Axborot qanchalik etarli, qanchalik tushunarli, to’g’ri va o’z vaqtida topshirilsa, uning xo’jalik faoliyatiga ta’siri shunchalik ijobiy bo’lishini buxgalter unutmasligi kerak. 3. Ishonchlilik . Moliyaviy axborotlarning ishonchliligi, eng avvalo, uning xatolar va noaniqliklardan xolisligini bildiradi. U axborotning asosiy ma’nosini to’g’ri ochib berishi kerak. Qaror qabul qilish vakolatiga ega bo’lgan tashqi foydalanuvchilar, ular iqtisodiy istiqbol qilish va natijalarni tasdiqlashda tayanadigan axborot noto’g’ri yo’naltirish yoki aldash niyatidan xoli bo’lgan malakali mutaxassislar tomonidan tayyorlanganligiga ishongan bo’lishlari kerak. Axborotning ishonchliligi uch mezonga mosligiga qarab tekshiriladi:  haqqoniylik (to’g’ri aks ettirish);  tekshirish imkoniyatining mavjudligi;  xolislik (betaraflilik). Haqqoniylik ba’zida to’g’ri aks ettirish, ishonchlilik deb ham yuritiladi. Buxgalteriya axborotining bu xususiyati uni o’quvchi shaxslarga taqdim etiladigan moliyaviy hisobotning to’liq matni va sonlariga tatbiq etiladi. U moliyaviy axborotni mavjud holati va sharoitlarni to’g’ri aks ettirayotganligini bildiradi. Buxgalteriya axboroti muomalalarning umumiy tavsifini so’z va sonlar yordamida beribgina qolmay, balki operatsiyalarning iqtisodiy mohiyatini ham aks ettirishi kerak. Тekshirish imkoniyatining mavjudligi: Тekshirish imkoniyatining mavjudligi taqdim qilingan axborotlarni uning manbalari bo’lgan hujjatlarni asosida solishtirib uni to’g’riligini tekshirib olish imkoniyati borligini ifodalaydi. Shuningdek, tekshirish imkoniyatining mavjudligi zahira bo’la oladigan muxolif axborot manbalarining mavjudligini nazarda tutadi. Хolislik (betaraflilik) noto’g’ri tushuncha, noto’g’ri nuqtai nazar yoki asos-lanmagan fikrlar moliyaviy hisobotlarda o’quvchilarga ta’sir ko’rsatish maqsadida ishlatilmasa, axborot xolislik (betaraflilik) mezoniga mos keladi. Moliyaviy hisobotlarni tayyorlashga javobgar bo’lgan kishilar oldindan belgilangan na-tijalarga yoki ma’lum bir harakatga majbur etishga (masalan, investorlarni kompaniya aktsiyalarini sotib olishga undash) qaratilgan hech qanday harakat qilmasligi kerak. Buxgalteriya axboroti ma’lum bir nuqtai nazar, oldindan belgilangan 6

natija, yoki aloxida taraf to’g’risidagi har qanday noto’g’ri tushuncha-lardan xoli bo’lishi kerak. 4. Solishtirish imkonining mavjudligi. Moliyaviy axborotlarning sifat xususiyatini ifodalovchi bu tushuncha bir turdagi axborot ichidagi emas, balki ikki xil turdagi axborot orasidagi munosabatga xos belgidir. Solishtirish yordamida axborotlardan foydalanuvchilar moliyaviy hisobotlarning ikki to’plamida be-rilgan axborotlar orasidagi o’xshashliklar va farqlarni topish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Solishtirish imkonini mavjudligi turli xo’jalik yurituvchi sub’ek-tlarning moliyaviy hisobotlarini taqqoslashda yoki bir sub’ektning turli davr yoki ma’lum bir vaqt uchun moliyaviy hisobotlarini taqqoslashda muhim vosita si-fatida qo’llanadi. Хo’jalik yurituvchi sub’ektining moliyaviy hisobotlarini so-lishtirish imkonining mavjudligi buxgalteriya hisobida bir xil siyosatdan doi-miy foydalanish natijasida kuchayib boradi. Solishtirish imkonining mavjudligining ikki tomoni bo’lib, biri, buxgalteriya hisobining yagona siyosatidan yildan-yilga foydalanilishni belgilab beradigan izchillik bo’lsa, ikkinchisi, o’xshash muammolarni qo’llaydigan va o’xshash sharoitda ishlaydigan korxonalarning buxgalteriya hisobini bir xil tamo-yillaridan foydalanishlaridagi birdamlikni bildiradi. Izchillik buxgalteriya hisobining bir xildagi kontseptsiyalari va tamoyil-larining yildan-yilga izchil ravishda qo’llanilishini nazarda tutadi. Buxgal-teriya hisobining tamoyillari o’zgarmasligi kerak, degan farazlar bor. Biroq, haddan tashqari qat’iy izchillik axborotning ishonchliligiga salbiy ta’sir ko’rsatilishiga olib kelishi mumkin. Buxgalteriya hisobining ayrim tamo-yillarini tanlashda o’zgarishga yo’l qo’yish izchillikning buzilishiga olib ke-lishi ham mumkindir. Buxgalteriya hisobining yangi siyosatini aks ettirish va qo’shimcha axborotni ochib berish maqsadida, mazkur yaqqol ko’rinuvchi to’qnashuv mavjud bo’lgan moliyaviy hisobotlar asosida qaytadan hisobot tayyorlash orqali hal etiladi . Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda yagona tarmoqqa tegishli bo’lgan turli kompaniyalarning daromadlari va xarajatlari bo’yicha axborotni so-lishtirish uchun zarur bo’lgan axborot berilishi kerak. Shuningdek, bu hisobotda mazkur kompaniyaning o’tgan yilgi va hisobot davridagi daromad va xarajatlari to’g’risidagi axborot berilishi kerak. 3. Moliyaviy hisobotning elementlari Elementlar - bu moliyaviy hisobotda aks ettiriladigan moddalarni birlashtiruvchi guruhlardir yoki moliyaviy hisobotlarga kiritilishi lozim bo’lgan moddalarning guruhlaridir. Moliyaviy hisobotning kontseptual asoslariga binoan 7 ta moliyaviy hisobot elementlari ko’zda tutilgan bo’lib, bular - buxgalteriya balansiga to’g’ridan-to’g’ri tegishli bo’lgan 3 ta element: aktivlar, majburiyatlar va kapital; sof aktivlar va moliyaviy natijalari to’g’risidagi hisobotga tegishli bo’lgan 4 ta element - daromadlar, xarajatlar, foyda va zararlar (2.4-chizma). 7Moliyaviy h isobotning elеmеntlari Buxgaltеriya balansiga tеgishli elеmеntlar Moliyaviy natijalar t õğ risidagi µisobotga tеgishli elеmеntlar Aktivlar Majburiyatlar Xususiy kapital Daromadlar Xarajatlar Foyda Zarar

 Активлар  Мажбуриятлар Хусусий капитал 2.4-chizma Moliyaviy hisobotning elementlari Davriy moliyaviy hisobotlar korxonalar moliyaviy xo’jalik faoliyati to’g’risidagi joriy buxgalteriya axborotlarini ulardan foydalanuvchilarga etkazib berishning vositalaridir. Yuqorida keltirilgan moliyaviy hisobotlarning etti elementning mohiyatini anglab olish aloxida ahamiyatga ega, chunki ular joriy moliyaviy hisobotlarda foydalaniladigan asosiy guruhlash (turkumlash)ni tashkil qiladilar. Moliyaviy hisobotlar elementlarini mohiyati va ularning asosiy xususiyatlariga qisqacha to’xtalib o’tamiz. Dastavval buxgalteriya balansi tegishli bo’lgan elementlari ni ko’rib chi-qaylik. Aktivlar bu o’tgan muomalalar va hodisalar natijasida xo’jalik sub’ekti tomonidan nazorat qilinadigan iqtisodiy resurslar bo’lib, ular kelajakda foyda keltirishi mumkin. Endi ana shu ta’rifning mohiyatini soddaroq talqinda yoritishga harakat qilamiz. Faraz qiling, Siz o’z mablag’laringiz evaziga tadbirkorlik faoliyatini boshlamoqchisiz. Sizda (ya’ni”cho’ntagingizda”) 1 mln. co’m pul bor, deylik. Ish boshlash uchun ushbu pullar evaziga savdo do’koni hamda qayta sotish maqsadlarida tovar harid qildingiz. Siz uchun ish boshlagan kuningizda quyidagi axborot mavjud: Savdo do’koni-0,8 mln. so’m Т ovarlar - 0,2 mln. so’m Sizning kapitalingiz 1 mln. so’m Ana shu tovarlarni 1 oy davomida 0.3 mln.so’mga sotdingiz, deb faraz qilaylik. Endi Sizning tadbirkorlik faoliyatingiz haqidagi axborot quyidagicha bo’ladi: Savdo do’koni - 0,8 mln. so’m Sizning kapitalingiz 1 mln.so’m Naqd pul- 0,3 mln.so’m Foyda 0,1 mln.so’m Shunday qilib, Sizning pullaringiz faollashib, Sizga foyda keltira boshladi. Agar Siz ularni o’z cho’ntagingizda ushlab turganingizda, ya’ni biron-bir tadbirkorlik faoliyatiga yo’naltirmaganingizda, ular Siz uchun ishlamagan va foyda keltirmagan bo’lar edilar, ya’ni faollashmay, “passiv” holatda qolaverar edilar. “Aktiv” so’zining ma’nosi ham o’zbek tiliga o’girganda “faol” jumlasini anglatadi. Mana shuning uchun ham xo’jalik yuritish uchun zarur bo’lgan bino, pul mablag’lari, material, tovarlar kabi iqtisodiy resurslar aktivlar deb ataladi. Endi yuqoridagi axborotlarni ana shu xulosaga tayanib, quyidagicha aks et-tiramiz: AK Т IV PASSIV Savdo do’koni - 0,8 mln. so’m Sizning kapitalingiz 1,0 mln. so’m Naqd pul - 0,3 mln. so’m Foyda - 0,1 mln. so’m Jami - 1,1 mln. so’m Jami - 1,1 mln. so’m 8

Aktivlarning ta’rifiga diqqat bilan nazar tashlasak quyidagilarga alohida e’tibor qaratilganligini anglash qiyin emas: 1) o’tgan muomalalar va hodisalar natijasida yuzaga kelgan 2) xo’jalik sub’ekti tomonidan nazorat qilinadigan 3) kelajakda foyda keltirishi mumkin bo’lgan iqtisodiy resurslar. Ularning ma’nosini yoritishga harakat qilamiz:  iqtisodiy resurslar o’tgan muomalalar va hodisalar natijasida yuzaga kelgan bo’lsagina, ular xo’jalik yurituvchi sub’ektning aktivlari hisoblanadi . O’tgan muomala yoki hodisalar natijasida iqtisodiy resurslarining yuzaga kelganligi esa hujjatlar orqali aniqlanadi: masalan, firma nomiga yozilgan asosiy vositani qabul qilish topshirish dalolatnomasi, tovarlar bo’yicha mol et-kazib beruvchi tomonidan yozilgan va tovarlar oluvchi tomonidan qabul qilin-ganligi haqida imzo qo’yilgan yuk xatlari, kassaga kirim qilingan pul mab- lag’lariga rasmiylashtirilgan kassa kirim orderlari va h.k. Aniqlik kiritish maqsadida bir necha holatni ko’rib chiqamiz: 1-holat: Х ususiy firmaga ma’muriyatga xizmat ko’rsatish uchun avtomobil harid qilindi. Firma avtomobil sotuvchi ofis bilan shartnoma tuzdi, pul mab-lag’larini o’tkazib berdi va qabul qilish - topshirish dalolatnomasiga binoan avtomobilni qabul qilib oldi. Ushbu avtomobil xususiy firma uchun asosiy vosita, ya’ni aktiv deb qabul qilinadi. 2-holat: Х ususiy firma egasi, ya’ni mulkdor o’zining shaxsiy foydalanishi uchun avtomobil harid qilib oldi va harid maqsadida firma nomidan hech qanday hujjat rasmiylashtirmadi. Bu avtomobil firma egasiga tegishli, lekin firma uchun aktiv hisoblanmaydi. -xo’jalik sub’ekti tomonidan nazorat qilinadigan iqtisodiy resurslargina uning aktivi hisoblanadi. Yuqoridagi misol bu jihatni muvaffaqiyatli yori-tishga yordam beradi. Firma misolidagi 1-holatda aktiv firmaga qabul qi-linganligi uchun ham bu aktiv, ya’ni avtomobilning bundan buyon ishlatilishi, eskirishi, agar sotib yuborilsa, uning natijalari firma tomonidan inobatga olinadi, ya’ni aktiv firmaning nazoratida bo’ladi. -kelajakda foyda keltirishi mumkin bo’lgan iqtisodiy resurslargina aktivlar deyiladi, ya’ni ular foydalanishga yaroqli bo’lsagina aktiv deb tan olinadilar. Misol: Ma’lumki, iqtisodiy resurslar jumlasiga materiallar ham kiritiladi. Faraz qiling, qurilish tashkiloti omborida 1000 bankada bo’yoq bor edi. Bux-galterga ularning 100 tasining saqlanish muddati tugaganligi tufayli qurib qolganligi, ya’ni foydalanishga yaroqsiz bo’lib qolganligi haqida ma’lumot be- rishdi. Demak, korxonaning resurslari 100 banka bo’yoqqa kamayganligi aniq da-lildir. Х ulosa shuki, bo’yoqlar ko’rinishidagi aktivlar 900 birlikni tashkil etmoqda. “Aktivlar” ta’rifidagi 3-jihatni boshqacharoq talqin qilish ham mumkin: iqtisodiy resurslar xo’jalik faoliyati yuritish uchun kerak, xo’jalik faoliyati esa foyda olish maqsadida yuritiladi. Majburiyatlar - bu xo’jalik sub’ektining o’tgan muomalalar va hodisalarni amalga oshirish natijasidagi majburiyatlari bo’lib, ularni hisob-kitob qilish aktivlarning topshirilishi yoki ishlatilishiga, xizmatlarning ko’rsatilishi yoki boshqa kelgusi iqtisodiy foydaning kamayishiga olib kelishi mumkin. Ushbu ta’rifda quyidagilarni ajratib ko’rsatish maqsadga muvofiq bo’ladi:  xo’jalik sub’ektining o’tgan muomalalar va hodisalarni amalga oshirish natijasida yuzaga kelgan majburiyatlari  ularni, ya’ni majburiyatlarni hisob-kitob kilish: o aktivlarning topshirilishi yoki ishlatilishi o xizmatlarning ko’rsatilishi o boshqa kelgusi iqtisodiy foydaning kamayishiga olib kelishi mumkin. Agar xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’z xo’jalik faoliyatini amalga oshirish davomida boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlar yoki jismoniy shaxslardan qarzdor bo’lib qolsa, bu uning majburiyatlari hisoblanadi. Majburiyatlarni yuzaga keltiruvchi muomala yoki hodisalarga pulini keyinroq to’lash sharti bilan tovar harid qilish, boshqa tashkilotning 9

xizmatidan foydalanish kabilar misol bo’la oladi. Ana shu voqea-hodisalarning bo’lib o’tganligini isbotlovchi hujjatlar rasmiylashtirilgan bo’lsagina (masalan, shartnoma va yuk xati, xizmat ko’rsatil-ganligi haqida hisobvaraq, dalolatnoma va boshqalar), ular natijasida yuzaga kel-gan qarzlar majburiyatlar sifatida buxgalteriyada hisobga olinadi.  majburiyatlarni hisob-kitob qilish quyidagi yo’llar bilan amalga oshiriladi: a) aktivlarning topshirilishi yoki ishlatilishi orqali . Masalan,xaridor biron bir Х YuS tovarlari uchun oldindan pul o’tkazib qo’ydi, deb faraz qilaylik. Buning natijasida Х YuS uchunxaridor oldida majburiyat yuzaga keldi va bu majburiyat bo’yicha hisob-kitob qilish uchun uxaridorga tovarlarni etkazib berishi, ya’ni aktivlarni topshirishi kerak. Yoki boshqa bir misolni ko’raylik: Х YuS kassasiga uskuna ijarasi uchun ijarachi pul topshirdi. Buning natijasida Х YuSning ijarachi oldida majburiyati paydo bo’ldi, uni hisob-kitob qilish uchun esa Х YuS (firma yoki tashkilot) o’z uskunasini ijarachiga ishlatish uchun berib turishi kerak. b) xizmatlarning ko’rsatilishi - agar Х YuS hisob raqamiga uning xizmat ko’rsatishini so’rab, biron shaxs tomonidan oldindan pul o’tkazilgan bo’lsa, Х YuS uchun xizmat ko’rsatish majburiyati paydo bo’ladi. Demak, bunday hollarda majburiyatni bajarish uchun pul o’tkazgan shaxsga xizmat ko’rsatilishi kerak. c) boshqa kelgusi iqtisodiy foydaning kamayishiga olib kelishi mumkin. Х YuS faoliyati davomida ba’zan shunday majburiyatlar paydo bo’ladiki, ular bo’yicha hisob-kitob qilish nafaqat aktivlarning berilishi, balki kelgusidagi foydaning ham kamayishiga olib keladi. Masalan, bankdan olingan kredit bo’yicha bank tashkiloti bilan hisob-kitob qilish uchun avvalo kreditning o’zini to’lash, qolaversa, korxona foydasi hisobidan kredit bo’yicha foizlar ham to’lanishi talab etiladi. Х ususiy kapital – bu xo’jalik sub’ektining aktivlarga egaligining ulushi bo’lib, bunda uning majburiyatlari chiqarib tashlanadi. Х ususiy kapital maxsus bir toifadagi moddalarni o’z ichiga oladi, masalan, xususiy kapitalning turlari va taqsimlanmagan foyda. Keltirilgan ta’rifning mohiyatini yoritish uchun mavzuning boshida kel-tirilgan misolga qaytamiz. 2004 yil 1 dekabr kuni biznesni yaxshiroq yo’lga qo’yish maqsadida tad-birkor Qodirov bankdan 1000 so’m kredit olgan edi. Qodirovning faoliyatida so-dir bo’lgan voqea - hodisalarni quyidagi ma’lumotlar orqali ifoda etgan edik: Qodirovning Qodirovning mavjud mablag’lari mablag’lari manbalari 1. Bino - 3000.m.s 1.O’z mablag’i 3200.m.s 2. Т ovarlar - 200.m.s 3. Pul - 1000.m.s 2.Bankdan qarzi 1000.m.s Jami 4200 m.s Jami 4200.m.s Bu vaziatni q uyidagi tenglik bilan tavsiflash mumkin: AK Т IVLAR  MAJBURIYA Т LAR + KAPI Т AL Ana shunday holatda biz Siz bilan Qodirov firmasining dastlabki 2004 yil 1 dekabr holatiga balansini tuzdik. Dekabr oyi davomida Qodirov firmada mavjud tovarlarni 150 ming so’mga sotdi. Demak, u 50 ming co’m zarar ko’rdi. Endi uning balansi qanday ko’rinishda bo’ladi? Avvalo, uning firmasida 3000 ming co’m qiymatga ega bino va 1150 ming co’m (150+1000q1150), jami 4150 ming co’mlik aktivlari mavjud. Qolaversa, firmaning bank oldida 1000 ming co’m qarzi ham bor, u hali to’langani yo’q. Demak, barcha aktivlarning 3150 ming co’mligi ( mulk-dorning dastlab qo’ygan mablag’i 3200 ming co’m edi!) firmaga tegishlidir, ya’ni xususiy kapitaldir. Shuning uchun ham kapital tushunchasi ba’zida sof aktivlar tushunchasi bilan barobar ishlatiladi. Umumiy xulosa shuki, kapital quyidagi formula bilan aniqlanadi: 10

AK Т IVLAR - MAJBURIYA Т LAR  KAPI Т AL Yuqorida keltirilgan buxgalteriya balansining asosiy elementlaridan tashqari, moliyaviy hisobot elementlariga m oliyaviy natijalar to’g’risidagi hiso-botning quyidagi to’rtta elementi ham kiradi: Daromadlar - bu sub’ektning xo’jalik faoliyati natijasida, odatda, ijara haqi, foizlar, litsenziya to’lovlari va dividendlar shaklida daromad keltiradigan faoliyati, ya’ni tovarlarning sotilishi, xizmatlarning ko’rsatilishi yoki boshqa shaxslarningxo’jalik sub’ektining resurslaridan foydalanishi natijasida ak-tivlarning kelib tushishi yoki majburiyatlarning kamayishi orqali ro’y beradigan iqtisodiy resurslarning ko’payishidir. Daromadlar tushunchasining mohiyatini yoritishga harakat qilamiz. Daro-madlar kontseptsiyasida quyidagi muhim shartlar mavjud: 1) daromadlar - iqtisodiy resurslarning ko’payishidir : a) iqtisodiy resurslarning ko’payishi aktivlarning kelib tushishi orqali ro’y beradi. Haqiqatan, agar tannarxi 40000 co’m bo’lgan tovar 50000 co’mga sotilsa, aktivlarning, aniqrog’i pul mablag’larining ko’payishi ro’y beradi. Agar ana shu tovar nasiyaga sotilsa, 40000 co’mlik tovar moddasining o’rniga 50000 co’mlik debitorlik qarzi aks ettiriladigan modda paydo bo’ladi. b) majburiyatlarning kamayishi orqali daromadlar tan olinishi mumkin . Masalan, 2003 yil 15 sentyabrdaxaridor tovar uchun oldindan 350000 co’mlik to’lovni 100 % amalga oshirgan, deb faraz qilaylik. O’sha kuni tushgan pulni daromad deb tan olinmaydi, chunki hali tovar jo’natilgani yo’q, ya’ni daro-mad ishlab topilgani yo’q. Т ovar etkazib beruvchi bu tashkilotda yoki xo’ja-lik yurituvchi sub’ektda majburiyat paydo bo’ldi. 2003 yil 15 oktyabrda tovar ushbuxaridorga yuklab jo’natildi va tovar etkazib beruvchi Х YuS majbu-riyati kamaydi, ana shu muomaladan keyingina tushgan pulni daromad deb tan olinishi mumkin, chunki endi u ishlab topildi. 2) daromadlar oldingi xo’jalik voqea-hodisalari natijasi bo’lishi kerak . Masalan, sotish natijasida daromadni tan olish uchun sotish muoamalasi bo’lgan-ligi haqidagi yozma guvohnoma, ya’ni hujjat kerak bo’ladi. Mahsulot jo’natish ha-qidagi yuk xati shunday hujjat bo’lib xizmat qilishi mumkin. Х arajatlar - bu aktivlarning kamayishi yoki foydani ko’paytirish maqsadidaxo’jalik faoliyatidan kelib chikadigan majburiyatlarni o’z zimmasiga olish orqali ro’y beradigan iqtisodiy resurslarning kamayishidir. Хarajatlar tushunchasining quyidagi jixatlariga e’tiborni qaratish lozim: 1 ) iqtisodiy resurslarning kamayishi; 2) foydani ko’paytirish maqsadida resurslarning kamayishi; 3) iqtisodiy resurslarning kamayishi 2 xil ro’y beradi:  aktivlarning kamayishi;  majburiyatlarni o’z zimmasiga olishi orqali. Endi ana shu uch jihatdan xarajatlar kontseptsiyasiga izoh beramiz. Avval-ambor iqtisodiy resurslarining kamayishiga misol keltiramiz. 2 xil holatni ko’rib chiqamiz. 1-holat: faraz qilaylik, kassada 5000 co’m pul kamomadi aniq-landi. Bu holatda iqtisodiy resursning kamayishi foydani ko’paytirish maqsa-dida ro’y bermayapti, shu sababli bu chiqim xarajat emas, balki zarar deb tan oli-nishi mumkin. 2-holatda, ombordan 27000 co’mlik materialning ishlab chiqarish tsexiga mahsulot ishlab chiqarish uchun berilishini ko’raylik. Aktiv, ya’ni iq- tisodiy resurs - material sarfi kelajakda foyda olish maqsadida amalga oshi-rilmoqda. Materialning kamayishi ishlab chiqarish xarajatidir. Shunday qilib, iqtisodiy resurslarning foydani ko’paytirish maqsadida kamayishi xarajat deb tan olinishini aniqlab oldik. 11

Endi ana shu kamayishning, yuqorida aytganimizdek, 2 xil ro’y berishiga e’tiborni qaratamiz:  aktivlarning kamayishiga materiallar sarflanishi, pul berilishi va h.k. misol bo’la oladi;  ba’zi hollarda esa majburiyatlar paydo bo’lishi orqali iqtisodiy resurslarning kamayishi ro’y beradi. Masalan, ishchilarga ma’lum bir summaga ish haqi hisoblanganda, xo’jalik yurituvchi sub’ektning ishchilar oldida ish haqi bo’yicha majburiyati paydo bo’ladi va ana shuso’mmaga ishlab chiqarish harajatlari ko’payadi. Foyda - bu xo’jalik sub’ektiga ta’sir etadigan asosiy va asosiy bo’lmagan faoliyat, hodisalar, sharoitlar natijasida kapitalning ko’payishi bo’lib, xususiy kapitalga to’lanadigan badallar bundan mustasnodir. Bu ta’rifni tushuntirish maqsadida quyidagi misolni ko’rib chiqishni lozim topdik; Faraz qilaylik, 2004 yil 1 oktyabrda tadbirkor Fayziev Muhammadjon firma ochish maqsadida o’z mablag’lari evaziga bino (qiymati 500000 co’m) va sotish uchun tovarlar (qiymati 220000) harid qilib oldi. Uning dastlabki buxgalteriya balansi quyidagi ko’rinishda bo’ladi: Aktiv Passiv Bino - 500000 Х ususiy kapital - 720000 Т ovarlar - 220000 JAMI - 720000 JAMI - 720000 Fayziev 2004 yilning 15 oktyabrga qadar mavjud tovarlarini 245000 co’m naqd pulga sotishga muvaffaq bo’ldi. Demak, u 25000 co’m foydaga erishdi. Bu holat balansda quyidagicha aks ettiriladi: Aktiv Passiv Bino - 500000 Х ususiy kapital - 720000 Naqd pul - 245000 Foyda - 25000 JAMI - 745000 JAMI - 745000 Shunday qilib, foyda kapitalning o’sishi demakdir. Zararlar - bu asosiy faoliyat va barcha boshqa operatsiyalar, hodisalar, sharoitlar natijasida xususiy kapitalining kamayishi bo’lib, xarajatlar yoki xususiy kapitalining taqsimlanishi natijasidagi kamayish bundan mustasnodir. Ushbu ta’rifning mohiyatini yoritish uchun yuqoridagi misolga biroz boshqacharoq yondashamiz. Faraz qilaylik, Fayzievning tovarlari xaridorgir bo’l-maganligi sababli, u tovarlarni, naqd pulga erishish maqsadida, 210000 co’mga sota oldi, xolos. Ko’rib turganimizdek, u 10000 co’m zarar ko’rdi. Т adbirkor Fay-zievning foyda ko’rish maqsadida firmaga topshirgan mablag’lari, ya’ni kapitali, hozirgi holatda ko’payish o’rniga, aksincha, kamaydi: Aktiv Passiv Bino - 500000 Х ususiy kapital - 710000 Naqd pul - 210000 JAMI - 710000 JAMI - 710000 Shunday qilib, zarar kapitalning kamayishi demakdir. 12

Kontseptual asoslarning to’rtinchi tarkibiy qismi - bu moliyaviy ma’lu-motlarni e’tirof etish va o’lchash mezonlaridir. 4. E’tirof etish va baholash mezonlari E’tirof etish – bu moddaning moliyaviy hisobotga kiritilishi jarayo-nidir. E’tirof etilgan moddaga nom va miqdoriy o’lcham beriladi . E’tirof etish barcha kompaniyalardagi moliyaviy hisobotlarning barcha elementlariga taalluqli bo’ladi. Buxgalteriya hisobidagi hisoblash usulining kontseptual asosi, e’tirof etish mezoni bilan ta’minlanadi: buxgalteriya hisobidagi hisoblash usuli, to’lov naqd pul yoki chek orqali amalga oshirilganidan qat’iy nazar muomala va hodi-salarning sodir bo’lish vaqtida ko’rsatadigan ta’sirini e’tirof etadi. Elementni moliyaviy hisobotlarda aks ettirish uchun u quyidagi mezonlarga mos kelishi kerak:  elementni miqdoriy o’lchovga ega bo’lishi va ular qiymatini asoslangan ravishda baholash mumkinligi;  iqtisodiy manfaat keltirish yoki uni chikib ketishi extimolligini mavjudligi. Moliyaviy hisobot elementini e’tirof etish, bir qarashda juda katta mu-ammoli masalaga o’xshamaydi. Lekin bozor iqtisodiyoti turli xil noaniqliklarga, yangidan yangi holatlarga tez-tez duch kelish mumkin bo’lgan tizimdir. Bunday sharoitda moliyaviy hisobot elementlarini, hattoki, aktivlar deb nomlanmish moddalarga tegishli axborotlarni e’tirof etish ham muammoga aylanishi mumkin. Masalan, xususiy tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi Qodirov o’z firmasiga boshqa bir xususiy tadbirkor Sobirovdan olingan 2 yil xizmat qilgan (xizmat qilish muddati 5 yil) “ Т iko” avtomobilini sotib oldi. Faraz qilaylik, Qodirov ul-gurji savdo faoliyati bilan shug’ullanadi. Qodirov firmasining hisobida avto-mobilni yoki asosiy vosita, yoki tovar-moddiy zahira deb tan olish ehtimollari mavjud. Bu avtomobilning nima maqsadda sotib olinishiga bog’liq. Agar av-tomobil qayta sotish uchun harid qilingan bo’lsa, uni tovar-moddiy zahira deb, agar asosiy faoliyat yoki ma’muriy maqsadlarda ishlatish uchun sotib olingan bo’lsa asosiy vosita deb tan olish kerak. U yoki bu moddaga olib borish keyinchalik mulk solig’i, qo’shilgan qiymat solig’i kabi masalalar bilan bog’liq bo’ladi. Masalaning yana bir tomoni, avtomobilning qiymati bilan bog’liqdir. Agar “ Т iko” avto- mobilining bozor qiymati ushbu muomala ro’y bergan sanada 1280 ming co’m bo’lsa-yu, xarid qilinayotgan avtomobil narxi 2000 ming co’m deb xabar berilsa, lekin oldi-sotdi shartnomasi hamda yuk xati taqdim etilmasa, buxgalter ushbu avto-mobilni firma balansiga olishida noaniqliklar kelib chiqadi, chunki avtomobil narxini belgilashda maqbul asos (tegishli hujjatlar) yo’q hamda uning qiymati oqilona baholanmagan. Shartnomaning, dastlabki hujjatlarning mavjudligi va hatto oqilona baholash ham kelgusida avtomobildan foydalanish imkoniyatining kafolatidir. Shunday qilib, modda o’lchanish, kelgusida daromad keltirish ehtimoliga bo’lsagina uni moliyaviy axborot sifatida tan olish mumkin ekan. O’lchash yoki hisoblash mezonlari to’rtta miqdor ko’rsatkichlarga asoslangan, hamda faraz kilinadiki, tegishli ravishda hisobga olingan moddalar o’zlarining tushunarliligi, ahamiyatliligi va ishonchliligi hamda solishtirish imkonining mavjudligi bilan farqlanadilar Elementni aniqlash . Modda moliyaviy hisobotning elementiga, aniqrog’i, uning ta’rifiga mos kelishi kerak. Masalan, firma “ Т iko” avtomobilini harid qildi. Bu muomalani rasmiylashtirishga va buxgalteriya hisoboti moddalariga kiritishning ikki xil imkoniyati bor; 1. Agar “ Т iko” firma ma’muriyatiga xizmat qilish uchun harid qilingan bo’lsa, uni asosiy vosita deb qabul qilish mumkin, chunki bu holda u “Asosiy vositalar” moddasining ta’rifiga to’g’ri kelmoqda. 2. Agar avtomobil qayta sotish uchun harid qilingan bo’lsa, u “ Т ovar-moddiy zahiralar” moddasining ta’rifiga mos tushadi va uni tovar deb tan olish kerak bo’ladi. 13

O’lchash mumkinligi. Modda aniqlik bilan o’lchash mumkin bo’lgan tegishli xususiyat (ya’ni tavsif)ga ega bo’lishi kerak. Moliyaviy hisobotlarni e’tirof etishning bu jihatini tushuntirish maqsadida quyidagi misolni ko’rishimiz mumkin. Yuqoridagi misoldagi holatda “ Т iko” avtomobilini u yoki bu modda sifatida tan olib, buxgalteriya hisobi registrlariga qayd etish uchun uning qiy-mati haqidagi ma’lumot bo’lishi kerak. Faraz qilaylik, xarid qilinayotgan “ Т iko” 2 yil xizmat qilgan (uning xizmat qilish muddati 5 yil ), uning balans qiymati 2 mln. so’m, eskirishi 700 ming co’m, lekin xarid narxi, ya’ni avtomo- bilni topshirish - qabul qilish hujjatidagi summa 1,5 mln. co’m. Bundan tashqa-ri, avtomobilning bozor qiymati 2 mln. so’m ekanligi haqida ma’lumot mavjud. Bu holda o’lchash uchun asos - bu hujjatlarda aks ettirilgan 1,5 mln. co’m bo’lib, u avtomobilning qoldiq hamda bozor qiymatlariga ham yaqindir, ya’ni asoslangan-dir. Х o’jalik faoliyati haqidagi yana bir ma’lumot sifatida firmada ishlov-chilarning o’rtacha yillik sonini olaylik. Bu axborotni o’lchash, ya’ni pul ko’rini-shida aks ettirish imkoniyati yo’q bo’lganligi sababli uni moliyaviy axborot si-fatida tan olinmaydi. Dolzarblik - foydalanuvchilarning qaror qabul qilishlariga moddadagi axborotning ta’sir ko’rsata olishini anglatadi. Foydalanuvchilarning qaror qa-bul qilishlariga ta’sir ko’rsatuvchi har qanday moliyaviy axborot albatta aks et-tirilishi lozim. Ishonchlilik - moddadagi axborot ishonchli, xolis va uni tekshirish imkoniyati mavjudligini bildiradi. Baholash mezonlari Baholash – bu moliyaviy hisobotlarda moddani hisobga oladigan o’lchamni aniqlash jarayonidir. Agar o’lchash uchun loyiq asos bo’lmasa, muomala, yuqorida aniqlanganidek, hisobning birinchi mezoniga mos kelmaydi. O’lchashning ko’pgina muqobil asoslari bor bo’lib, ularning qatoriga boshlangich tannarx, almashti-rish qiymati, joriy sotish qiymati hamda mazkur modda o’z hayoti davomida yara-tishi mumkin bo’lgan pul mablag’larining tegishli koeffitsient bilan diskont-langan qiymati kiradi. Yuqorida buxgalteriya hisobining kontseptual asoslari haqida gapir-ganimizda uning tamoyillardagi o’rnini ko’rsatib o’tgan edik. Endi esa tamo-yillarni kontseptual asoslarning beshinchi tarkibiy qismi sifatida alohida ko’rib chiqamiz. 1 . Ikki yoqlamalik. Х o’jalikdagi har bir voqelik bir xil summada ikki marta bir hisob-varag’ining debetida va ikkinchisining kreditida ko’rsatiladi. Bu tamoyil balans tengligidan kelib chiqadi: AK Т IVLAR  MAJBURIYA Т LAR + KAPI Т AL 2. Baholash. Faqat pul ko’rinishida ifoda etish mumkin bo’lgan xo’jalik voqeligigina buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Bizda esa, ma’lumki, nafaqat pul, balki natural o’lchov birliklari ham hisobda ishlatiladi. Boshqa buxgalteriya hisobi tizimlarida esa faqat pul birligi tan olingani uchun hali bahosi aniqlanmagan ob’ektlar buxgaleriya ob’ektlari qatoriga qo’shilmaydi. Bu esa asosiy vositalar va tovar-moddiy boyliklarni hisobga olishda juda katta ahamiyatga ega . 3. Aloxida xo’jalik yurituvchi sub’ekt Firma o’z mulkdoriga nisbatan huquqiy jihatdan mustaqildir. Mulkdor va firmaning hisob-kitob varaqlari alohida bo’ladi va ularning majburiyatlar bo’yicha mas’uliyati bir-biri bilan kesishmaydi. Shunisi qiziqki, bu tamoyilni L.Pacholi bilmagan ekan. Bizda bu tamoyil tan olinadi, lekin unga alohida urg’u berilmaydi. Amaliyotda esa boshqaruvchilar o’ziniki va yotnikini ajratisha ol-maydi. 4. Uzluksizlik. Korxona qaysidir bir kuni paydo bo’ladi va qandaydir muddat faoliyat ko’rsatadi. Bu o’ziga xos tamoyil bo’lib, u quyidagi fikrga qarshi turadi: har bir odam o’zining vafot etishini biladi, shunday ekan har qanday zavod, firma va boshqalar doimiy emas. Shunday bo’lsa ham bu tamoyil asosiylardan hisoblanadi. Mana shu faraz moliyaviy natijalarni juda samarali 14

aniqlashga imkon beradi va hisobga olinayotgan ob’ektlarni qayta baholashga bo’lgan behuda urinishlardan voz kechishni talab etadi. Haqiqatan ham agar korxona uzoq faoliyat ko’rsatadi deb hisoblansa, uning mulkini qayta baholashga hojat yo’q va aksincha, agar korxona tugatilayotgan bo’lsa, uning merosi tarixiy bahoda emas, balki hozirgi amaldagi bozor bahosida aniqlanishi kerak. 5. Т annarx. Buxgalteriya hisobining ob’ektlari ularni sotib olish narxi va olib ke-lish, o’rnatish, foydalanishga topshirish bilan bog’liq xarajatlar summasi bilan baholanishi kerak. Bizda taniqli rus buxgalteri A.P.Rudanovskiy xizmatlari tu-fayli tannarx tamoyili yagona to’g’ri baholash sifatida qabul qilingan va me’yoriy hujjatlarda belgilab qo’yilgan, biroq vaqti-vaqti bilan davlat tomonidan hisob ob’ektlarini qayta baholash o’tkazilib turishini aytib o’tish kerak. Тannarx tamoyili quyidagi sabablarga ko’ra tan olinishi kerak: 1) u ob’ektiv, chunki baholash hujjatlarga asoslangan bo’ladi va eng asosiysi baholash predmetiga haqiqatan ma’lum bir summada pul to’langan yoki to’lanishi shart; 2) ikki yoqlamalik tamoyilidan kelib chiqadi va aniqrog’i, xo’jalik voqealar - holatlar hisobda o’zining amalga oshirilgan haqqoniy bahosida ko’rsatilishi kerak; 3) mulk sotib olingan bahosida aks ettiriladi; 4) moliyaviy natijalar juda to’g’ri aniqlanadi, chunki ularga qayta baholashning ta’siri o’tkazilmaydi. Mana shuning uchun mashhur Amerika buxgalterlari R.Entoni va Yu.Idziri tannarx tamoyilini yakdillik bilan ma’qullaydilar. Shuni ham ta’kidlash kerakki, ba’zi mamlaktlarda tovar tannarxi huj-jatdagi to’lanishi kerak bo’lgan, ya’ni yozilganso’mmadan kamroq deb belgilanishi mumkin. Lekin baholar o’rtasidagi farq foyda sifatida aks ettiriladi. 6. Konservatizm. (Extiyotkorlik) Bu tamoyilni ehtiyotkorlik tamoyili deb ham ataladi. Endi uni chet mam-lakatlar amaliyotida qo’llanilish tartibi bilan tanishib chiqamiz. Agar ob’ektning tannarxi uning sotilish bahosidan yuqori bo’lsa, po-tentsial zarar olingan paytda ob’ekt sotilish bahosida ko’rsatiladi. Shunday qilib, olingan zarar u qaysi davrda aniqlangan bo’lsa, o’sha davrda ko’rsatilar ekan. Foyda esa qaysi davrda olinsa, o’sha davrda hisobga olinadi. Bundan ikkita muhim qoida kelib chiqadi.  hisobot davrida shakllangan potentsial daromadlar, ular e’tirof qilinadigan hisobot davrida ko’rsatilishi kerak;  hisobot davrida shakllangan potentsial zararlar kelgusi hisobot davrlariga olib borilmasligi, balki ana shu hisobot davrining o’zida ko’rsatilishi kerak. Konservatizm tamoyilini qo’llash texnikasi esa quyidagicha: aniqlangan potentsial zarar natijaviy hisoblar debetiga olib boriladi, lekin moddiy qiy-matliklar hisobidan emas, balki maxsus to’zatishlarga moslashtirilgan kontraktiv hisoblar orqali hisobdan chiqariladi. Konservatizm tamoyili tannarx va narx bo’yicha baholash tamoyiliga qarshi emasmi, degan savol tug’iladi. Aksincha, bu tamoyil tannarx tamoyilini to’ldi-radi, chunki uni qo’llash uchun buxgalteriyada mulkni tannarx bo’yicha baholash talab etiladi. Ob’ektlarni minimal baholarda aks ettirish esa umuman “Qayta baho-lash” degan gapning o’zi mazmunsiz ekanligini keltirib chiqaradi. Agar qayta ba-holash o’tkazilsa, tannarx tushunchasining umuman keragi bo’lmay qoladi. 7. Ahamiyatlilik Ob’ektlarni u yoki bu buxgalteriya kategoriyasiga olib borish mulkdor unga qanday ahamiyat berishga bog’liqdir. Masalan, bir korxonada asosiy vositalarga olib borilgan ob’ekt boshqa korxonada materiallarga olib borilishi mumkin. Bizning amaliyotda shu paytgacha 15

ob’ektning qiymati uni asosiy vositalar qa-toriga qo’shishning eng asosiy belgisi hisoblangan. Lekin bu bozor sharoitiga to’g’-ri kelmasligini bir necha marotaba o’tkazilgan qayta baholashning o’zigina ko’rsa-tib qo’ydi. Aksariyat mamlakatlarda eng ahamiyatli hisob bo’lib “Kassa” hisobi hisob-lanadi. Chunki, bu hisobda firmalarning barcha pul mablag’lari hisobga olinadi. Bizda esa naqd pul kassada, qolganlari esa hisob-kitob, valyuta hisoblarida hi-sobga olinadi. 8. Sotish. Biz uchun bozor iqtisodiyoti sharoitida eng tortishuvli, ya’ni munozarali masa-lalardan biri hisobga olinayotgan ob’ektning sotilish paytini aniqlashdir. o’arb olimlari sotish payti deb moddiy boylikka bo’lgan mulkchilik huquqining sotuv-chidan xaridorga o’tish paytini qabul qilishgan, ya’ni ular huquq kontseptsiyasini olg’a surishadi. Biz esa shu paytgacha sotish vaqti deb mahsulot uchun xaridordan pul tushgan paytini hisoblab keldik. Bunda, albatta, pul tushgan payt mulkchilik huquqining o’tish paytiga to’g’ri kelmaydi. Shunday qilib, o’arbliklar kontsep-tsiyasiga ko’ra foyda mahsulotni jo’natish paytidayoq paydo bular ekan, bizda esa pul kelib tushgan paytda hisobga olinar edi. Birinchi holda foyda bor, lekin ish haqi to’lash, soliq o’tkazish, kreditor qarzlarni o’zish uchun pulning o’zi yo’q. Bundan tashqari o’arb mamlakatlarida bu muammolar ikkita hisobda “Sotish” va “Sotilgan tovarlar tannarxi” hisoblarida aks ettirilsa, bizda faqat bitta “Mahsulot (ishlar va xizmatlar)ni sotish “ hisobining bir tomonida tushum, ik-kinchi tomonida tannarx aks ettiriladi. 9. Mos kelish. Ushbu tamoyilga muvofi muayyan hisobot davrining daromadlari ularni olish uchun sarflangan harajatlarga mos tushishi kerak. Bu hisob ishlarini tashkil qilishning muammolaridan biridir. Bu tamoyil E.Shmalenbax (1873-1955)ning aktivlarga bergan tushunchasiga juda mos keladi. Uning fikricha, aktivlar bu kelajakda daromad keltiruvchi xarajatlardir. Biz esa ularni faqat xo’jalik mablag’lari deb tushunib o’rganib qolganmiz. Bundan aktivlarga qo’yilgan moliyaviy natijalar olib borish tartibini ko’rib chiqish zaruriyati tug’ilyapti. Shu sababli xarajat deb pul to’la-nishi emas, balki ana shu to’lovlar uchun huquq paydo bo’linishi tushuniladi. Bundan tashqari, pul summalarining hisoblanishi va ularning haqiqiy harakati o’rtasidagi doimiy farq borligi ham ana shunga asosan paydo bo’ladi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, moliyaviy hisob tamoyillari buxgalteriya hisobi kontseptual asoslarining tarkibiy elementi hisoblanib, ularning mohiya-ti va mazmuni O’zbekiston Respublikasi nolinchi buxgalteriya hisobi milliy stan-dartida batafsil yoritilgan. Mamlakatimizda o’tkazilgan islohotlarni amalga oshirish jarayonida asosiy o’quv qo’llanmasi sifatida ishlab chiqilgan “Moliyaviy hisob” kitobida esa ularni qo’llanilish doirasiga muvofiq ravishda quyidagi guruhlarga birlashtirish tavsiya etilgan: A. Muhit tamoyillari - alohida xo’jalik sub’ekti, davomiylik, baholash, davriylik. Alohida xo’jalik sub’ekti tamoyili – buxgalteriya hisobi o’ziga xos xu-susiyatlarga ega bo’lgan, hamda bir-biridan alohida bo’lgan xo’jalik sub ь ektlari bi-lan ishlaydi.Ularning har biri mulk egasi va boshqa tashkilot bo’lishiga karamay alohida ko’riladi va hisobga olib boriladi. Masalan, buxgalteriya hisobi nuqtai nazaridan korporatsiya va ularning aktsiyadorlari alohida shaxslardir. Davomiylik - korxona o’z faoliyatini kelgusida davom ettiradi degan faraz bilan moliyaviy hisobotlar tuziladi va taqdim etiladi. Baholash - ma’lumotlarning pul birliklarida aks ettirilishi. Davriylik - moliyaviy hisobotlar chorak, yillik davrlarga tuziladi. V. Sotish tamoyillari - tannarx, hisoblash, muvofiqlik, to’liq yoritish. Т annarx tamoyili - barcha aktivlarning xo’jalik yuritish davomida ular-ning harid qilinishi yoki ishlab chiqarilishi uchun qilingan harajatlar asosida baholanishini anglatadi. Hisoblash tamoyili - unga ko’ra pul to’lanishi yoki olinishini inobatga ol-may, barcha daromad va xarajatlar ularni yuzaga keltirgan xo’jalik muomalalari bo’lib o’tgan paytdayoq hisobga olinadi. Masalan, mahsulot sotilganda, uning puli olinmagan bo’lsa ham, u sotildi deb 16

hisoblanadi va sotish bo’yicha daromad tan olinadi. Ishchiga ish haqi hisobot oyining oxirida hisoblanadi, lekin u keyingi oyning boshida to’lanadi. Muvofiqlik tamoyili - moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda aks ettirilgan daromadlar bilan ularni ishlab topish uchun qilingan xarajatlar mos ravishda ko’rsatiladi. Masalan, hisobot davrida O’zDEU “Neksiya” avtomobilini sotgan bo’lsa, ana shu avtomobilning tannarxigina moliyaviy hisobotda aks etti-riladi. Т o’liq yoritish - foydalanuvchilar qarorlar qabul qilishlari uchun kerakli ma’lumotlarning barchasi moliyaviy hisobotlarda to’liq yoritilishi kerak. S. Cheklovchi tamoyillar - tannarx-daromad, muhimlik, tarmoq xususiyatlari, konservatizm. Т annarx-daromad - moliyaviy hisobotlarni tuzish uchun sarflanadigan xarajatlar ulardan olinadigan daromadlardan kam bo’lishi kerak. Shuning uchun ham kichik korxonalar alohida buxgalteriyani yuritib emas, balki buxgalterlik firmalariga buyurtma berib hisobot tuzdirishadi. Muhimlik - qaror qabul qilish uchun muhim axborotlar moliyaviy hiso-botlarda aks ettirilishi shart. Т armoq xususiyatlari - buxgalteriya hisobini tashkil qilishda faoliyat tarmog’ining xususiyati albattta o’z aksini topadi. Masalan, ishlab chiqarish hiso-bining savdo faoliyati hisobidan farqi katta, yoki paxta tozalash korxonalarida buxgalteriya hisobi o’z xususiyatlariga, meva-sabzavotlarni qayta ishlash korxona-larida buxgalteriya hisobi o’z xususiyatlariga egadir. Konservatizm tamoyili , yuqorida aytganimizdek, buxgalterni ehtiyotkor-likka chorlaydigan tamoyildir. Shunday qilib, tamoyillar kontseptual tuzilmaga rioya qilish uchun buxgal-terlar foydalanadigan ma’lum bir qo’llanmalardir. 5. Moliyaviy hisobotning turlari. Moliyaviy hisobotning maqsadi va vazifalari unda aks ettirilishi lozim bo’lgan axborotlarning turi, nomi va ko’lamini belgilab beradi. Moliyaviy hiso-botlardan foydalanuvchilar qarorlar qabul qilishlari uchun xo’jalik yurituvchi sub’ekt haqida quyidagi axborotlarni taqdim etish talab qilinadi:  korxonaning iqtisodiy resurslari, majburiyatlari va kapitali;  korxonaning iqtisodiy resurslari, majburiyatlari hamda kapitalida sodir bo’lgan o’zgarishlar;  korxonaning iqtisodiy holati. Boshqacha hilib aytganda korxonaning moliyaviy holati, hisobot davri uchun moliyaviy natijalari hamda mulkiy holati haqidagi ma’lumotlar moliyaviy hi-sobotda aks ettirilishi kerak. Ushbu ma’lumotlarni O’zbekiston Respublikasi-ning «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonuniga muvofiq quyidagi shakllarda aks ettirish tavsiya etiladi: Buxgalteriya balansi – 1-son; shakl Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot -2-son; shakl Asosiy vositalarning harakati to’g’risidagi hisobot – 3-son; shakl Pul oqimlarining harakati to’g’risidagi hisobot – 4-son ; shakl Х ususiy kapitalning xarakati to’g’risidagi hisobot -5-son ; shakl Moliyaviy hisobotga ilovalar, hisob-kitoblar va izohlar. Bu moliyaviy hisobotlar O’zbekiston Respublikasining Buxgalteriya hisobi milliy standartlari asosida ishlab chiqilgan va «Korxonaning hisob siyosati»ga asosan tuzilishi va foydalanuvchilar uchun ahamiyatli bo’lgan barcha moliyaviy ax-borotni qamrab olishlari kerak. 1-sonli «Buxgalteriya balansi» shaklda korxonaning xo’jalik mablag’lari va ularning joylashishi hamda tarkib topish manbalari o’z ifodasini topadi. Kor-xonaning mulki - bu 17

uning mablag’lari summasining o’z mablag’lari manbalari sum-masiga to’g’ri keluvchi qismidir. Korxona moliyaviy barqarorligi esa uning mul-kiy holati hamda to’lov qobiliyati bilan baholanadi. Т o’lov qobiliyatini aniq-lashda esa korxona majburiyatlarini uning aylanma mablag’lari summasi bilan so-lishtirish lozim. 2-sonli «Moliyaviy natijalar tug’risidagi hisobot» shakl da korxonaning mahsulot sotishdan ko’rgan moliyaviy natijasi, asosiy faoliyat, umumxo’jalik fao-liyati bo’yicha moliyaviy natijasi va sof foydasi ko’rsatiladi. Bu shakl ma’lu-motlari buxgalteriya balansini tuzishda ishlatiladi. 3-sonli «Asosiy vositalarning harakati to’g’risidagi hisobot” shakl kor-xonada mavjud mulkning holatini baholashda imkonini beradigan ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Bu shakl ba’zi ma’lumotlarini (masalan, yil boshiga va yil oxiriga qoldiq summasini) balansdagi shu moddalar bilan solishtirish mumkin. Т ahlil uchun esa asosiy vositalarning o’rtacha yillik qiymati ko’rsatkichi ishlatiladi. Ushbu shakl asosiy vositalar harakati bilan bog’liq barcha ma’lu-motlarni bergani sababli, ular asosida asosiy vositalar, ya’ni mulkning tex-nik holatini baholash mumkin. 4-sonli «Pul oqimlarining harakati to’g’risidagi hisobot» shakl korxona pul mablag’lari harakatini baholash nuqtai nazardan nihoyat darajada katta ahamiyatga ega. Bu hisobotni o’qishni bilgan kishi ma’lum bir darajada korxonaning moliyaviy natijalari shakllanishi haqidagi ma’lumot bilan tanishishi va uni 2-shakl ma’lumotlari bilan solishtirishi mumkin. Bu hisobot korxonaning naqd va naqd pulsiz muomalalarining umumiy aylanmasi haqidagi ma’lumotlarni beradi. Hisobot davri boshiga qoldiqqa hisobot davridagi kirim qo’shilib, hisobot davridagi chiqim chegirilib yuborilsa, pul mablag’lari qoldigini hisobot davri oxiriga aniqlash mumkin. 5-sonli « Х ususiy kapitalning xarakati to’g’risidagi hisobot» shakl korxona-ning o’z mablag’lari manbalari haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va ular-ning harakati haqida batafsilroq ma’lumot berish uchun tuziladi. Shunday qilib, moliyaviy hisobot bu moliyaviy hisobning eng yakuniy bos-qichi va uning asosiy maqsadidir. Qonunga muvofiq 1 yanvardan 31 dekabrgacha qadar bo’lgan taqvimiy yil moliyaviy hisobotning hisobot davri hisoblanadi. Moliyaviy hisobot quyidagilarga taqdim etiladi: soliq idoralariga; ta’sis hujjatlariga muvofiq mulkdorlarga; makroiqtisodiyot va statistika idoralariga; qonun xujjatlariga muvofiq boshqa tashkilotlarga. Moliyaviy hisobot hisobot yili boshidan qo’shilib boruvchi jamlama tartibda yilning har choragida taqdim etiladi. 1. Moliyaviy hisobotlarni yoritish. Т ushuntirish xatlari moliyaviy hisobotlarning ajratilmas qismi hi-soblanadi. Ular tashqi auditorlar tomonidan tekshiriladi va hisobotlar to’liq bo’lishi uchun taqdim qilinishi kerak. Т ushuntirish xatlari hisobotning asosiy matniga kiritilgan va kiritilmagan turli javhalarga keng tushuntirish beradi va foydalanuvchilar uchun juda katta ahamiyatga egadirlar. Ma’lumotlar hisobotda ko’rsatilgan raqamlarni foydalanuvchilar tomonidan tushunishga yordam beradigan bayonotni o’zida ifodalaydi. Odatda moliyaviy hisobotlarda joylashgan ilk tushuntirish xati hisob siyosatining umumiy yoritiilishi hisoblanadi. Moliyaviy hisobotlar tuzishda foydalaniladigan siyosatni bilish moliyaviy hisobotning aniq raqamlarini tushunish uchun kerakdir. Masalan, firma o’z Т MZlarini baholash uchun FIFO usulini ishlatmay AVESO ( yoki LIFO ) usulini 18

ishlatganligini bilsak, Т MZ-larning qiymatini shuningdek sotilgan mahsulotlarning tannarxini to’g’ri talqin qilish uchun asosga ega bulamiz. Umuman, yoritish daromadni tan olish va xarajatlarni joriy va kelgusi davrlarda aktivlarga taqsimlashga tegishli tamoyillari nisbatan muhim xulosalar qilishni talab qiladi. Agar aniqroq aytadigan bo’ladigan bo’lsak, yoritish o’z ichida quyidagi masalalarga tegishli bo’lgan buxgalteriya hisobi usullari va tamoyillari o’z ichiga oladi: mavjud bo’lgan ma’qul o’zga usullarni tanlash; ushbu soha uchun muhim bo’lgan tamoyil va usullarni qo’llash. Т urli kompaniyalar o’z hisob siyosatining muhim qismlarida turli mod-dalarni aks ettiradilar. Moliyaviy hisobotda ko’rsatilgan summalarni tushun-tirish zarur bo’lgan va foydanuvchiga muhim bo’lgan barcha siyosat turlarini yori-tishi zarur. Ulardan tashqari keltiriladigan moliyaviy hisobotlarni yoritishlar quyidagi vazifalarni bajarishlari kerak: tafsilotlarni tushuntirish; operatsiyalarni izoxlash; hisobotlarda aks ettirilmagan moddalarga tushuntirish; yangi ma’lumotlarni keltirish; boshqa zaruriy izoxlar. Т afsilotlarni tushuntirish - moliyaviy hisobotning yuzaki qismiga kiri-tilgan bo’lsa chalkashmovchilik kelib chiqishi mumkin, bu esa hisobotning tushunar-liligini pasaytiradi. Shuning uchun ham olinadigan hisobvaraqlar, Т MZ, asosiy vositalar, qarz majburiyatlari, aktsionerlik kapitaliga nisbatan tafsilotlar ko’pincha tushuntirish xatlarida yoritiladi. Х o’jalik muomalalarni tushuntirish - yil davomidagi asosiy kirim va chiqimlar tabiati tushuntirish xatlarida yoritilishi shart. Aktsionerlik yoki boshqa turdagi kapital ishlatilganligi haqida muammolar ham ochib berilishi shart. Hisobotda aks ettirilmagan moddalarni tushuntirish - ba’zi shartnomalar yoki ish bitimlari muhim bo’lsa ham moliyaviy hisobotlarda aks ettirilmaydi, garchand ular korxona moliyaviy holatini va muammolar natijalarini tushunishda muhim hisoblansalar ham. Ular tushuntirish xatlarida aks ettiriladilar. Kela-jakda sotish yoki sotib olish bo’yicha qayd qilingan kontraktlar va majburiyatlar bunga misol bo’lishi mumkin. Moliyaviy yilning oxiri va moliyaviy hisobotni taqdim etish sanasi orasidagi davrda sodir bo’lgan hodisalar, keyingi hodisalar sifatida ochib berilishi kerak. Keyingi hodisalar buxgalteriya balansiga ta’sir etishlari va taxminlarni tuzatishi mumkin va agar u buxgalteriya balansi sanasidan keyingi holatini aks ettiradigan bo’lsa, foydalanuvchilarning xabari bo’lishi uchun u tushuntirish xatida ochib berilishi shart. Yangi ma’lumotlarni keltirish (taqdim etish) - ko’pincha ma’lumotlar moliyaviy hisobotning asosiy qismiga sig’may qoladi, ammo u xulosa chiqarish uchun muxim hisoblanadi. Masalan, qarz majburiyatlarni qo’shimcha ta’minlash si-fatida qo’yilgan aktivlar, bog’liq tomonlar bilan muammolar, kelgusi besh yil ichida asosiyso’mmani to’lash taxminini o’z ichiga olgan qarz majburiyatlarining tafsilotlari, qarz majburiyatlari va shuningdek, investitsiyalar bo’yicha foiz stavkalarining tafsilotlari, investitsiyalarning haqiqiy bozordagi bahosi ochib berish, qayta moliyalashtirish bo’yicha tafsilotlar va ijara shartnomalari. Boshqa zaruriy izohlar (tushuntirish xatlari) - yuqorida aytib o’tilganlar to’liq ro’yxat hisoblanmaydi, tushuntirish xatlari bundan tashqari mufassallash-tirilgan va murakkab bitimlarni, kafolatlarni, majburiyatlarni va foydala-nuvchiga moliyaviy hisobotni to’liq tushunishga yordam beradigan har qanday mod-dalarni tushuntirib berishlari shart. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2002 yil 27 dekabrdagi 140-sonli buyru І iga 1-sonli ilova, O’zR AV tomonidan 2003 y. 24 yanvarda 1209-son bilan r ґ yxatga olingan 19

Prilojenie N 1 k Prikazu ministra finansov ot 27 dekabrya 2002 g. N 140, zaregistrirovannomu MYu 24 yanvarya 2003 g. N 1209 BUХGALТERIYa BALANSI - 1-sonli shakl Kodlar 20___ yilga ______________ BҐUТ bґyicha 1-shakl O710001 Korxona, tashkilot KТUТ bґyicha Тarm oі ХХТUТ bґyicha Тashkiliy-huіuіiy shakli ТХShТ bґyicha Mulkchilik shakli MShТ bґyicha Vazirlik, idora va boshіalar DBIBТ bґyicha Soliі tґlovchining identifikatsion raіami SТIR Hudud M OBТ Manzil Jґnatilgan sana O’lchov birligi, ming sґm Qabul іilingan sana Тaіdim іilish muddati 20

K o’ rsatkichlar nomi Satr kodi hisobot davri boshiga hisobot davri oxiriga 1 2 3 4 Aktiv I. Uzo q muddatli aktivlar Asosiy vositalar: Boshlan g’ ich ( q ayta tiklash) q iymati (0100, 0300) 010 Eskirish summasi (0200) 011 Qoldi q (balans) q iymati (satr. 010 - 011) 012 Nomoddiy aktivlar: BoshlanІich іiymati (0400) 020 Amortizatsiya summasi (0500) 021 Qoldi q (balans) q iymati (satr. 020 - 021) 022 Uzoq muddatli investitsiyalar, jami (satr.040+050+060+070+080), shu jumladan: 030 Qimmatli q o g’ ozlar (0610) 040 Sh u ’ba x o’ jalik jamiyatlariga investitsiyalar (0620) 050 Qaram x o’ jalik jamiyatlariga investitsiyalar (0630) 060 Chet el kapitali mavjud bo’lgan korxonalarga investitsiyalar (0640) 070 Bosh q a uzo q muddatli investitsiyalar (0690) 080 O’rnatiladigan asbob-uskunalar (0700) 090 Kapital qo’ yilmalar (0800) 100 Uzo q muddatli debitorlik q arzlari (0910, 0920, 0930, 0940) 110 shundan: muddati o’ tgan 111 Uzo q muddatli kechiktirilgan xarajatlar (0950, 0960, 0990) 120 I bo’lim bo’yicha jami (satr.012+022+030+090+100+110+120) 130 II. Joriy aktivlar Т ovar-moddiy zahiralari, jami (satr.150+160+170+180), shu jumladan: 140 Ishlab chі q arish zahiralari (1000, 1100, 1500, 1600) 150 Тugallanmagan ishlab chiqarish (2000, 2100, 2300, 2700) 160 Тayyor mahsulot (2800) 170 Тovarlar (2900 dan 2980 ning ayirmasi) 180 Kelgusi davr xarajatlari (3100) 190 Kechiktirilgan xarajatlar (3200) 200 Debitorlar, jami (satr.220+230+240+250+260+270+280+290+300+310) 210 shundan: muddati o’tgan 211 Х aridor va buyurtmachilarning qarzi (4000 dan 4900 ning ayirmasi) 220 Ajratilgan bulinmalarning qarzi (4110) 230 Sho’’ba va qaramxo’jalik jamiyatlarning qarzi (4120) 240 Хodimlarga berilgan bo’naklar (4200) 250 Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo’naklar (4300) 260 Byudjetga soliq va yig ’ imlar bo ’ yicha bo ’ nak to ’ lovlari (4400) 270 Maqsadli davlat jamg ’ armalari va sug ’ urtalar bo ’ yicha bo ’ nak to ’ lovlari (4500) 280 Т a’sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha qarzi (4600) 290 Х odimlarning boshqa operatsiyalar bo’yicha qarzi (4700) 300 Bosha debitorlik qarzlari (4800) 310 Pul mabla g’ lari, jami (satr.330+340+350+360), shu jumladan: 320 Kassadagi pul mablag’lari (5000) 330 Hisoblashish hisobvarag’idagi pul mablag’lari (5100) 340 Chet El valyutasidagi pul mablag’lari (5200) 350 Boshqa pul mablag’lari va ekvivalentlari (5500, 5600, 5700) 360 Qisqa muddatli investitsiyalar (5800) 370 Boshqa joriy aktivlar (5900) 380 II b o’ lim b o’ yicha jami satr.140+190+200+210+320+370+380) 390 Balans aktivi b o’ yicha jami (satr.130+390) 400 21

K o’ rsatkichlar nomi Satr kodi hisobot davri boshiga hisobot davri oxiriga Passiv I. O’ z mabla g’ lari manbalari Ustav kapitali (8300) 410 Qo’shilgan kapital (8400) 420 Rezerv kapitali (8500) 430 Sotib olingan xususiy aktsiyalar (8600) 440 Тaqsimlanmagan foyda (koplanmagan zarar) (8700) 450 Maqsadli tushumlar (8800) 460 Kelgusi davr xarajatlari va to’lovlari uchun zahiralar (8900) 470 I bulim b o’ yicha jami (satr.410+420+430-440+450+460+470) 480 II. Majburiyatlar Uzo q muddatli majburiyatlar, jami (satr.500+510+520+530+540+550+560+570+580+590) 490 Sh . J .: uzoq muddatli kreditorlik qarzlari ( satr .500+520+540+560+590) 491 shundan : muddati o ’ tgan uzoq muddatli kreditorlik qarzlari 492 Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga uzoq muddatli qarz (7000) 500 Ajratilgan bulinmalarga uzoq muddatli qarz (7110) 510 Sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarga uzoq muddatli qarz (7120) 520 Uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar (7210, 7220, 7230) 530 Soliq va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar (7240) 540 Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar (7250, 7290) 550 Х aridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar (7300) 560 Uzoq muddatli bank kreditlari (7810) 570 Uzoq muddatli qarzlar (7820, 7830, 7840) 580 Boshqa uzoq muddatli kreditorlik qarzlar (7900) 590 Joriy majburiyatlar , jami satr.610+630+640+650+660+670+680+690+ 700+710+ +720+730+740+750+760) 600 Sh.J: joriy kreditorlik qarzlari (satr.610+630+650+670+680+690+ +700+710+720 +760) 601 shundan : muddati o ’ tgan joriy kreditorlik qarzlari 602 Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz (6000) 610 Ajratilgan bo’linmalarga qarz (6110) 620 Sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarga qarz (6120) 630 Kechiktirilgan daromadlar (6210, 6220, 6230) 640 Soliq va majburiy to’lovlar bo’yicha kechiktirilgan majburiyatlar (6240) 650 Boshqa kechiktirilgan majburiyatlar (6250, 6290) 660 Olingan bo’naklar (6300) 670 Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz (6400) 680 Sug’urtalar bo’yicha qarz (6510) 690 Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar bo’yicha qarz (6520) 700 Тa’sischilarga bo’lgan qarzlar (6600) 710 Mehnatga haq to’lash bo’yicha qarz (6700) 720 Qisqa muddatli bank kreditlari (6810) 730 Qisqa muddatli qarzlar (6820, 6830, 6840) 740 Uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi (6950) 750 Boshqa kreditorlik qarzlar (6950 dan tashqari 6900) 760 II b o’ lim b o’ yicha jami (satr.490+600) 770 Balans passivi b o’ yicha jami (satr.480+770) 780 22

BALANSDAN Т ASHQARI HISOBVARAQLARDA HISOBGA OLINADIGAN QIYMA Т LIKLARNING MAVJUDLIGI Т O’G’RISIDA MA’LUMO Т K o’ rsatkichlar nomi Satr kodi hisobot davri boshiga hisobot davri oxiriga Qisqa muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar (001) 790 Mas’ul saqlashga qabul qilingan tovar-moddiy qiymatliklar (002) 800 Qayta ishlashga qabul qilingan materiallar (003) 810 Komissiyaga qabul qilingan tovarlar (004) 820 O’rnatish uchun qabul qilingan uskunalar (005) 830 Qat ’ iy hisobot blankalari (006) 840 Тo’lovga qobiliyatsiz debitorlarning zararga hisobdan chiqarilgan qarzi (007) 850 Olingan majburiyat va to’lovlarning ta’minoti (008) 860 Berilgan majburiyat va to’lovlarning ta’minoti (009) 870 Uzoq muddatli ijara shartnomasiga asosan berilgan asosiy vositalar (010) 880 Ssuda shartnomasi bo’yicha olingan mulklar (011) 890 Kelgusi davrlarda soliq solinadigan bazadan chiqariladigan xarajatlar (012) 900 Vaqtinchalik soliq imtiyozlari (turlari bo’yicha) (013) 910 Foydalanishdagi inventar va xo’jalik jihozlari (014) 920 Ra h bar Bosh buxgalter 23

FOYDALANILGAN ADABIYOТLAR 1. O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonuni Тoshkent, 1996 yil 30 avgust. 2. O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi. Тoshkent, 2002 yil 8 fevral 3 «Statistika va moliyaviy hisobotlarni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» gi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 25 iyundagi qarori. Soliq to’lovchining jurnali. 2002 yil, 8-son, 19-bet. 1. O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standartlari Т oshkent, O’zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsia-tsiasi, 2003 yil. 2. 21-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti. Т oshkent, O’zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsiyatsiyasi, 2004 yil. 3. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida Nizom, Т oshkent, O’zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Asso-tsiatsiyasi 2002 yil. 4. Bakaev A.S. Uchetnaya politika predpriyatiya, Moskva, Izdatel ь stvo Bux.uchet, 1994 g. 5. Beloborodova V.A i dr. Kal ь kulyatsiya sebestoimosti produktsii v promo’sh-lennosti, Moskva, FiS,1989 g. 6. Blank I.A. Osnova finansovogo menedjmenta, v 2 tomax, Kiev, «Nika-TSentr» «El ь ga», 2002 g. 7. Druri K. «Vvedenie v upravlencheskiy i proizvodstvenno’y uchet», Moskva, Audit, 1998 g. 8. Medvedov A.N. «Kak izbejat ь buxgalterskix oshibok» Moskva, Infra-M 1997 g. 9. Mejdunarodno’e standarto’ finansovoy otchetnosti, Moskva, Askeri,1999 g 10. Myuller G. i drugie «Uchet: mejdunarodnaya perspektiva» Moskva, Finanso’ i statistika, 1993. 11. Nayt K, Prakticheskie problemo’ v oblasti finansovogo menejmenta i upravlencheskogo ucheta v Uzbekistane, Т ashkent,1999 g. 12. Nidlz B, Anderson Х , Kolduell D «Printsipo’ buxgalterskogo ucheta», Moskva Finanso’ i statistika, 2000 g. 13. Primenenie Mejdunarodno’x standartov finansovoy otchetnosti. Uchebnoe posobie pod redaktsiey Gershuna A.M.Moskva, 2002 god, tom 2.str.24-5 g. 14. Popkov D.A.Buxgalterskiy uchet i analiz v zarubejno’x stranax, Minsk,IP “Ekoperspektiva” 1998 g. 15. Raz ь yasneniya MSFO, YuSAID, 2002 g. Komitet po Mejdunarodno’m Standartam Finansovoy Otchyotnosti. 16. Moliyaviy hisob Sultonova D.A. Muminova S. Х . va boshqalar, O’quv qo’l-lanma, O’zbekiston Biznes fanlar O’qituvchilari Assotsiatsiyasi. Тoshkent, 2001 yil. 17. Т kach V.I., Т kach M.V.Mejdunarodnaya sistema ucheta i otchetnosti, Moskva, Finanso’ i statistika, 1992. 18. Т o’laxodjaeva M.M. O’zbekiston Respublikasida moliyaviy nazorat tizimi, «Iqtisodiyot va xuquq dunyosi» nashriyot uyi,1998. 19. TSenno’e bumagi, Spravochnik aktsionera i predprinematelya, Т oshkent, Izdatel ь skiy dom «Mir ekonomiki i prava» , 2000 g. Vo’pusk 3. 20. Entoni R,Dj Ris «Uchet : situatsii i primero’», Moskva, F iS,1993 g. 21. Fond «Nou- Х au», Upravlencheskiy uchet, Uchebnoe posobie, Т ashkent,1 999 g. 22. Fond «Nou- Х au», Uchet izderjek, Uchebnoe posobie, Т ashkent,1999 g. 23. Х ongren Ch. Т . Buxgalterskiy uchet: upravlencheskiy aspekt, Moskva, Finanso’ i statistika, 2000 . Х endriksen E.S., Van Breda N.F. Т eoriya buxgalterskogo uchyota Moskva , Finanso’ i statistika, 2000 g. 24

Похожие

Moliyaviy dasturlash

Moliyaviy nazorat

Moliyaviy qo’yilmalar

Moliyaviy hisobot

Moliyaviy nazorat.