MHT ning xorijiy mamlakatlarda qo‘llanilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

122.5 KB

Скачать

MHT ning xorijiy mamlakatlarda qo‘llanilishi Reja: 1. Rivojlangan davlatlarda milliy hisoblar tizimini joriy etish tajribasi 2. BMT MHT -93 va YEMHT-95 da yakuniy iste’mol tushunchasi. 3.Aloxida davlatlarda MXT ni kullanilishi.

1. Rivojlangan davlatlarda milliy hisoblar tizimini joriy etish tajribasi Iqtisodiy adabiyotlarda «xalqaro andoza» tushunchasiga unchalik katta e’tibor qaratilmagan. Lekin biz bilamizki, MHT ham xalqaro andozalardan biri sanaladi. Shuning uchun ilmiy ishda «xalqaro andoza» tushunchasi ustida to‘xtalishni zaruriy hol deb hisoblaymiz. Davlat milliy statistikasining uslubiyati, ko‘rsatkichlari va ularning sifati, ishonchliligini baholash, tarqatish, tashkil qilish ishlari ham moliya, pul – kredit hamda iqtisodiy statistikaga oid xalqaro andozalarga asoslanganligining ahamiyati kattadir. Bu andozalar : - BMT, XVF, Jahon banki, OESR va Yevropa Ittifoqining Statistika qo‘mitasi tomonidan hamkorlikda ishlab chiqilgan va 1993 yilda BMT ning Statistika Komissiyasi tomonidan maqullangan milliy hisoblar tizimi (MHT –93) XVF ning to‘lov balansini tuzish bo‘yicha qo‘llanmasi (5- nashri, 1993) va unga 2000 yilda kiritilgan o‘zgarish va qo‘shimchalar. Ma’lumki, ushbu qo‘llanma 1996 yildan boshlab, XVF tomonidan qayta ko‘rib chiqilmoqda. Bundan tashqari, statistikaning boshqa jabhalariga tegishli bo‘lgan xalqaro andozalar: xalqaro iqtisodiy tavsifnomalar MSOK (ISIC), mahsulot va xizmatlaro, baho va bandlik, tashqi savdo va boshqalar bo‘yicha. Bu tavsiyanomalar va tavsifnomalar BMT ning ixtisoslashtirilgan komissiyalari va BMT ning statistika komissiyasi tomonidan tayyorlangandir. Jahon banki va XVF hamkorligida tashqi kredit (qarzlar) statistikasi bo‘yicha qo‘llanma, XVF tomonidan xalqaro likvidlik statistikasi bo‘yicha ish qo‘llanmasi tayyorlanmoqda. XVF bir necha yil oldin tayyorlagan moliya ma’lumotlarini xalqaro tashkilotlarga taqdim qilish va tarqatishning maxsus xalqaro andoza ham ishlab chiqilgan edi. Xalqaro kapital bozoridan foydalanish xuquqiga ega bo‘lish maqsadida

$mamlakatlarning iqtisodiy va moliyaviy ko‘rsatkichlarini e’lon qilishning ba’zi bir qonun qoidalarga rioya qilish uchun XVF ma’lumotlarini tarqatishning maxsus standartini ishlab chiqdi. Bu va yangidan tayyorlanayotgan andoza – tarqatilayotgan statistik ma’lumotlarning sifatini baholash, iqtisodiy va moliyaviy ko‘rsatkichlarning ishonchliligini baholash andozalari ham yaratilmoqda. Statistikaga oid xalqaro andozalarni milliy statistikada qo‘llanma sifatida foydalanish va ularni joriy etish xalqaro tashkilotlarga (ayniqsa iqtisodiy tashkilotlarga) a’zo bo‘lgan davlatlar uchun ahamiyatlidir: xalqaro tashkilotlarga a’zo mamlakatlar shu andozalarga asoslangan holda statistika ma’lumotlarini taqdim etish majburiyatlarini oladilar; bu andozalardan foydalanish natijasida resurslar iqtisod qilinadi, statistikani uslubiy va tashkil qilishning eng zamonaviy usullari joriy etiladi; xalqaro miqyosda taqqoslanadigan ma’lumotlarga ega bo‘linishi iqtisodiy hamkorlikni yanada rivojlantirish va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish imkoniyatlarini yaratadi. Xalqaro andozalarni joriy qilishdan yuzaga chiqadigan imkoniyatlar ва afzalliklarni e’tiborga olgan holda davlat moliya statistikasini xalqaro andozalarning tushunchalari, ko‘rsatkichlari tizimi va ularni hisoblash uslubiyati, tashkil qilishning qonun - qoidalari asosida ko‘rish lozimdir. Bu o‘rinda iqtisodiy (makro –mezo - mikro) statistika, moliya, pul – kredit statistikasi, to‘lov balansi va statistikasining boshqa jabhalari MHT – 93 ga muvofiqlashtiriladi. Chunki, MHT – 93 muhim makroiqtisodiy o‘zgarishlarni o‘rganish bilan birga, jami iqtisodiy statistikani uy\unlashtirish va o‘zaro muvofiqlashtirishning samarali vositasidir. Milliy hisoblar tizimining metodologik prinsiplari, asosiy schyotlari va ko‘rsatkichlari xalqaro tashkilotlar (BMT va Yevropa iqtisodiy xamjamiyati) tomonidan ishlab chiqilgan.$

Bu metodologik prinsiplar, bir tomondan jahonning boshqa davlatlarida shu tizimni joriy etishga, ikkinchi tomondan esa olingan ma’lumotlarni taqqoslash hamda MHT ning boshqa qulaylik tomonlarini keng yoyishga xizmat qiladi. Ana shu andoza BMT tomonidan 1950 yilda tayyorlangan bo‘lib, ko‘pgina mamlakatlar o‘z milliy hisoblar tizimini shu andozalarga moslashtira boshlaganlar. 1968 yili BMT ning Statistika komissiyasi tomonidan MHT ni yana bir yangi xalqaro andozasi ishlab chiqildi. 1968 yilda tadbiq etilgan MHT 25 yil toki 1993 yilning fevraliga qadar xizmat qildi. 70 -yillardan boshlab rivojlangan mamlakatlarda u yoki bu xajmda andozani joriy qila boshladilar. 1993 yil fevral oyida BMT ning Nyu -Yorkdagi Statistika komissiyasining navbatdagi sessiyasida MHT ning yangi xalqaro andozasi qabul qilinib, bu xalqaro andozada ham BMT ning eski 1968 yildagi xalqaro andozasining asosiy yutuqlaridan foydalanish ko‘rsatib o‘tilgan. Bunda eng asosiy yangiliklardan biri makroiqtisodiy statistikaning ko‘rsatkichlaridan keng ko‘lamda foydalanishdir. Bu yangiliklarga birinchi navbatda aktiv va passiv ko‘rsatkichlar, to‘lov balanslari , davlat budjetidagi statistika ko‘rsatkichlari kiradi. BMT ni yangi milliy hisoblar tizimi bo‘yicha xalqaro andozasi 1968 yildagi xalqaro andozasi o‘rniga maydonga kelgan bo‘lib, bunga 25 yil ichida ,ya’ni 1968 yildan 1993 yilgacha MHT da qo‘lga kiritilgan yutuq va tajribalar asos qilib olinganligi uchun bu yangi MHT -93 avvalgi andozalarga nisbatan ancha mukammallashtirilgan va takomillashgan edi. Shu o‘rinda , 1968 yilda qabul qilingan andoza ham xalqaro va milliy darajada makroiqtisodiy statistikani rivojlanishida muhim rol o‘ynaganligini ta’kidlab o‘tish zarur. MHT -93 xalqaro iqtisodiy xamkorlikda muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni xalqaro taqqoslashtirishni yuksaltirish maqsadida tashkil etildi. Rivojlangan mamlakatlar iktisodchilarining ta’kidlashicha, BMT ni yangi xalqaro andozasi 10 yil xizmat qilishga mo‘ljallab tuzilgan. MHT -93 700 ga yakin

$sahifadan hamda 21 bobdan iborat bo‘lib, bu boblarda milliy hisoblar tizimini u yoki bu aspektlari aniq ifodalab berilgan. 1968 yildagi milliy hisoblar tizimi kabi yangi milliy hisoblar tizimida ham markaziy ko‘rsatkich - yalpi ichki mahsulot bo‘lib, u yoki bu davrda (yil, chorak) berilgan mamlakat iqtisodiy xududida yashovchi rezidentlarning ishlab chiqargan yakuniy tovar va xizmatlarini bozor bahosida xarakterlaydi. Yalpi ichki mahsulotni bunday hisoblash asosida iqtisodiy ishlab chiqarish sohasini aniqlash yotadi. Yangi milliy hisoblar tizimida iqtisodiy ishlab chiqarish o‘z ichiga shaxsiy iste’mol uchun tovar va xizmatlarni ishlab chiqaradigan amaliyotdagi barcha faoliyatni oladi. 1968 yilda qabul qilingan BMT ni MHT bo‘yicha halqaro andozasi bilan 1993 yilda qabul qilingan halqaro andozasi orasida juda katta o‘xshashlik va farqlanishlar mavjud ekan. Buni quyidagi holatlar izohlab beradi: 1.MHT -93 da ishlab chiqarish sohasi o‘z ichiga nafaqat " yashirin iqtisodiyot" ni, shu bilan birga huquqiy taqiqlangan faoliyatni (giyohvandlik moddalarni ishlab chiqarish va sotish) ham oladi (1968 yildagi halqaro andozada bu holat hisobga olinmagan). 2.MHT – 93 da yalpi ichki mahsulot tarkibini hisoblashda uncha katta bo‘lmagan o‘zgarishlar yuz bergan bo‘lib, bu o‘zgarishlarning asosiysi - yalpi jam\arish ko‘rsatkichini aniqlashda ko‘rinadi. Yangi MHT da yalpi jam\arish 3 elementdan tashkil topadi: asosiy fondlarni yalpi jamlanishi, moddiy aylanma vositalar zaxiralarining o‘sishi, qimmatbaho buyumlarni sotib olish.(1968 yildagi halqaro andozada qimmatbaho buyumlarni sotib olish moddasi qo‘shilmagan edi). 3.1968 yildagi halqaro andozada davlat boshqaruv organlarining harbiy maqsadlar uchun tovar va xizmatlar sotib olish uchun qilgan barcha harajatlari oraliq iste’mol sifatida hisobga olinar edi. MHT –93 da harbiy aeroportlar qurish, verflar (kema yasaydigan va remont qilinadigan joy), yo‘llar, binolar va boshqalar uchun qilingan harajatlar asosiy fondlarni yalpi jamlanishi sifatida inobatga olinadi.$ $MHT -93 da asosiy e’tibor alohida iqtisodiy sektorlar bo‘yicha milliy boylik ko‘rsatkichini, aktiv va passivlarni tahlil etishga qaratilgan bo‘lib, iqtisodiyot sektorlari quyidagi turlarga guruhlanadi: tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalari, moliya muassasalari, davlat muassasalari, uy xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat (ijtimoiy) tashkilotlar, uy xo‘jaligi. Bu iqtisodiy sektorlar uchun bir -biri bilan chambarchas bo\langan schyotlar tizimi ishlab chiqilgan bo‘lib, ular har bir sektor ichidagi iqtisodiy jarayonlarni asosiy bosqichlarini (mahsulot ishlab chiqarish, daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash, yakuniy iste’mol va jam\arish, aktiv va passiv) hamda bu sektorlar orasidagi bo\lanishlarni ifodalaydi. MHT - 93 quyidagi schyotlar tizimidan tashkil topadi: - barcha iqtisodiy sektorlar uchun andoza schyotlar; -iqtisodiy tarmoqlar uchun schyotlar (ishlab chiqarish, daromadlarni tashkil topish schyoti); -aloxida ko‘rinishdagi iqtisodiy operatsiyalar uchun schyotlar, masalan, boshqa davlatlar bilan joriy operatsiyalar schyoti, tovar va xizmatlar schyoti); -butun iqtisodiyotni to‘laligicha ta’riflovchi schyotlar; MHT –93 da eng muhim ko‘rsatkichlar orasidagi bo\lanish quyidagicha ifodalanadi: A.Yalpi ichki mahsulot. B.Mamlakat rezidentlarining xorijiy mamlakatlardan olgan daromadlari( mulkdan olingan daromad, mehnat xaqi, ishlab chiqarishga soliqlar). V.Xorijiy davlatlarga beriladigan birlamchi daromadlar. G.Yalpi milliy daromad (ÀqÁ - Â). D.Mamlakat rezidentlarining xorijiy mamlakatlardan olgan joriy transfertlari qoldi\ i (ijtimoiy yordam, qarindoshlardan olingan sov\a-salomlar). YE. Yalpi milliy mavjud daromad. Å q ÃqÄ.$

BTM MHT – 93 xalqaro andozasi qabul qilingandan so‘ng Yevropa davlatlari o‘zlarining Yevropa milliy hisoblar tizimini isloh qilishga kirishdilar. 1995 yil aprel -may oylarida Yevropa Ittifoqining barcha davlatlari o‘zining milliy xisoblar bo‘yicha Yevrostat tomonidan tayyorlangan yangi bayonotini - Yevropa milliy hisoblar tizimi - 95 ni ( SEC 95 - Systeme europeen de comptabilite) qabul qildi. Bu bayonot BMT ni MHT bo‘yicha 1993 yildagi oxirgi andozaga moslashtirilgan va 1995 yilda e’lon qilindi. Yevropa milliy hisoblar tizimida (YEMHT) - Yevropa Ittifoqi a’zolari davlatni eng jiddiy majburiyatlarini zimmasiga olishgan va Yevropa xujjatlarini ma’lum tartib qoidalariga bo‘ysinadilar. YEMHT- 95 ning asosiy xususiyatlarini, Yevropa mamlakatlaridan biri Fransiya misolida ko‘rib chiqamiz. 70 yillardan boshlab, Fransiyaning milliy xisoblari kelishilgan holda kengaytirilgan milliy schyotlar tizimi tarzida ishlab chiqildi, ya’ni o‘z navbatida Yevropa MHT andozasi SEC-79 ga asoslandi.(- chizmaga qarang). БМТ ЕВРОПА ИТТИФОКИ ФРАНЦИЯ МҲТ-68 ЕМҲТ - 70, ЕМҲТ – 79 КМҲТ    МҲТ –93 ЕМҲТ –95 ЕМҲТ – 95 3- chizma. Milliy hisoblar tizimi. - chizmadan ko‘rinadiki, o‘z vaqtida MHT ini qayta ishlab chiqish amalga oshirildi va takomillashtirildi. 60 -yillarda BMT MHT ning yangi andozasini ishlab chiqib, 1968 yilda e’lon kildi va shu tarika BMT MHT -68 maydonga keldi. BMT -68 asosida, uning xususiyatlarini o‘zida moslashtirgan xolda YEMHT - 70 ishlab

$chiqildi. YEMHT - 70 bu 70 yillarning oxiriga qadar bir necha bor shaklini o‘zgartirdi va YEMHT - 79 nomidagi yangi andoza qabul qilindi. O‘z navbatida YEMHT - 70 asosida Fransiyada kengaytirilgan milliy hisoblar tizimi (KMHT) ishlab chiqildi. 80-yillarning boshida MHT - 68 ni islox kilish boshlandi va BMT ekspertlari XVF, Jaxon Banki, Iqtisodiy xamkorlik va rivojlanish tashkiloti (OESR), Yevropa xamkorligi bilan uzviy alokadorlikda BMT MHT yangi standartini BMT MHT - 93 ni ishlab chikdi. Bizning ilmiy kuzatishlarimiz bo‘yicha BMT MHT – 93 halqaro andozasiga nisbatan Yevropa MHT – 95 halqaro andozasi ancha takomillashtirilgan va yuqori aniqlikka ega. Buni quyidagi holatlarda ko‘rishimiz mumkin: 1.BMT MHT–93 xalqaro andozasiga nisbatan YEMHT – 95 halqaro andozasida moliyaviy aktiv va passivlar, moliya schyoti, soliqqa tortish , to‘lov balansi, davlat budjeti kabi masalalar ancha to‘liq berilgan; 2.Yangi kiritilgan YEMHT - 95 da yangi bir qator tushunchalar aniq ko‘rsatilgan, jumladan investitsiya, mavjud daromad, iste’mol xarajatlari, yangi baho siyosati, subsidiya hisobi, inflyatsiya hisobi va shu kabilar. 3. YEMHT halqaro andozasida tuzilmaviy xususiyatlarni qayta ko‘rib chiqish taklif qilingan. Bularga: iqtisodiyotda institutsional sektorlarni tarkibidagi o‘zgarishlar, faoliyat turlarini tasniflashni uy\unlashtirish, shuningdek, schyotlarni tuzishda bazis yilidagi baholardan foydalanish va pul okimlarini kunlik hosil bo‘lish hisobi kiradi. 4. YEMHT –95 halqaro andozasini prinsipialligi uning bosqichma -boskichligi bo‘lib , daromadlarning hosil bo‘lishini 3 ga bo‘ladi: - birlamchi daromadlarning xosil bulish schyoti. - daromadlarning ikkilamchi taqsimlanish schyoti. - natura xolatda daromadlarning qayta taqsimlanish schyoti.$ $Bunday bulinishdan maksad birlamchi daromadlarni xosil bulishini va daromadlarni qayta taqsimlanish jarayoniga ajratilishini to‘liq ko‘rsatish. Yangi kiritilgan YEMHT –95 yukoridagi kursatilganlarini xar biriga tuxtalamiz. Institutsional sektorlarning tuzilmasi. Oldingi Fransiyaning kengaytirilgan MHT ida institutsional sektorlar 7 ga bo‘lingan: -nomoliyaviy korxonalar va kvazikorporatsiya ( yirik milliy korxonalarga ajratilgan); - kredit muassasalari ; - su\urta kompaniyalari; - umumdavlat boshqaruvi tashkilotlari; - xususiy ma’muriyat ( xukumat); - uy xo‘jaligi ; - "tashki dunyo". YEMHT -95 yangi tizimi institutsional sektorlar tuzilmasiga bir kancha uzgarishlarni olib keldi. Shundan, nomoliyaviy korporatsiyalar va kvazikorporatsiya bundan keyin nomoliyaviy korxonalar sektoriga (kvazikorporatsiyani xam xisobga olgan xolda) deb ataladigan buldi; uning tarkibidagi yirik milliy korxonalar boshka ajratilmaydigan buldi. Kredit muassasalari va su\urta kompaniyalari moliya korporatsiyasi sektoriga birlashtirildi, ularning bir kancha faoliyati kushilish yunalishiga ega buldi. "Umumdavlat boshqaruv tashkilotlari" sektori va uy xo‘jaligi sektori YEMHT - 95 da KMHT dagi kabi koldirildi. "Xususiy ma’muriyat" sektori " uy xo‘jaligiga xizmat kursatuvchi foyda olmaydigan notijorat tashkilotlar" sektoriga uzgartirildi. Fransiyaning barcha iqtisodiy sektorlari kanchalik muxim bulmasin, ular uy xo‘jaligi sektori bilan$

birlashishi faraz kilingan edi, lekin ular ayni vaktda uzining mustakilligini saklab koldi. " Tashki dunyo" sektoriga bir qator tuzilmaviy uzgarishlar kiritildi. Bir so‘z bilan aytganda, YEMHT - 95 iqtisodiyotda 6 ta institutsion sektorga bo‘lingan: nomoliyaviy korporatsiyalar, moliya korporatsiyalari, umumdavlat boshqaruvi, uy xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat korxonalar, uy xo‘jaligi va "tashqi dunyo". E’tiborlisi shundaki, iqtisodiyotda institutsional sektorlarning bunday tasniflanishi O‘zbekiston Respublikasi iktisodiyotida xam foydalanilmoqda.

$2. BMT MHT -93 va YEMHT-95 da yakuniy iste’mol tushunchasi. MHT sohasidagi mutaxassislar uy xo‘jaligi yakuniy iste’molini baholash masalalariga 1-marta duch kelmaganlar. Yevropa Ittifoqining barcha mamlakatlarida fan va so\liqni saqlash xarajatlari davlat va jamoaning xarajatlarining katta qismini tashkil etadi. Aynan ular ijtimoiylashgan iste’mol qismni tashkil etadi. Masalan, ijtimoiylashgan iste’mol qism ko‘p bolali oilalarning jamoat transportidan foydalanganlik uchun imtiyozlari, past daromad oluvchi uy xo‘jaliklarining uy - joy xarajatlarini qoplash uchun olgan yordamlari va boshqalardan iborat. O‘z - o‘zidan ko‘rinadiki, bunday tizim xalqaro iqtisodiy taqqoslashlarni qiyinlashtiradi, shuningdek turli davlatlar uchun iste’mol salmo\i, davlat xarajatlarini tubdan o‘zgartirib yuboradi. Bundan tashqari, ular daromad va iste’mol orasidagi munosabatni aniqlashda qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. O‘z - o‘zidan ko‘rinadiki, uy xo‘jaligida daromad va yakuniy iste’molga qilingan xarajatlar orasidagi munosabat va sotsial ta’minot tizimi barcha davlatlarda bir xil emas. Iqtisodiy tahlilda shunday fikrlar borki, iste’molning bu qismini hisobga olmaslik kerak deyilgan. Lekin bunday qaror iste’mol va uning dinamikasiga yetarlicha baho bermaslikka olib keladi. Agar iste’molning ijtimoiylashgan qismi o‘ssa, yakuniy iste’molda ijtimoiy to‘lovlar o‘sishi kuzatiladi. Bunga qarama -qarshi o‘laroq BMT MHT - 93 va uning davomchisi YEMHT –95 yakuniy iste’molni barcha umumlashgan istyemolini aks ettirib, bunda iste’mol xarajatlari ular tomonidan uy xo‘jaligi xarajatlari faqat chegaralanadi, xolos. Oxirgisida uy xo‘jaliklarining so\liq - saqlashga, maorifga, uy - joyga xarajatlarini imkoni boricha o‘rnini to‘ldirishga qaratilgan. Bunday uslubiyatni qabul qilinishi umumdavlat boshqaruv sektorida$ $xarajatlar qismini aniqlash uchun shu qadar zarur, chunki uy - joy xo‘jaligi xaqiqiy yakuniy iste’moli bunga kiradi. BMT MHT - 93 da faqat individual iste’mol aniqlanadi ya’ni individual shu mazmundaki, uning oluvchilar aniq chegaralab qo‘yilgan. Bunga maorif va so\likni –saqlash kiradi. Aksincha, umumdavlat boshqaruviga xarajatlar va milliy xavfsizlik xarajatlari uy xo‘jaligining xaqiqiy yakuniy iste’moliga kiritilmaydi. KMHT ning oldingi tizimida uy xo‘jaligining mavjud daromadi iste’molning ijtimoiylashgan salmo\iga muvofiq qiymatda belgilangan edi. Masalan, dori – darmonlarning o‘rnini qoplash - medikomentlarning umumiy qiymati iste’molda hisobga olinadi. YEMHT -95 ning yangi bayonotida mavjud daromadni yakuniy iste’mol qismida bunday to‘ldirishlar aks ettirilmaydi. Ammo YEMHT - 95 korrektirovkalangan mavjud daromadni aniqlashda yakuniy iste’mol xarajatlari bilan xaqiqiy yakuniy iste’mol orasidagi farqlarni oshishiga qarab baholaydi (2 – chizma). Bu farqlar uy xo‘jaligining umumdavlat boshqaruv sektoridan oladigan natura shaklidagi sotsial transfertlarini ifodalab beradi. 4-chizmadan ko‘rinadiki, KMHT da mavjud daromad iste’mol summasi bilan yalpi jam\arish orasidagi farq sifatida aniqlanadi . Bunga nafaqat yakuniy iste’mol, balki dori -darmonlar va ularning o‘rnini qoplash uchun qilingan xarajatlar xam kiradi). YEMHT-95 da nafaqat mavjud daromad (yakuniy iste’mol xarajatlari q yalpi jam\arish) ni hisoblab qolmay, balki korrektirovkalangan mavjud daromadni ( xaqiqiy yakuniy iste’mol q yalpi jam\arish) ham aniqlash imkoniyati borligini taklif etadi. Milliy hisoblarda investitsiyalar asosiy kapitalni yalpi jamlanishi tushunchasini ifodalaydi. MHT -68 va Fransiya KMHT da asosiy kapitalni yalpi jamlanishi faqat " bir yildan kam bo‘lmagan, ishlab chiqarish jarayonida foydalanishga$ $mo‘ljallangan " mahsulot (tovar) lardan iborat. Bu tushuncha binolar, inshootlar, qurilmalar, mashina va asbob - uskunalar, transport vositalari, iqtisodiy birliklarga egalik kilishni yoki xujalik xisobidagi ishlab chiqarishni hisobga kiritadi. BMT MHT -93 va unga muvofiq YEMHT -95 da investitsiya tushunchasi kengaytirilgan holda o‘rganilib, asosiy kapitalni yalpi jamlanishi, unumdorlikni oshirish yoki xizmat qilish muddatini oshirish maqsadida asosiy kapitalni elementlarini qayta qurollantirish bilan bo\langan holda xarajatlardan chiqarildi. Shunday bo‘lsada, har bir davlatning o‘ziga xos xususiyatlari va maxsus sharoitlari bo‘lib, ushbu mamlakatlarda qo‘llanilayotgan MHT shu sharoitlarga moslashtirilgan bo‘lishi kerak. Masalan: ba’zi rivojlangan mamlakatlarda (AqSH, Germaniya) MHT tavsiya qilgan uy xo‘jaliklarining xarajatlarini shaxsiy iste’mol uchun tasniflashdan foydalanilmaydi. Ayniqsa, bunda katta qiyinchilik shaxsiy iste’mol xarajatlarini turlarga ajratilmaganligidir (uzoq muddatli, qisqa muddatli tovar va xizmatlarga). Amaliyotda barcha rivojlangan mamlakatlarda jam\arish asosiy fondlarni yalpi jam\arish va moddiy aylanma vositalar zahiralarini o‘sishiga ajratiladi. Biroq, ko‘plab rivojlangan mamlakatlarda jam\arish haqidagi ma’lumotlar MHT tasniflashlariga muvofiq yuqoridagi elementlar bo‘yicha ko‘rsatilmaydi. Ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda muhim qiyinchiliklar valyuta kategoriyasini MHT standartlari bo‘yicha ko‘rsatilmasligidadir. Masalan, MHT da o‘rnatilgani kabi import to‘lovlari boshqa turdagi bilvosita soliqlarni boshqa turi ko‘rinishida aks ettirilmaydi. Bundan tashqari, MHT metodologiyasida ko‘rsatilganidek, yalpi ichki mahsulot iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha ishlab chiqarish bahosida ham, omil baholarida ham hisobga olinmasdan, bozor bahosida xisobga olinadi. MHT ning muhim tavsiyalaridan biri iqtisodiyotni uy xo‘jaligi sektoriga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat ( ijtimoiy) sektoriga ajratilishida namoyon bo‘ladi. Demak, bu sektor bo‘yicha yalpi va qo‘shilgan qiymat ( sof mahsulot), yakuniy iste’mol, daromad va xarajat ko‘rsatkichlari xisoblanadi. Lekin amaliyot$ $ko‘rsatadiki, hali ko‘p mamlakatlarda bu sektor bo‘yicha MHT tavsiyasidan amaliyotda foydalanilmayapti. 3.Aloxida davlatlarda MXT ni kullanilishi . Kuzatishlarimiz shuni ko‘rsatdiki, rivojlangan mamlakatlarning ba’zilarida (masalan, Kanada, Yaponiya, Gollandiya) bu sektor mustaqil sektor sifatida tan olinmasdan, balki uy xo‘jaligi sektorini tarkibida turadi. Bundan tashkari, bu sektor xorijda davlat budjeti hisobiga emas, balki o‘z mabla\lari hisobiga shakllanadi. Germaniyada qo‘llanilayotgan MHT ning umumiy schyotlar tuzilmasi MHT xalkaro andozasidan tubdan farq qiladi. Bu farqlar amaliyotda iqtisodiyotni sektorlar bo‘yicha tasniflashda namoyon bo‘ladi. Germaniyada mahsulotlarni ishlab chiqarish, iste’mol qilish va jam\arish, shuningdek daromad va xarajatlar xamda sarmoya xarajatlarini moliyalashtirish schyotlari xizmat kiladi. Asosiy ko‘rsatkichlariga esa kuyidagilar kiradi: a) yalpi ishlab chiqarish; b) omil baholaridagi sof ichki mahsulot ;v) milliy daromad; g) real daromad; d) jam\arish; s) moliyaviy okimlar. Bular o‘rtasidagi farq yana nokorporativ korxonalar daromadlarini sharxlashda namoyon bo‘ladi. Germaniyada mayda nokorporativ korxonalarning jam\arish ko‘rsatkichi tadbirkorlik faoliyatini kengaytirish uchun muljallansa, MHT tavsiyalari bo‘yicha iste’mol tovarlarini sotib olish uchun muljallangan bo‘ladi. Kanadaning MHT i o‘zining tuzilmasi bo‘yicha BMT ning MHT iga juda yaqin turadi . Shuningdek, ishlab chiqarish schyoti faqat butun iqtisodiyot bo‘yicha tuziladi. Bu vazifani BMT MHT ida tovar va xizmatlar schyoti bajaradi.$ $Kanada MHT iqtisodiyot sektorlarining tasniflash BMT MHT tavsiyalariga to‘la mos keladi. Faqat muhim farqlanish bor, u ham bo‘lsa uy xo‘jaligiga xizmat kursatuvchi notijorat tashkilotlar sektori mustaqil sektor maydonga chiqmaydi. AqSH da bugungi kunda amalda bo‘lgan MHT boshqa mamlakatlarga nisbatan ancha takomillashgan va tuliqdir. BMT MHT da milliy daromad ko‘rsatkichi (mehnat haqi, ijtimoiy su\urtaga ajratmalar, ish haqi ko‘rinishidagi boshqa daromadlar, tadbirkorlik daromadlari, renta daromadlari, korporatsiya foydasi, sof foiz) bozor bahosida xisoblanadi, AKSH MHT ida bu milliy daromad ko‘rsatkichi faktor qiymatida (bozor bahosidan egri soliq va subsidiyalar chegirib tashlanadi) hisobga olinadi. Yaponiya zamonaviy milliy xisoblari - bu balans ko‘rinishidagi o‘zaro bo\ langan murakkab statistik tizim bo‘lib, milliy daromadni yaratish, taqsimlash va pirovard foydalanish, tarmoqlararo alokalar, moliyaviy okimlar, mamlakatning milliy boyligi dinamikasi va tulov balanslarini anik ifodalab beradi. Yaponiyada bu MHT mamlakat iqtisodiyotini tahlilini, davlatni iqtisodiy siyosatini, dastur va prognozlarini ishlab chiqishda muhim qurol hisoblanadi. Yaponiyaning milliy hisoblar tizimida asosiy schyotlar kuyidagilarga ajratiladi: 1. ishlab chiqarish schyoti ( tarmoqlararo balans). 2. daromad va xarajatlar schyoti. 3. sarmoyalarni shakllanish schyoti. 4. investitsion moliyalashtirish. 5. tashqi dunyo schyoti 6. aktiv va passiv schyotlar ( fond schyoti). 7. korrektirovkalangan ( qayta baholangan) schyotlar. Yaponiyada milliy hisoblar iqtisodiy agentlarni 3 ta asosiy guruhga ajratadi ( tijorat korxonalari, xukumat va uy xo‘jaliklari).$ $Yaponiyada makroiqtisodiy ma’lumotlar bir -biri bilan agregatsiyalangan ko‘rsatkichlarda ( YAMM, iste’mol xarajatlari, YAIM, kapitalni shakllanishi va boshqalar ) ifodalanadi. Yaponiya milliy daromadida shaxsiy jamgarma salmogi 20 % ni egallaydi. Uy xo‘jaligi budjetida daromadlarni 25 % ini milliy jam\arish tashkil etadi. Yaponiya davlat organlari amaliy faoliyatida foydalaniladigan iqtisodiy ma’lumotlar statistik tasnif tizimiga asoslanadi ya’ni davlat standarti asosida ko‘riladi. 1992 yilda Rossiya Davlat Statistikasini BMT ni MHT bo‘yicha konsepsiyasi asosida « Xalqaro amaliyotda qabul qilingan hisob va statistika tizimiga o‘tkazish davlat dasturi» ishlab chiqilgan edi. Shu davlat dasturini 1 -boskichi 1997 yilga kelib tugallandi. Birinchi boskichda Rossiya Statistikasiga MHT to‘liq tadbiq etilmadi. Masalan: moliyaviy schyot tuzilmadi, schyotlar qayta baholanmadi, to‘lov balansi va MHT ning boshqa qismlari tuzilmadi. Shuningdek, MHTni barcha iqtisodiyot sektorlari bo‘yicha va mintakaviy hududlari bo‘yicha schyotlar ishlab chiqilmadi, bu hududlarda doimiy bahoda qayta baholash o‘tkazilmadi. Yangi bosqichda Rossiya Statistikasida asosiy vazifa MHT ning umumlashgan moliya - kredit ko‘rsatkichlari va to‘lov balansi ko‘rsatkichlarini hisoblash uslubiyati kabi shu soxadagi muhim masalalarni hal etish talab etildi. Shuning bilan birga alohida tarmoq sektorlarida MHT ko‘rsatkichlarini hisoblash uslublarini takomillashtirish hamda hozirgacha xisoblanmayotgan yangi statistik ko‘rsatkichlarni aniqlash uslubiyatini topish va boshqalar. 1- bosqichda bajarilmay qolgan ishlarni hisobga olib, 1997- 2003 yillarga mo‘ljallangan davlat dasturini 2- bosqichi qabul qilindi. Rossiya Federal dasturlarini bajarish doirasida davlat statistika organlari 630 tani ishni bajardilar, shu ishlarning 430 tasi (68 %) mahalliy davlat statistika$

organlarining ishlari bilan bajarildi. Bunday yirik miqyosdagi bajarilgan статистик ишларга қуйидагилар киради : - milliy iqtisodiyot va iqtisodiyot sektorlari bo‘yicha milliy schyotlar tuzildi; - joriy va taqqoslama narxlar asosida yillik va choraklik YAIM xajmi hisoblandi; - mintaqalar darajasida yalpi ichki mahsulot hisoblab chiqildi; - jamlama moliyaviy balanslar ishlab chiqildi. Bu mamlakat ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishi va federal budjet loyihasining bashoratini ishlab chiqishni asoslashga xizmat qiladi; investitsion faoliyatni natijalarini xarakterlovchi asosiy kapital balanslari ishlab chiqildi; - mamlakat va mintaqalar bo‘yicha mehnat bozori holatini kengaytirilgan holda xarakterlash uchun bandlik muommolari bo‘yicha 250 ming kishi tekshirib ko‘rildi; - 49 ming uy xo‘jaligi budjetlarini tekshirish asosida aholini turmush darajasi ko‘rsatkichlari shakllantirildi; - kichik korxonalarni yoppasiga tekshirish o‘tkazish asosida kichik tadbirkorlikni rivojlantirish ko‘rsatkichlari shakllantirildi; - barcha iqtisodiyot sektorlarida inflyatsion jarayonlarni xarakterlovchi baho darajasi va uni o‘zgarishi kuzatildi; - uy- joy , kommunal xo‘jaliklarni isloh qilishni borishi statistik kuzatildi; bir xil asosga keltirilgan ( unifikatsiyalashgan ) statistik hisobot shakllari asosida barcha iqtisodiy tarmoqlari tashkilotlarining faoliyatini umumiqtisodiy ko‘rsatkichlari operativ shakllantirildi;

$2001 yilda milliy hisoblar bo‘yicha ishlar alohida iqtisodiyot sektorlarning rivojlanishiga, YAIM ko‘rsatkichlari dinamikasini tavsiflashni takomillashtirishga qaratilgandir. Iqtisodiyot sektorlarini axborot bazasini takomillashtirish maqsadida iqtisodiy sektorlar bo‘yicha tasniflagichlarni qayta ishlash ishlari davom etmoqda. Bu ishlar asosida MHT –93 tomonidan ishlab chiqilgan institutsion birliklarni tasniflashni metodologik prinsiplari yotadi. Bu tasniflashni joriy etilishi iqtisodiyot sektorlariga ajratishda schyotlarni ishlab chiqish uchun qo‘llaniladigan axborot bazasini jiddiy yaxshilash maqsadida xizmat qiladi. Milliy hisoblar ko‘rsatkichlari asosida mintaqaning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishini ko‘rsatkichlar tizimlarini kompleks tayyorlashni vujudga keltirish uchun mahalliy statistika organlarining faoliyati kengaytirildi. Makroiqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichlari bo‘yicha tematik to‘plamlar tayyorlanmoqda. MHT aloxida mamlakatlarda bir –biridan sezilarli farq qiladi. Lekin, iqtisodiy aylanish manzarasini, undagi muhimroq tomonlarni ko‘rish uchun moslashtirishning u yoki bu tarzdagi umumiy yo‘nalishlari mavjud aynan shu maqsadga MHT ning tuzilmaviy sxemasi javob beradi. Kuzatishlarimizdan kelib chiqib, MHT to‘\risida gapirganda iqtisodiyotni ta’riflash va uning tahlilini aniqlash usuli sifatida "iqtisodiy jadval" tushunchasiga to‘xtalish zarur. Milliy hisoblarda aloxida milliy hisoblarni aks ettiruvchilarni iqtisodiy jadvallarni umumiy balanslashtiruvchi jadvallar deb atash qabul qilingan. Bunday jadvallardan ko‘rinadiki, qaysi xo‘jalik birliklari iqtisodiy aylanishni vujudga keltiradi, ishlab chiqarish jarayoni, daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash, yakuniy iste’mol orasida qanday alokalar vujudga keladi, uning daromadi qanday shakllanadi va nimalarga sarflanadi, berilgan iqtisodiy tizimning barcha tuzilmaviy elementlarida iqtisodiy tenglikni qanday ifodalanishi aks ettiriladi, shu tariqa savollarga javob beriladi.$ $Iqtisodiy jadval korrespondensiyalangan schyotlar tizimlari shaklida tuziladi: 1-schyot bo‘yicha resurslar 2 - schyotga kelib tushadi, 3 schyotda foydalaniladi. 2 - schyot bo‘yicha resurslar 3-schyotga o‘tkazish yo‘li bilan shakllanadi. Agar har bir schyotning o‘ng qismi ( resurslar) jadvallar qatori kurinishida, chap qismi ( foydalanish) esa ustun ko‘rinishida tasvirlanadigan bo‘lsa, bunday iqtisodiy jadval kvadrat matritsalar ko‘rinishi shaklida qabul qilinadi. Fransiyaning yi\ma iqtisodiy jadvali Ushbu jadvalda x belgisi qandaydir yozuvni ifodalaydi, indekslar esa quyidagilarni tasvirlashni (1-kator nomeri, 2 - ustun nomeri) qulaylashtirish uchun mo‘ljallangan. Jadvaldan ko‘rinadiki, barcha tovar va xizmatlar nomoliyaviy korxonalarda (x1,6) ishlab chiqiladi yoki kiritiladi (x1,10 ). Bu resurslar xo‘jalik birliklari guruhiga mos. Tovar va xizmatlarning umumiy massasi ishlab chiqarish iste’moli (x1,1) va jam\arishga (x1,2), yakuniy iste’molga (x1,3) va eksportga (x1,5) ga sarflanadi. Bu xarajatlar xo‘jalik birliklari guruhiga mos. Bu guruhlarning barchasi orasida daromadlarning taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi bilan bo\langan qandaydir aloqalar vujudga keladi ( 2 -kator bo‘yicha barcha yozuvlar). Natijada har bir guruhda qandaydir resurslar kelib tushishi va xarajatlar taqsimoti balans xosil bo‘ladi. Ular orasidagi fark qoldiq moddada (saldoda ) hisoblanadi. Bitta guruhdagi ijobiy qoldiq modda boshqa guruhdagi salbiy qoldiq moddaga kompensatsiya qilinadi (x3,2 q x3,3 q x3,6 ).$ $Boshqa tomondan, bu kompensatsiyalanish qandaydir yetishmovchilikni keltirib chikaradi, ichki guruhlar bo‘yicha umumiy qoldiq modda xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy munosabatda qarzlar o‘sishi yoki kamayishini ifodalaydi. (x4,5qx4,6). Yuqorida belgilanganidek, ko‘rsatilgan sxema ancha soddalashtirilgan. Xaqiqatda ulardan amaliy foydalanishda gorizantal bo‘yicha xo‘jalik birliklarining har bir guruhi uchun to‘la schyotlar tuziladi, vertikal bo‘yicha esa barcha operatsiyalar to‘liq nomenklatura bo‘yicha ajratiladi. Matritsalar shaklida iqtisodiy jadvallar misolini Angliya milliy hisoblarini matritsa blokida ko‘rib chiqamiz. Yuqoridagi jadvaldagi kabi bu matritsa iqtisodiy aylanishni to‘liqligicha xarakterlaydi va uning barcha asosiy okimlarini balanslashishini ko‘rsatadi. qatorlar bo‘yicha bloklar - daromadlarni, ustunlar bo‘yicha bloklar - xarajatlarni ko‘rsatadi. Uning iqtisodiy mazmuni quyidagicha :ishlab chiqarish natijasida tovarlar (V2,1) keladi va kiritiladi (V8,1 ), ishlab chiqarishda foydalaniladi (V1,2), iste’mol (V1,3), davlat iste’moli (V1,4), jam\arish (V1,7) va eksport (V1,8). Tarmoqlar ishlab chiqarish va sotish bilan bo\liq holda (V2,1) resurslar oladilar, ularni tovarlarni ishlab chiqarish iste’moli uchun sarflaydilar (V1,2), soliq tulovi (V5,2), aholi daromadlari va ish haqiga to‘lovlar (V6,2), jam\arish (V7,2). Iste’mol xarajatlari nafaqat tovar va xizmatlarni xarajatlaridan (V1,3), shuningdek soliqlardan (V5,3) xosil bo‘ladi. Bu xarajatlarning moliyalashtirish manbaalari bulib, aholi va boshqa ijtimoiy sektorlarning mabla\lari xisoblanadi (V3,6). Xukumatning o‘zining funksiyasining bajarishi (boshqaruv, mudofaa, so\liqni saqlash, maorif) tovarlarga kilingan xarajatlar (V1,4) va aholining mehnat haqi to‘lovlariga (V6,4) boglangan. Bu xarajatlarni moliyalashtirish manbaalari davlat sektorini (V4,6) zimmasida turadi. Barcha soliqlar (V5,2 va V5,3) davlatga to‘lanadi (V6,5) va bular davlat daromadlarining yagona manbai emas. Bu$ $daromadlar nafaqat davlatni o‘zining funksiyasini bajarishi uchun sarflanadi, shuningdek, jam\arish uchun (V7,6) yoki chet - el oldidagi o‘z majburiyatlarini bajarishga (V8,6) beriladi. Jam\arish tarmoq jam\arishi hisobiga (V7,2) va boshqa ijtimoiy sektorlar, masalan aholi va davlat V(7,6) hisobiga moliyalashtiriladi. Xarajatlarga muvofiq, tovarlar ishlab chiqarish belgilanadi (V1,7) yoki tashki investitsiyadan (V8,7) foydalaniladi. Bu o‘zatmalarning xammasi nafaqat tovarlar harakatini (V8,1 va V1,8) xisobga olib, balki kapitalni ham (V8,6 va V8,7) hisobga olib, tashki dunyo bilan kandaydir aylanishni muvofiqlashtiradi. Bunday holatda aylanish (oborot) (V11qV1; V21qV2; ... V81qV8) da balanslashadi. Mamlakat iqtisodiyotini boshqarish va makroiqtisodiy tahlil uchun kullaniladigan eng mukammal milliy hisoblar tizimi - bu aynan Fransiya milliy hisoblar tizimidir. Fransiya MHT ida iqtisodiyotni xarakterlash uchun zarur bulgan barcha asosiy elementlar gavdalanadi. Xo‘jalik birliklari ichki iqtisodiyotni doiraviy aylanishida alohida bosqichlarini tahlil qilish bo‘yicha turli operatsiyalar va schyotlar kategoriyalariga ajratiladi. O‘z navbatida Fransiya MHT ida daromadlar harakati ishlab chiqarish jarayoni va moddiy ne’matlar harakatini aks ettiradi. Bundan tashkari, uning iqtisodiy faoliyati natijasida xo‘jalik birliklariga kelib tushadigan moliyaviy talablar va majburiyatlar ham kiradi. Bu tizim mamlakat iqtisodiy holatini asoslovchi turli darajadagi bir qancha schyotlar to‘plamini o‘z ichiga oladi. Fransiya MHTi tuzilmasini umumiy ko‘rinishini quyidagi jadvalda ko‘rish mumkin:$ $Yalpi ishlab chiqarish soddalashgan schyotlarda to‘liqligicha kursatiladi, lekin har bir sektorning o‘zini xususiyatidan kelib chiqib, resurslar doiraviy aylanishda alohida bosqichlarga ajratiladi. Bunda har bir bosqich orasida mustahkam aloqalar saqlanib qoladi va bu vaqtda vujudga kelgan barcha yangi va yangi oqimlar tahlilda qatnashadi. Bunday holatda ishlab chiqarish va moliyaviy oqimlar ko‘rsatilmaydi. Kengaytirilgan schyotlarda ishlab chiqarish soxalarida ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyat natijalarini tahlil qilish maqsadida qo‘shimcha ishlab chiqarish va moliya schyotlari kiritiladi. Bunda ishlab chiqarish schyotida barcha ishlab chiqarish sohasi 16 ta tarmoqqa ajratiladi. Daromadlarni taqsimlash ham barcha korxonalar bo‘yicha birgalikda aks ettirilmasdan, balki 2 ta yirik guruh bo‘yicha (korxonalar va individual korxonalar) bo‘yicha kursatiladi. Bunday guruh schyotlarida yana bir aspekt : operatsiyalar xarakteri nuqtai -nazardan korxonalar faoliyati tekshiriladi. ishlab chiqarish soxasining 16 ta tarmogidan xar biri bo‘yicha tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish schyoti tuzilib, bu schyotning resurs qismida mahsulotlar qiymati, foydalanish qismida oralik iste’mol, yakuniy iste’mol, jam\arish va eksport xajmi turadi. Bunday resurs va foydalanish kabi 2 ga bo‘linish - nafaqat foydalanish turlari va manbaalari bo‘yicha, balki xo‘jalik birliklari guruhi bo‘yicha ifodalanadi. Soddalashgan schyotlarga nisbatan to‘liq nomenklatura bo‘yicha taqsimlash operatsiyalari ko‘rsatiladi. Moliyaviy operatsiyalarni umumlashgan jadvalida nomenklatura bo‘yicha 10 yulda moliyaviy aktiv va passivlarni o‘zgarishi tahlili beriladi. Nixoyat, qo‘shimcha schyotlarda ishlab chiqarish -texnologik aspekt tulik tarmoqlararo balansni tuzish yo‘li bilan tahlil qilinadi (65 tarmoq bo‘yicha). Daromadlar harakati va moliyaviy faoliyat ham aniq shaklda tekshiriladi. Barcha ishlab chiqarish sohalari uchun birgalikda daromadlardan foydalanish, taqsimlash, kapital va moliyaviy operatsiyalar aks ettiriladi. Bunday ishlab chiqarish -$ $texnologik aspektlarni asosli tekshirish bir tomondan to‘plam uchun turli xil statistik birliklarni qo‘llanilishi talab qilinadi. Kengaytirilgan schyotlar tahlilida "sof " tarmoqlar (shartli faqat bir xil mahsulot ishlab chiqarish) nomenklaturasi kiritiladi. Kengaytirilgan schyotlarda bu 16 ta tarmoq, qo‘shimcha 65 ta tarmoqchadan iborat. Ishlab chiqarish sohalari daromadlar harakati va moliyaviy faoliyatini tahlil qilish uchun real tarmoqlar tulik nomenklaturada kullaniladi. Korxonalar guruhlari asosiy mahsulot belgilari bo‘yicha umumlashtiriladi. Fransiyaning milliy hisoblar tizimida tahlil qilishning bu ikki yo‘li aynan qo‘shimcha schyotlarda yakkol ko‘rinadi. Bunday guruh schyotlarida ishlab chiqarish soxalarida moliyaviy operatsiyalar tahlili yana bir aspektda o‘tkaziladi. Bunda 10 ta turdagi aktiv va passivlar bitta guruhga - muassasada birlashadi. Shunday qilib, moliyaviy operatsiyalar nomenklaturasi 54 yo‘lgacha kengayadi. Yuqoridagi milliy hisoblarni tarmoqlarga bo‘linishi faqat ishlab chiqarish sohasiga taalluqli. 70 - yillarning oxirida BMT ni Statistika Byurosi amaliyotda aloxida mamlakatlarda MHT ni qo‘llanilishi bo‘yicha katta tahliliy ishlarni olib bordilar. Bunday tahlil xar yili milliy statistika chop etadigan milliy mahsulot to‘\risidagi ma’lumotlariga , mamlakatni milliy schyotlar statistikasi bo‘yicha bergan savolnomalarga javoblariga hamda BMTning milliy schyotlar bo‘yicha statistik yilnomalariga asoslanadi. O‘tkazilgan tahlil shuni ko‘rsatadiki, xali ko‘p mamlakatlar BMT ni MHT ni qo‘llash bo‘yicha tavsiyalariga to‘la javob bermaydi va shuning uchun BMT Statistika Byurosi so‘rovnomalariga takdim etiladigan ma’lumotlar tulik xolatda emas. Masalan, rivojlangan mamlakatlarning ba’zilari sarmoya xarajatlarini moliyalashtirish schyotini ko‘rib chiqadi, lekin bu mamlakatlarda xam ushbu schyotni to‘zish kiyinchiliklarga olib kelmoqda. Barcha tekshirilgan mamlakatlarda YAIM ni yakuniy iste’mol kategoriyasi bo‘yicha tuzilishini aniqlash yo‘lga qo‘yilmagan.$ $Ba’zi mamlakatlarda YAIM ni yakuniy iste’mol, yalpi jam\arishni asosli tasniflash bo‘yicha BMT tavsiyasi kullanilmay kelingan. Masalan: Davlat boshqaruv organlarining yakuniy iste’moli BMT tasnifi bo‘yicha rivojlangan mamlakatlarda 30 % va rivojlanayotgan mamlakatlarda 60 % dan yuqori bo‘lmasligi kerak. Garchi, ko‘plab tekshirilgan mamlakatlarda daromad va xarajatlarni umumiy schyoti ishlab chiqiladi. Lekin kuplab mamlakatlarda aloxida iqtisodiyot sektorlari uchun daromad va xarajatlar schyoti ishlab chiqilmagan. Eng katta qiyinchilik rivojlangan mamlakatlarda bu schyotlarni tuzish muommosidir. Ba’zi rivojlangan mamlakatlarda (AKSH, Fransiya) YAIM ni taqqoslama narxlarda hisoblash ( iqtisodiyet tarmoqlari bo‘yicha ham) MHT tavsiyalari va tasniflariga mos keladi. Kupgina rivojlangan va rivojlanayetgan mamlakatlarda aloxida iktisodiyet tarmoqlarida yalpi foyda va mehnat haqini tashkil topish qiymati MHT tavsiyalariga to‘la mos keladi. Ba’zi rivojlangan mamlakatlar amaliyotida uy xo‘jaligi xarajatlarini shaxsiy iste’molga tasniflash munosabati MHT tavsiyalariga asoslanadi, bunda asosiy qiyinchilik shaxsiy iste’mol xarajat turlari bo‘yicha ( uzoq muddatli foydalaniladigan tovarlar, qisqa muddatli foydalaniladigan tovarlar, xizmatlar) tasniflashda kuzatilmoqda. Ko‘plab rivojlangan mamlakatlar amaliyotida jam\arish asosiy fondlarni yalpi jam\arish va moddiy aylanma vositalar zaxiralarini o‘sishiga bo‘linadi. Biroq, ko‘plab rivojlangan mamlakatlarda jam\arish bo‘yicha keltirilgan tasnif andozaviy MHT tavsiyalariga mos kelmaydi. Rivojlangan mamlakatlarda eng muhim qiyinchilik MHT doirasida bir qancha valyuta kategoriyalarini aniqlash muommosidir. Masalan: ko‘plab mamlakatlarda import to‘lovlari boshqa turdagi egri soliqlardan alohida bo‘lib, MHT talablariga javob bermaydi. Shuning bilan birga iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha YAIM ni ishlab chiqaruvchilar bahosida hisoblash tasnifi qo‘llanilmaydi. Biroq, bu mamlakatlarda iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha faktor ( omil) baholarida$ $YAIM ni guruhlash bo‘yicha jadvallar tuziladi ( omil baho q bozor baho- bilvosita soliqlar - subsidiya). Bizning fikrimizcha, xalkaro andozalarga asoslangan MHT ning eng muhim tavsiyalaridan biri bu iqtisodiyot sektorlari bo‘yicha uy xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat ( ijtimoiy ) tashkilotlar sektorini tasniflashdir. Ushbu sektorni aloxida xususiyati shundaki, jumladan : bu sektor uchun yalpi va sof mahsulot ko‘rsatkichlari, yakuniy iste’mol ko‘rsatkichlari , daromad va xarajatlar ko‘rsatkichlari xisoblanadi. Lekin amaliyotda ko‘plab rivojlangan mamlakatlarda bu MHT -93 talablariga javob bermaydi. Shunday qilib, respublikamizda milliy hisoblar tizimini joriy qilayotgan vaqtda rivojlangan mamlakatlarning il\or tajribalaridan samarali foydalanish va ularni maqsadli yo‘naltirish zarur. Bizning milliy hisoblar tizimi buyicha chet -el tajribasini chuqur taxlil etishimiz, respublikamizda maxalliy sharoitlarga uygunlashtirilgan MXT joriy qilishda ularning tajribasidan samarali foydalanish zarurligini kursatdi. Milliy hisoblar tizimining metodologik prinsiplari, asosiy schetlari va ko‘rsatkichlari rivojlangan mamlakatlarda (Fransiya , AKSH, Germaniya, Yaponiya, Gollandiya va boshkalarda) keng kullanilib kelinmokda. Uzbekiston Statistikasiga MXT ni joriy kilishda ular tomonidan bu soxada kulga kiritilgan yutuk va tajribalardan samarali foydalanish zarur. Garchi bugungi kunda Davlat Statistika qo‘mitasi tomonidan tuzilayotgan xisoblamalarda xam ularning tajribalari kul kelishi tabiiydir. Chet -el MHT ining eng samarali va il\or, respublikamizda qo‘llash mumkin bulgan shaklini baxolash va tanlash muxim axamiyat kasb etadi. Buning uchun biz dissertatsiyada o‘rganib chiqqan va taklif etgan Fransiyaning kengaytirilgan milliy hisoblar tizimidan foydalanish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.$ $qisqacha xulosa. MHT ni qo‘llash bo‘yicha xorijiy mamlakatlarni tajribasini o‘rganish asnosida shunday fikrga keldikki, BMT MHT – 93, YEMHT –95 xalqaro andozalar umumiy asosga ega bo‘lgan umumiy metodologik andozalar bo‘lib xizmat qilar ekan ,xolos. Har bir mamlakat o‘z milliy va ana’naviy xususiyatlaridan kelib chiqib, MHT ni u yoki bu shaklda joriy qilar ekan. O‘zbekiston ham kelgusida MHT ni ishlab chiqayotganda agrar yo‘nalishga ega respublika bo‘lganligi uchun (qishloq xo‘jaligi sektorining YAIM dagi ulushi 2004 yilda 26,8 %) qishloq xo‘jaligi sektoriga taalluqli iqtisodiy schyotlarni ishlab chiqish zarur. Bir so‘z bilan aytganda , birinchi navbatda qishloq xo‘jaligi tarmo\ini MHT -93 ga zarur. BMT MHT –93 xalqaro andozasiga mos keladigan va yaqin turadigan tizim- bu Kanadaning milliy hisoblar tizimidir. Kanadaning umumiy jamlama schyoti – bu ishlab chiqarish schyoti bo‘lib, halqaro andozalardagi tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish schyoti o‘rniga tuziladi. Kanada MHT uy xo‘jaligi sektoriga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar (siyosiy partiyalar, diniy tashkilotlar, turli xil jamiyatlar) sektorini alohida institutsion sektor bo‘lib, ajratilmaydi. Kanadani xalqaro tajribasidan kelib chiqib, respublikamizda MHT ni joriy qilayotganda uy xo‘jaliklariga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar sektor sifatida tasniflanmasligi kerak. Buni quyidagicha izohlaymiz: Birinchidan: bu sektorning YAIM dagi salmo\i juda kam bo‘lib, 0,7 % ni tashkil etadi. Ikkinchidan: bu sektorni tashkil qiluvchi tashkilotlar respublikamizda davlat budjeti orqali moliyalashtiriladi. Vaholanki, BMT MHT – 93, YEMHT – 95 da ta’riflanishicha uy xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar sektori o‘zini o‘zi moliyaviy mabla\ bilan ta’minlay oladigan mustaqil sektor hisoblanadi.$ $3. MDH davlatlari statistika bo‘limlarida MHT ni joriy qilish bo‘yicha ko‘plab ilmiy izlanishlar olib borilib, amaliy tajribalar to‘plangan. Ayniqsa, Rossiya, Belorus va Ukrainada mahalliy MHT ni ishlab chiqish bo‘yicha oldingi o‘rinlarda bo‘lib, ularda ko‘p ishlar qilindi va qilinmoqda. Lekin aksariyat hollarda ular XXB ni o‘rnini to‘liq inkor etgan holda MHT ni joriy qilishga harakat qilishmoqda. Bizning fikrimizcha, bozorga o‘tish sharoitida vaqtinchalik ikkala tizimdan ham parallel foydalanish zarur. Buni quyidagicha izohlaymiz: a) ushbu tizim MDH da 70 yildan ortiq amal qilib keldi. Xo‘jalik yuritish, jamlama iqtisodiy modellarni tuzish, iqtisodiy tarmoqlarga bo‘lib o‘rganish XXB tizimi asosida amalga oshirildi. Iqtisodiy ko‘rsatkichlar va turli hisobot shakllari shunga moslab qurilgan edi. Shuning uchun bu tizimni darhol tugatish shart degan fikr mantiqiy emas deb hisoblaymiz. b) bugun buxgalteriyani isloh qilyapmiz, yangi buxgalteriya milliy standartlarini ishlab chiqyapmiz, lekin bu hali MHT metodologiyasiga mutloqo to‘\ri kelmaydi. Ayniqsa, ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish. Ushbu xarajatlarni hisoblash MHT da boshqa, buxgalteriyada boshqacha. Oxirgi yiilarda ishlab chiqilgan buxgalteriya hisobining milliy standartlari buxgalteriya hisobidan foydalanish bo‘yicha MHT prinsiplariga to‘la mos kelmaydi ya’ni butun holatda (ishlab chiqarish va noishlab chiqarish) iqtisodiy elementlar bo‘yicha xarajatlar xisobi yo‘qligidir. Xarajatlar tarkibi to‘\risidagi nizomda xarajatlarni to‘la moddalari oraliq iste’mol , yakuniy iste’mol, transfertlar va qo‘shilgan qiymatning boshqa elementlariga aniq ajratilishi yetarli darajada emas. Bu esa butun iqisodiyot bo‘yicha YAIM ko‘rsatkichini ishonchli hisoblashga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Buxgalteriya hisobi MHT ni talablarini to‘la qondirishi kerak. v) hali MHT ni o‘zlarida bir butun tizim sifatida shakllantirib olgan, uning mazmun va mohiyatini tushintirib beradigan yetuk mutahassislar juda ozchilikni tashkil etadi va x.k. lar.$ Shularga asoslanib, ham XXB tizimidan ham MHT tizimidan hozirga vaqtincha foydalanish zarur.

MHT ning xorijiy mamlakatlarda qo‘llanilishi

20.09.2019

0

122.5 KB

Похожие