Менежментнинг технологиялари - Экономика - Рефераты

Менежментнинг технологиялари

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

303.5 KB

Менежментнинг технологиялари Режа: 1. Бошқарувнинг моҳияти ва технологиялари 2. Бошқарув усуллари 3. Бошқарувда ахборотлар ва коммуникациялар 4. Бошқарув қарорлари

Бошқарувнинг моҳияти ва технологиялари Бошқарувнинг моҳияти. Бошқарувнинг умумий кўриниши асосан ўзаро ҳаракатдаги аниқ икки объектнинг, бунда булардан бири бошқарувнинг субъекти томонида, иккинчиси-бошқарувнинг объекти томонида туради. Бу ўзаро ҳаракатлар учун қуйидагилар муҳим хусусиятларга эга: • бошқарув субъекти бошқарув объектига қандай функцияларни бажариши лозим бўлган ахборотлар тизимини таъсир қилиш импульслари (бошқарув буйруқлари) орқали йўналтиради; • бошқарув объекти импульс маълумотларини қабул қилади ва вазиятларни ҳисобга олиб, бу маълумотларга мувофиқ ҳаракатларини бошлайди. Масалан, уста ўзининг қисмида ишни ташкил қилади, бунда у қуйи даражадаги менежер ёки бошқарувнинг субъекти, ишчилар эса, бошқарувнинг объектлари ҳисобланади. Ташкилотларнинг тижорат директори ташкилотлардаги тижорат бўлимларининг савдо ишларини ташкил қилади. Бунда у менежер ёки бошқарув субъекти, кўрсатилган бўлимлар -бошқарувнинг объектларидир. Бошқарув субъекти - бу бошқарув объектига таъсир манбалари ҳисобланиб, бошқарув тизимининг қисми ёки бўлимидир. Бошқарув якка менежер, раҳбарлар гуруҳи жамоаси ёки акционерлар жамоаси йиғилиши орқали амалга оширилади. Шунга боғлиқ ҳо лда бошқарув субъекти турлича бўлиши мумкин Америкалик олим К.Киллен - “Бошқарув - бу ишларни бегона қўллар билан бажаришдир. Биринчи ҳолатда бошқарувнинг субъекти менежер, кейингиларда - гуруҳ, бўлимлар, бошқарув органи. Профессор Р.АФатхуддинов - ташкилотларнинг менежмент тизимида тўртта тизим ости тизимлари мавжуд: 1. Мақсадли 2. Таъминловчи

3. Функционал 4. Бошқарувчи Бошқарув объекти сифтида ишчи, ишчи гуруҳлари, меҳнат жамоаси қатнашадилар. Бошқарувнинг объекти ресурслар, жараёнлар, натижалар, инсон фаолиятининг барча турлари ҳам бўлиши мумкин. Ташкилотлар ўзларининг фаолиятлари жараёнларида моддий, меҳнат, молиявий, ахборот, технологик ва бошқа ресурслардан фойдаланиши мумкин. Шуларга мувофиқ, бошқарув объекти ресурслари сифатида қуйидагилар ҳам иштирок этадилар: • товарлар заҳираси; • молиявий ресурслар; • ахборотлар майдони; • ташкилотнинг персонали. Ҳар қандай ташкилотда бошқарув жараёни бошланиши ва ишлаб чиқариш жараёнигача кўплаб жараёнлар бўлиб ўтади. Ишлаб чиқариш жараёнининг муҳим қисмлари таъминот, ишлаб чиқариш ва маҳсулот сотиш ҳисобланади. Шуларга мувофиқ, бошқарув объектлари сифатида қуйидаги жараёнлар ҳам ҳисобланиши мумкин: • ишлаб чиқариш жараёни; • савдо-технологик жараёнлар; • корхонанинг маркетинг фаолияти; • корхонанинг моддий-техник таъминоти ва бошқ. Бошқарувнинг натижаларига: даромад, рентабеллик, ишлаб чиқариш ҳажми ва маҳсулотларни сотиш, харажатлар, маҳсулотларнинг сифати ва бошқлар киради. Шуларга мувофиқ, бошқарув объектлари сифатида қуйидагилар ҳам хизмат қилиши мумкин: • Ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ва кўрсатилган хизматлар; • Бошқарув ёки ишлаб чиқариш фаолияти натижалари; • Меҳнат унумдорлиги; • Бошқарув ёки ишлаб чиқариш харажатлари.

Бу ерда бошқарувнинг бошқа таърифларини келтириш ҳам бошқарув маъносига аниқликлар киритади. Америкалик таниқли тадқиқотчи П.Друкернинг хулосалари бўйича, бошқарув - бу «уюшмаган одамларни самарали мақсадларга йўналтириш ва ишлаб чиқариш гуруҳига айлантириш фаолиятидир 28 . Америкалик олим К.Киллен бошқарувни - «ишларни бегона қўллар билан бажаришдир» деб таърифлайди. Ф.Тейлорнинг фикрича бошқарув - “бу нима қилиш керак ва қандай қилиб энг қулай, арзон усуллар билан энг яхши қилиш санъатидир”. Бошқарувнинг субъекти ва объектининг ўзаро ҳаракатлари учун уларнинг ўртасида мажмуавий хусусиятлага эга бўлган муносабатларнинг бўлиши зарур. Бунда аниқ даражаларда бошқарув у ёки бошқа муносабатларга устунлик қилади. Бошқарув муносабатларининг энг кўп тарқалганлари иқтисодий муносабатларга асосланганлари ҳисобланади. Бошқарув учун тамойилли муносабатлар: ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланувчилар ва мулкдорлар ўртасида келиб чиқадиган, ёллаш ва ассосиациялаштирилган мулкдорларнинг биргаликдаги фаолияти жараёнларидаги меҳнатни корпорациялаш ва тақсимлаш муносабатлари ҳисобланади. Алоқа - бошқарувнинг ҳар қандай тизимидаги узлуксизлик элементи (воситаси) ҳисобланади. Алоқани бошқарув мақсадлари учун муҳим ҳисобланган субъектлар, моддалар, нарсалар, энергия ва бошқаларнинг ўзаро ҳаракатлари, муносабатлари, боғликлигининг алмашинуви ҳақидаги хабарлар деб тушиниш керак. Бошқарувдаги алоқалар тўғри, тескари, вертикал, горизонтал ва бошқа мазмунлар ва хусусиятларга эга бўлган алоқалардир. Келтирилган тўғри ва тескари алоқалар вертикал алоқаларга тааллуқли. Булардан ташқари бошқарув тизимининг ўз олдига қўйган мақсадларига эришиши бўйича субъектларнинг бир даражали ҳаракатларини мувофиқлаштиришини таъминловчи, билимлар ва кўникмалар узатиш,

норасмий муносабатларни амалга ошириш имкониятларини берувчи горизонтал алоқалар ҳам мажуд. Тизим. Бошқарув қачонки, унинг танаси, гавдаси ҳисобланган ҳаракатланувчи аниқ тизим (система) бўлгандагина бошқарув бўлиши мумкин. Бу тизим - бошқарув тизими-системаси дейилади. Тизим унинг ягоналигини ташкил қиладиган элементлар мажмуасининг ва бу мажмуада турган муносабатларнинг алоқалари ҳисобланади. Тизимнинг асосий тамойиллари қуйидагилар: • тизимдаги хусусиятларнинг тизимни ташкил қилувчи элементлар йиғиндисига хусусиятлиги; • таркиблилиги; • таркиблар ва муҳитларнинг ўзаро боғланганлиги; • иерархиялиги; • ҳар бир тизимнинг турли таърифларда изоҳланиши. Бундай тизим ўзига мувофиқ таркибларга эга бўлади, шунингдек, у аниқ элементлардан тузилган тизимдан иборат бўлганлиги учун, ўзига хос ўзаро алоқаларда ва ўзаро ҳаракатларда ҳам бошқарув амалга оширилади. Замонавий ташкилотларнинг бошқарув тизими қуйидаги асосий талабларга жавоб бериши керак: • юқори даражалардаги эгилувчанлик; • ташкиллаштириш ва меҳнат тақсимотини талаб қилувчи назоратнинг мувофиқлашган шакллари, мураккаб технологик ишлаб чиқаришга мос бўлиши; • бозор коньюктурасига, корхонанинг ички ва ташқи муҳитидаги омилларнинг ўзгаришини оператив ҳолатда қараш; • маҳсулотлар ва хизматлар бозорларига мувофиқ рақобатни ҳисобга олиш; • шартномаларни бажариш ва истеъмолчиларга хизмат қилиш сифати талабларини ҳисобга олиш;

• корхона бошқарувининг юқори самарадорлигини таъ-минлаш; • ташкиллаштиришни ривожлантиришни мувофиқлашти-риш; • фан ва амалиётнинг замонавий ютуқлари ва натижаларини жорий қилиш; • ўз-ўзини бошқара билиш қобилиятига эга бўлиши (белгиланган меъёрлардан ҳар қандай оғишлар, четланишлар ўта тезликда (автоматлашган) қайд қилиниши ва бошқарув тизимининг олдинги меъёрли шароитга тушишини ва бошқарувни давом эттиришини таъминловчи қарама- қарши назоратнинг мувофиқлашган шакллари, тадбирлар тезликда ишлаб чиқилиши. Замонавий бошқарув тизими қуйидаги тавсифларга эга бўлиши керак: • Юқори малакали, кам сонли ходимлар бўлган кичик бўлимли; • Бошқарув даражаларининг кам сонлилиги; • Мутахассислар командасига асосланган таркиб; • Истеъмолчига мўлжалланган ассортимент ва сифатли маҳсулотлар. Бошқарув технологиялари. Бошқарув технологиясининг мазмуни бошқарув объектининг мураккаблиги ва турига, ишчиларнинг малакаларига ва техник воситалардан фойдаланиш турларига боғлиқ ҳисобланади. Бошқарув технологиялари ўзининг таркибига шароитларнинг таҳлилини, ахборотларни тайёрлашни, қарорларни ишлаб чиқиш ва қабул қилишни, уларни ижрочиларга етказиш ва мақсадли дастурлар ёки қурилиш лойиҳаларининг бажарилиши ҳолатларини назорат қилишни олади. Ҳозирда бошқарув технологияларининг қуйидаги турларини ажратишади: • олдиндан белгиланган режага мувофиқ баъзи бир ишлар ва жараёнлар қаттиқ узлуксизликда ишлаб чиқарилиши билан хусусиятланадиган линияли бошқарув технологияси; • вазиятни баҳолаш ва охирги битта мақсадни бир томонлама аниқлаш

қийин бўлган вазиятда қўлланиладиган тармоқли бошқарув технологияси. Режалаштирилган натижага бир нечта йўналишлар бўйича ишлаб чиқилган қарорларни бажариш йўли билан эришилади; • вазиятлар бўйича бошқарув технологиясидан, менежер келиб чиққан вазиятларга асосланиб, доимий ўзгариб турадиган шароитлар учун оператив қарорлар қабул қилганда, бошқарув жараёнининг фазалари бири-бири билан боғланмай ўтишида фойдаланилади; • натижалар бўйича бошқарув технологияси мувофиқлаштирувчи функцияларнинг ва корхонадаги барча бўлимлардаги ўзаро ҳаракатларининг кучайиши билан боғланган. Бу технология ташкилотда қабул қилинган қарорлар ва натижалар оралиғида унча катта вақт бўлмаганида қўлланилади ва катта самара беради; • мақсадлар бўйича бошқарув технологияси корхонада кучли аналитик бўлимнинг мавжуд бўлишлигини талаб қилади. Бошқарувни қуйидаги турларга бўлиш мумкин: оддий мақсадли, мақсадли-дастурли ва регламентли. Оддий мақсадли бошқарувда раҳбар мақсадга эришиш йўлларисиз охирги мақсад ва муддатларни аниқлайди. Мақсадли-дастурли бошқарув мақсадларни, мақсадларга эришишдаги ҳар бир босқичлар учун механизмлар ва муддатларни тайинлашни назарда тутади. Регламентли бошқарув иқтисоднинг ҳамма даражаларида қўлланилади, ресурслар ва параметрлар бўйича чегаралар, охирги мақсад тайинланади; • эҳтиёжлар ва манфаатлари бўйича бошқарув технологияси инсонни унинг эҳтиёжлари (овқат, уй, дам олиш, соғлик) ва манфаатлари (моддий, ижтимоий, эстетик) орқали рағбатлантиришлар билан боғлиқ; • изланувчи бошқарув вазифаларнинг тўлиқлигига ва аниқлигига асосланган. Бу ҳолатда қарорлар мақсадлардан тескари узлуксизларни чиқариб ташлаган талабларда ишлаб чиқарилади; • “Сунъий интеллект” асосидаги бошқарув технологиясидан ахборотлар тизими ёрдами билан замонавий техник воситалар ва замонавий технологияларни қўллашда фойдаланилади.

Бошқарув усуллари Бошқарув усули - мақсадга эришиш учун бошқариладиган объектга усуллар ва қўлланмалар йиғиндиси орқали таъсир этишдир. Усуллар кўпинча методлар деб ҳам юритилади. «Метод» грекча сўз бўлиб ( methodos ) - «қандайдир мақсадга етиш» маъносини билдиради. Бошқарув методлари (усуллари) орқали бошқарувнинг фаолиятлари амалга оширилади. Менежмент методи ташкилотнинг ўз олдига қўйган мақсадига эришишда ташкилотнинг бутун фаолиятини ташкил қилади ва ижрони назорат қилиб боради. Менежмент усулларининг (методларининг) кўплиги ва услубий ёндашишларнинг ҳам кўплиги аниқ бошқарув вазифаларини белгилашда мазкур усуллардан қайси бирини қўллашни танлаб олишни қийинлаштиради. Шунинг учун ҳам мавжуд бўлган барча бошқарув усулларини ўз тавсифларига биноан гуруҳлашни, тартибга туширишни талаб қилади. Усулларнинг йўналишларга асосланганлиги бошқарув тизимидаги шаклларни (фирма, бўлим, лаборатория, компания ва ҳ.к.) бошқаришда усул танлаб олишни таъминлайди. Ташкилий шакллар усули кўп ҳолларда бошқарувда вазиятлар бирданига ёки аста-секинлик билан ўзгара бошлаганида қўлланилади. Бу ҳолатда ҳам ўша вазиятга мос бўлган усулларни саралаб, танлаб олиш зарур бўлади. Бошқарув амалиётида усуллар асосан бирданига, бирйўла қўлланилади. Бу ҳолда қўлланилаётган усуллар комбинациялашиб кетади. Қайд қилиш лозимки, иқтисодиётда бошқарув усулларини мазмуни ёки вазифаларига қараб таснифлаш ҳақида стандарт талабларга жавоб берадиган кўрсатма ёки тавсиялар йўқ. Чунки бошқарув бир маромда фаолият кўрсатмайди. Бу ҳолат айниқса бозор муносабатларига асосланган иқтисодиётда аниқ кўринади. Бозор муносабатлари ёки бозор маҳсулотларига истеъмолчиларнинг хоҳиш-истаклари ўзгара бошлаши билан бошқарувда кўплаб усуллар бир-

бирига қўшилиб, бир-бирини баъзида инкор қилади, баъзида қўллаб- қувватлайди. Бундай вазиятларда қўшимча усулларни қўллаш ҳам талаб қилинади. П.Друкер - “Бошқарув - бу фаолиятнинг муҳим тури, уюшмаган одамлар тўдасини самарали, мақсадли йўналишларга ва ишлаб чиқариш гуруҳига айлантиришдир. Таъкидланган мулоҳазалардан келиб чиқиб, бошқарувнинг мукаммаллигини таъминлашда ҳозирги вақтда асосан қуйидаги бошқарув усуллари оммавий ҳолда, анъанавий тарзда қўлланилади: 1. Тўғридан-тўғри директиваларга асосланган ташкилий маъмурий усуллар; 2. Иқтисодий меъёрлаштиришга асосланган иқтисодий усуллар; 3. Ходимларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш мақсадида қўлланиладиган ижтимоий - психологик усуллар. 1. Бошқаришнинг ташкилий-маъмурий усулларида қўлланиладиган буйруқ бериш, назорат қилиш, жазолаш усуллари доимо бирини-бири кутиб турганидан кўп ҳолларда бошқарувнинг бу усулларини танқид қилишади. Лекин кейинги вақтларда маълум бўлдики, жамоада (ҳар қандай жамоада) тартибни сақлаш, ишлаб чиқаришдаги тартиб, аниқлик, жавобгарликни сезиш айнан ана шу - бошқаришнинг ташкилий - маъмурий усулларини қўллашда намоён бўлади. Бу усулда бошқарувнинг кетма-кетлиги ёки бир-бири орқали бошқаруви йўқ қилинади. Маъмурият ўз бўйруғи ёки кўрсатмалари билан бутун бир жамоанинг бир меъёрда ишлашини таъминлайди. Лекин, бу усулнинг камчилиги шундан иборатки, ташкилот ходимларининг сустлиги, бефарқлиги оқибатида раҳбар ўз хизмат вазифаларини, ваколатларини суистеъмол қилиши мумкин. Шунинг учун ҳам ташкилий - маъмурий бошқарув усулини қўллаганда раҳбардан тортиб то оддий ходимнинг ҳуқуқлари ва имтиёзлари маъмурият ва жамоа ўртасидаги меҳнат шартномасида қайд қилиниши лозим.

Маъмурият бошқарувида қонун доираларидан чиққан вазиятларда ташкилот умумжамоа йиғилиши раҳбарга ишончсизлик билдириши мумкин. 2. Бошқаришнинг иқтисодий усулларига бошқарувда марказий ўрин берилганлиги билан муҳим аҳамиятга эга. Менежментда бу бошқарув усули эркин бозор муносабатлари шароитида жуда кўп ҳолларда қўлланилади. Чунки, ташкилотнинг барча аъзоси ташкилот иқтисодиётининг барқарор ривожланишидан манфаатдор бўлишлигини жуда яхши билишади. Бу усулни қўллашдаги энг муҳим ҳуқуқий талаблардан бири-ташкилотнинг мустақил иш юритишга шароит яратилиш ҳисобланади. Бунда, асосий эътибор мустақил хўжалик юритиш бошқарувида иқтисодиётни ривожлантиришга асосланган тадбиркорликка қаратилади. Бошқаришнинг иқтисодий усуллари ташкилот ходимлари-нинг тадбиркорлиги, ихтирочилик имкониятларини уйғотади, ташаббускорликни кучайтиради. Бундай ижобий ҳолатларнинг юзага келиши албатта маълум. Чунки, ташкилот ташаббускорлик, ихтирочилик, янгиликка интилиш, тавсия ва таклифларни жорий қилишдан қўшимча даромад олади. Бу қўшимча даромад (фойда)нинг маълум бир қисмидан жамоа аъзолари манфаатдор бўлишади. Бу бошқарув типидаги энг муҳим масалалардан бири бошқарув органи ҳам меҳнат жамоаси ҳам ўз ташкилоти раҳбариятининг фаолияти ташкилотни қандай иқтисодий ривожланишга олиб келишни максимал ҳолда билиши лозим бўлади. Эркин бозор муносабатлари шароитида иқтисодий бошқарув усули янада ривожланади. Бошқарувда эркин ҳаракат қилиш кенгаяди. Хўжалик ҳисобидаги баъзи ҳисоб-китоблар жараёнидаги чекловлар барҳам топади, иқтисодий рағбатлантириш натижасида корхонанинг ҳар бир ходими корхона иқтисодиёти кўтарилиши натижаларига ўз ҳиссасини қўшиш йўналишига ўтади. Иқтисодий бошқарув усулида режалаштириш, таҳлил, хўжалик ҳисоби, баҳони белгилаш, молиялаштириш, рағбат-лантириш тизими мукаммаллаштирилади. Корхонада иқтисодий -математик усулларни қўллаш

амалга оширилади. Бу усулларда ишлаш олинадиган натижаларнинг аниқлигига асосланиш бошқарувини таъминлайди. 3. Бошқарувнинг ижтимоий-психологик усуллари қўлла-нилганда корхонада меҳнат унумдорлигини ошириш албатта ходимларнинг руҳияти ҳолатларига боғлиқ бўлади. Бошқарувда ҳар бир ходимга индивидуал (шахсан) ёндашиш корхона олдига қўйган мақсадни бажаришда ягона жамоани шакллантиришда жуда қўл келади. Тадқиқотлардан маълумки, раҳбарнинг хўжаликни бошқариш фаолиятидаги ютуқларининг 15 % малакали билимга эга эканлиги, 85 % одамлар билан муваффақиятли ишлаш қобилиятига боғлиқ экан. Япониялик олимларнинг тадқиқотлари бўйича корхонадаги психологик муҳитнинг ижобий ёки салбийлиги жамоанинг меҳнат унумдорлигини 1,5 % га ёки оширади ёки пасайтириб юборади. Ижтимоий-психологик бошқарув усулларининг оддий жиҳатларига эътибор бермаслик жамоада ходимлар ўртасида носоғлом муҳитнинг аста- секинлик билан кучайиб боришига сабаб бўлади, жамоада бошқарувдан норози бўлган гуруҳлар шаклланади, бошқарув раҳбарияти билан бу гуруҳлар ўртасида тортишиш, тўқнашиш ҳодисалари юз бера бошлайди, ходимларнинг бир-бирига ўзаро ёрдам бериши муносабатлари йўқола боради. Натижада бошқарувнинг корхона олдига қўйган мақсадлари меҳнат унумдорлигининг пасайиши сабабли барбод бўлади. Ижтимоий-психологик бошқарув усулларида раҳбарнинг асосий фаолияти ходимларнинг табиий хулқ-атворларига, жамоада ишлашда ўзаро муносабатларига, шахсий манфаатдорлик тушунчаларига эътиборни қаратиш лозим бўлади. Ижтимоий-психологик бошқарув усулида шахснинг тарбияланганлик (оилада) белгилари, муомала даражалари, жамоа билан ҳамфикрлик ҳолатлари чуқур ўрганилишни талаб этади. Албатта бу бошқарув усулида раҳбарнинг билимли, малакали принципиал ходимларни раҳбарлик лавозимларига аста-секинлик билан кўтариб бориши ҳам муҳим аҳамият касб этади.

Бошқарувда ахборотлар ва коммуникациялар Менежментда коммуникациялар. Бошқарув фаолиятини кенг маънода ҳар қандай ташкилотнинг мураккаб муаммолари-дан бири бўлган ахборотлар алмашинувидан иборат деб таъ-рифлаш мумкин. Коммуникация - бу бошқарув жараёнида қатнашувчилар-нинг ўрталарида ишларни бажариш босқичларининг ахборотлар билан ўзаро боғлиқлигини таъминловчи барқарор алоқа ҳисобланади. Коммуникациянинг мақсади: 1.Бошқарувнинг объектлари ва субъектлари ўртасидаги ахборотлар алмашинувини ташкил қилиш. 2.Бошқарув ахборотларидаги ҳиссий ва интеллектуал жараёнларни тартиблаштириш. 3.Ташкилот ва одамлар ўртасидаги ўзаро алоқаларни белгилаш. 4.Ташкилотнинг ички муҳитига умумий қарашларни шакллантириш. 5.Ташкилотнинг вазифаларини бажариш мақсадларида жамоанинг иш фаолиятларида ўзаро ҳамкорлик қилиши муҳитини ташкил қилиш. Менежментда коммуникацияли жараёнлар - бу тўғри ва тескари каналлар бўйича ташкилий тизимларнинг элементлари ўртасидаги ахборотларнинг, жараёнларнинг, воқеъликларнинг бир-бирига муносабати ва алмашинуви, натижаларнинг келиб чиқиши ва хулосаларнинг, қарорларнинг, тавсияларнинг яратилиши ҳисобланади (10-расм, 6,7-жадваллар).

Коммуникацияларнинг ташкилотлардаги аҳамияти: 1. Коммуникация - ташкилотларнинг фаолиятлари ва ривожланишидаги асосий шароитлардир. 2. Коммуникация бошқарув қарорларининг даражалари ва сифатини аниқлаб, уларнинг ташқи муҳит билан ўзаро ҳаракатларини амалга оширади. 3. Коммуникация ташкилотнинг мақсади ва вазифалари, технологиялари, таркиблари, одамларнинг ўзаро ҳаракатлари ва фаолиятларини таъминлаш йўли билан ташқи муҳитнинг ҳолатини тавсифлайди. 4. Коммуникация ташкилот фаолиятининг жараёнларида норасмий таркибни яратади ва расмий таркибларнинг унга яқинлашувига ёрдам беради. Коммуникацияли жараённинг самараси - бу хабарларни қабул қилиш натижасида “қабул қилувчи” нинг хулқида ўзгаришларнинг ҳосил бўлиши. Коммуникацияли жараённинг асосий натижалари: 1. “Қабул қилувчи” нинг билимларидаги ўзгаришлар. 2. “Қабул қилувчи” нинг, шунингдек, индивиднинг барқарор тушунчалари бўйича белгилаган кўрсатмаларига нисбатан ўзгаришлар. 3.Хабарларни “қабул қилувчи” хулқидаги ўзгаришлар. 6-жадвал Коммуникацияларнинг типлари Коммуникацияларнинг турлари Коммуникация- ларнинг шакллари Коммуникацияларнинг воситалари Вертикалли- бу раҳбар билан бўйсинувчилар ўртасидаги ахборотлар алмашинуви Ёзма Оғзаки Видео Ҳужжатлар Нутқ Белгили тизимлар Горизонталли -бир даражадаги ходимлар ўртасидаги алоқаларни узатиш жараёни Электронли Ҳис- ҳаяжонли Электрон воситали алоқа Видео ва телекоммуни- кациялар Инсоннинг физиологик тизимлари таркиблари-

Вербалли (оғзаки, сўз билан)- сўзлар ёрдамида ахборотларни узатиш, мулоқат қилиш жараёни Вербалсиз- мимикалар, жестлар, қарашлар, ҳаракатлар: Расмий. Норасмий, Эмфатали (ҳис-ҳаёжонли), Интеллектуалли ахборотлар 7-жадвал Коммуникацияли жараённинг элементлари мазмуни Коммуникацияли жараённинг элементи Коммуникацияли жараённинг элементини аниқлаш Коммуникацияли жараён элементининг вазифалари Манба Ғояларни, хабарларни, ахборотларни яратувчи(коммуникант) Канални, алоқа воситасини ва коммуникациялар шаклини танлаш Хабарлар Қабул қилувчи юборган ахборотлар Коммуникациялар шаклини танлаш Ахборотларни кодлаштириш Канал (тўғри ва тескари алоқа) Хабарларни манбадан қабул қилувчига юборадиган ва тескари Ахборотларни хатосиз (сифатли) узатувчи техник таъминот Қабул қилувчи Коммуникант, коммуникация унинг учун амалда бор Ахборотларни кодлардан чиқариш Алоқаларнинг воситалари, канални ва жавоб хабарларининг Коммуникацияларда ахборотли тизимлар. Бошқарув меҳнатининг ўзига хос хусусиятларга эгалиги қуйидагича ифодаланади: 1. Бошқарув жараёнида моддий - баҳоли нарсалар яратил-майди, шунингдек, бошқарув меҳнати моддий эмас. 2. Бошқарувдаги меҳнатнинг предмети ахборотлар ҳисоб-ланади. 3. Бошқарувдаги меҳнатнинг воситаси ўзгарувчанлигининг мувофиқлигига тўғри келган коммуникацияли алоқа каналлари талаблари билан ва алоқаларни қайта ишловчи замонавий оргтехника ҳисобланади. 4. Бошқарувдаги меҳнатнинг маҳсулоти қарорларни турли ахборотлар шаклида ечиш ҳисобланади.

Ташкилотларда коммуникацияларнинг ролини менежмент-даги учта мактаблар концепцияларининг ташкилий ҳулқларини бири-бирига таққослаш натижаларида ҳам кўриш мумкин (8-жадвал). Коммуникацияли ва ахборотли тизимларни лойиҳалаштириш мезонлари. Марказий вазифа – бошқарув фаолиятида ахборотларнинг узатилишини яхшилаш. Ахборотланганлик даражаси - талаб қилинган ахборотлар даражасининг олинган аниқ ахборотларга нисбати. Ахборотларга эҳтиёж - улар ўртасидаги фарқлар, ахборотларнинг таъминланганлигини кўрсатувчи ёрдамчи мезонлар қуйидагилар ҳисобланади: • ахборотларнинг миқдори (тўлиқлик); • унинг аҳамиятлилиги; • аниқлилиги; • ишончлилиги; • тушунарлилиги; • долзарблилиги; • эгилувчанлиги; • ахборотли жараённинг иқтисодий самарадорлиги (ахбо-ротлардан олинган фойданинг ахборотларга сарфланган харажатларга нисбати); • ахборотларнинг ҳимояланганлиги ҳисоби. 8-жадвал Ташкилотларда коммуникацияларнинг роли (Коммуникациялар тизимида учта мактаблар концепцияларининг ташкилий хулқларини таққослаш) Белгилар Илмий бошқарув мактаби Инсоний муносабатлар мактаби Тизимли мактаб 1.Коммуника- цияларнинг муҳимлиги Нисбатан унча ҳам муҳим эмас, асосан ташкилотнинг оддий аъзоларига раҳбариятнинг вертикал Нисбатан муҳим, бир ташкиллаш-тириш даражасида одамлар ўртаси-даги мулоқотлар Жуда муҳим. Коммуникация -бу ташкилотнинг барча қисмларини боғловчи элемент

2.Коммуника- циянинг мақсади Топшириқлар ҳақида ахборотлар, қарорлар, буйруқларни узатиш, жўнатиш, юбориш. Бажариш жараёнларида мувофиқлаштиришни таъминлаш Ишчиларнинг ўзаро горизонтал ҳаракатларини таъминлаш. Қарор ларнинг жамоавий қабул қилинишиг имкониятлар Назорат ва муво- фиқлаштириш Қарорлар қабул қилиш учун ахбо - ротлар билан таъ - минлаш, ташкилот нинг ташқи муҳит ўзгаришларига мослашуви3.Коммуника- ция оқимларининг йўналиши Вертикалли (баланддан пастга)-Маъмуриятдан то оддий аъзогача, уларни раҳбарнинг кўрсатмаларига амал қилишга ишонтириш ёки мажбур қилиш. Горизонталли- норасмий ишчи гуруҳларнинг аъзо- лари ўртасида, Вертикалли-маъ- мурият ва ишчи-лар ўртасида, уларнинг қарор- ларни қабул қи-лишга Ташкилотнинг ташқи муҳитга чиқиши билан иериархик даражаларнинг кесишувини қўшган ҳолда ички тизимнинг барча йўналишлари 4.Коммуника- цияларнинг асосий муаммолари Назорат оралиғининг анча катталиги ва иериархик даражаларни айланиб ўтиш билан боғланган коммуникацияларнинг бузилиши Ёпиқ каналлар орқали узатилган гап- сўзларнинг борлиги. Норас-мий коммуника - цияларнинг борлиги учун расмий коммуникациялар ҳар доим ҳам самарадор эмас Ортиқча юкламалар, хатолар, тескари салбий алоқаларга эътиборсизлик Замонавий бошқарув тизимлари корхона миқёсида ишлаб чиқариш жараёнларини таъминловчи ахборотлар тизимлари асосида фаолият кўрсатади. Ахборотларнинг тизимлари қуйидагиларга бўлинади:• ҳудудий ахборот тизимлари; • корпоратив ахборот тизимлари; • глобал ахборот тизимлари. Ҳудудий ахборотлар тизими - бу ички коммуникациялар воситасида ташкилот фаолиятини таъминловчи қуйи ахборотлар тизимларининг бирлашмасидир. Ҳудудий (ички ) ахборотлар тизими қуйидаги тизимости ахборотлар тизимларидан ташкил топади: • маъмурий-тақсимловчи тизимости ахборотлари;

• ишлаб чиқарувчи тизимости ахборотлари; • молиявий тизимости ахборотлари; • иқтисодий тизимости ахборотлари; • тижоратли тизимости ахборотлари; • инновацион тизимости ахборотлари; • стратегик ахборотлар дастури; • ижтимоий ахборотлар дастури. Корпоратив ахборотлар тизими - бир корхонанинг турли ҳудудларда фаолият кўрсатувчи объектлари ички коммуникацияларини ўзида мужассамлаштиради. Глобал ахборотлар тизими - чегараланмаган миқдорлардаги фойдаланувчилар (корхоналар, ташкилотлар) ни таъминловчи ташқи коммуникациялар ҳисобланади. Ташқи коммуникациялар асосида фаолиятлар кўрсатадиган замонавий ахборотлар тизимига интернет компьютер тизими мисол бўла олади. Ташқи ахборотлар тизимлари (Глобал ахборотлар тизими-ГАТ) қуйидагилар: • Жамоат билан ахборотлар тизимлари; • Истеъмолчилар билан ахборотлар тизимлари; • Ҳудудий таркиблар билан ахборотлар тизимлари; • Федерал таркиблар билан ахборотлар тизимлари; • Халқаро таркиблар билан ахборотлар тизимлари. БОШҚАРУВ ҚАРОРЛАРИ Бошқарув қарорлари: қабул қилишнинг моҳияти, тасни-фи ва технологияси. Замонавий бошқарувнинг турланиши башоратлаш ва илмий олдиндан кўра билиш жараёнларидан иборат асосларга таянган ҳолда, тараққиётнинг бошқаларга нисбатан илгарилаб борувчи технологияларидан фойдаланиб бошқарув тизимларининг мажмуали ривожланишига эга бўлиши керак.

Ҳар қандай тизимларни (объектларни) самарали бошқариш инсон фаолиятининг турли соҳаларида қўлланилади. Шунинг учун ҳам, бугунги кунда бу фаолиятда унинг субъектини олдиндан кўра билмаслик, мақсадга етиш ва эришишдаги катта тўсиқларга учратади. «Бошқариш - олдиндан кўра билиш» деган гап турли йўналишлардаги мутахассисларнинг фаолиятига тааллуқли ҳисобланади ва мазмуни жиҳатидан анча катталикдаги миқдорларни ташкил қилади. Қарор юзага келиб чиққан муаммоларга ташкилий таъсир-ланиш сифатида якка шахснинг ва ижтимоий гуруҳлар ахлоқи-нинг универсал шакли ҳисобланади ва инсон фаолиятидаги мезонларнинг мақсадли йўналишларини тушунтиради. Қарор-бу ҳаракатга раҳбарлик ҳисобланиб, кўплаб ишларнинг режаси кўринишида расмийлаштирилган альтернатив танлашдир. Амалиётда турли-туман тавсифларга эга бўлган, жуда катта ва кичик мазмунларни мужассамлаштирган беқиёс миқдорлар-даги қарорлар қабул қилинади. Шу билан бирга, бу беқиёс миқдорлардаги қарорларни аниқ таснифлаш имконини берувчи айрим, умумий белгилари ҳам мавжуд. Ҳар қандай ташкилот раҳбари томонидан қабул қилинган қарор нафақат ташкилот фаолиятининг самарадорлигини белгилайди балки, айнан шу қарор жуда катта тезлик билан ривожланиб бораётган дунёда яшаб қолиш учун барқарор ривожланиш имкониятларини ҳам аниқлаб беради. 11-расмда ташкилотни бошқариш жараёнида бошқарув қарорларининг мазмуни ва моҳияти ифодаланган. Қарорлар қабул қилиш ҳар қандай бошқарув функциясининг таркибий қисми ва ахборотлар алмашинувидир. Қарорларни қабул қилиш зарурати бошқарувнинг барча жараёнларида юзага келиб чиқади ва бошқарув фаолиятида қатнашувчиларнинг барчаси билан боғланган. Шунинг учун ҳам қарорнинг моҳияти ва табиатини яхши тушуниб олиш талаб қилинади36.

11-расм. Бошқарув қарорларининг моҳияти Қарор - бир қанча вариантларнинг таҳлили натижасида ташкилотлар, ҳудудлар, вилоятлар, давлатлар раҳбарлари томонидан олдиндан қабул қилган тадбирлари, иқтисодий ҳаракатларининг натижасидир. Бунда кўрсатилган шахс ресурслар ва омилларнинг борлигини ҳисобга олади ва мақсадли хулосаларга таянади. Бошқарув ҳақидаги замонавий фан ва у билан бирга бошқарув қарорлари назарияси замонавий тушунчадаги ташкилотларнинг келиб чиқиши билан юзага чиқди. Бошқарув ҳақидаги замонавий фан ва бошқарув қарорлари назарияси ташкилий қарорлар ва бошқарув қарорлари тадқиқотлари билан кўпроқ шуғулланади. Ташкилотни бошқаришнинг умумий тизими 12-расмда келтирилди.

Ташкилий қарорлар - ташкилий вазифаларни ечишда раҳбарнинг бошқарув функцияларини амалга ошириши жараёнлари ҳақидаги қарорларини аниқ белгилай олиши ҳисобланади. Ташкилий қарорлар қўйилган мақсад томон ҳаракатланишни бошлайди. Бошқарув қарорлари - мақсадга эришиш дастури ва ҳолатларнинг таҳлилига асосланган бошқарув объектига танланган кўрсатманинг мақсадли йўналишли таъсиридир. Бошқарув қарорларининг объектлари ташкилотнинг қуйидаги фаолияти турлари ҳисобланади: • ташкилотнинг техник ривожланиши; • асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқаришни ташкил қилиш; • бошқарув фаолияти; • маркетингли фаолият; • иқтисодий ва молиявий ривожланиш; • ойлик маош ва мукофотларни ташкил қилиш; • ижтимоий ривожланиш; • ҳисоб-китоб бўлими фаолияти; • кадрлар таъминоти ва бошқа фаолият турлари. Юқорида қайд қилинганидек, бошқарув қарорларини турли белгилар бўйича таснифлаш мумкин. Масалан:

1. Бошқарув вақтлари бўйича (стратегик, тактик, оператив); 2. Бошқарувга дуч келадиган жараёнларнинг мазмунлари бўйича (ижтимоий, иқтисодий, техник ва бошқ); 3. Персоналларнинг қатнашуви даражалари бўйича (якка, корпоративли). Учинчи белги - персоналларнинг қатнашуви даражалари бўйича бошқарув қарорлари таснифи 13-расмда келтирилди. Муаммо - бу бошқарув тизимларидаги аниқ ва башорат параметрларидаги кўрсаткичларнинг бошқарув мақсадларига мос келмай қолишидан юзага чиқади. Муаммоли вазиятларнинг келиб чиқишига учта сабабни кўрсатиш мумкин: • аниқ параметрларнинг мақсадли параметрлардан оғиши; • тезкор тадбирлар қабул қилинмаса, келгусида бу оғишларнинг яна юзага чиқиши; • бошқарув мақсадларидаги ўзгаришлар.

Шунингдек, мутахассисларнинг тадқиқотлари бўйича муаммонинг турли типлари ҳам мавжуд. Ушбу типлардан бошқарув қарорлари учун Г.Саймон таклиф қилган тасниф кўпроқ қулайликларга ва аниқликларга эга деган хулосалар устувор ҳисобланади. Г.Саймон бўйича барча муаммолар қуйидаги учта синфга бўлинади: 1. Яхши шаклланган ёки миқдорли шаклланган муаммолар. Уларда мавжудлик ва бири-бири билан боғланганлик сонларда ёки белгиларда намоён бўлиб туради яъни сонли баҳолашда тасвирланган. 2. Фақат муҳим ресурслар, белгилар ва тавсифларнинг таф- силотларини келтирган ва уларнинг ўрталаридаги боғлиқлик умуман ноаниқ бўлган таркиблаштирилмаган ёки сифатли тасвирланган муаммолар. 3. Сифат мазмунлари ва сонли элементлари бўлган, лекин сифатлар ва кам маълум бўлган ва муаммонинг ноаниқ томонлари устуворлик анъаналарига эга бўлган кучсиз таркиблаштирилган ёки аралаш муаммолар. Г.Саймоннинг бу таснифи анча барқарор турганлигини таъкидлаш билан бирга вақт ўтиши билан муаммолар ўз синфларига тобелигини ўзгартириши ҳам мумкин. Шунинг учун ҳам бошқарув қарорларининг таснифлари жуда кўплаб маълумотларни беришини тушуниб олиш лозим. Бошқарув қарорларининг таснифларини ишлаб чиқишнинг ўта муҳимлигини англаш учун қуйидагиларни келтириш ўринли бўлади. «Иқтисодиёт» йўналишида «Қарорлар қабулида умумқабул қилинган концепцияларни такомиллаштириш» мавзусидаги тадқиқотлари учун Г. Саймонга 1978 йилда ва Дж. Бьюкенга 1986 йилда - «Иқтисодий ва сиёсий қарорларни қабул қилиш назариясини ривожлантириш» мавзусидаги тадқиқотлари учун Нобел мукофоти берилди. Технологиялар нуқтаи-назаридан қаралганда қарор қабул қилиш жараёнини ўрталарида тўғри ва тескари алоқалари бўлган босқичлар ва амалиётларнинг кетма-кетлиги кўринишида тасаввур қилиш мумкин. Кўплаб чет эл адабиётларида ташкилотда қарор қабул қилишнинг бутун жараёнига

муаммоларнинг функцияси, альтернатива ва қарорларни бажариш сифатида қаралади. Бунда қарорни тайёрлаш, қабул қилиш ва жорий этишнинг барча босқичларига албатта қарор қабул қилувчи шахс қўшилади (14-Расм). Бошқарув қарорларини тайёрлаш босқичида ахборотларни изловчи, тўпловчи ва қайта ишловчи жараёнларни ўз таркибларига олган микро ва макро даражалардаги вазиятлар иқтисодий таҳлил қилинади, шунингдек, қарор талаб қилувчи муаммолар аниқланади ва шакллантирилади. Қарорларни қабул қилиш босқичида кўп вариантлилик асосида ўтказилган (оптимал қарорни танлаш мезонларини саралаш; энг яхши қарорни танлаш ва қабул қилиш) ҳаракатлар йўналиши ва альтернатив ечимлар асосида ишланмалар амалга оширилади. Қарорларни жорий этиш босқичида уларни аниқлаштириш тадбирлари қабул қилинади ва ижрочиларга етказилади, қарорнинг бажарилиши назорат қилинади, зарурий ўзгартиришлар киритилади ва қарорнинг бажарилишидан олинган натижалари бўйича баҳо берилади. Бошқарув қабул қилган қарорларнинг самарали бажарилиши учун қуйидаги тавсияларга амал қилишни тўғри ечим деб топишган: 1. ижрочиларнинг профессионаллиги ва тажрибаларини ҳаққоний баҳолаш;

2. бошқарув қарорларини сифатли бажаришда ижрочилар-ни мотивлаштириш; 3. қарорларни амалга ошириш бўйича ташкилий-техник тадбирлар режаларини сўзсиз бажарилишига эришиш; Ташкилотнинг иқтисодий фаолиятидаги бошқарув қарор-лари режали, меъёрли, технологик, ҳисобли ва аналитик ахбо-ротларга асосланади. Бошқарув қарорларининг натижаларини баҳолаш ва уларнинг бажарилишига жавобгарлик ички ҳисобот-лар маълумотлари бўйича текширилади. Ўзига мансуб усуллар ёрдамида амалга оширилган аналитик ҳисоблар режалаштириш ва ташкилотни истиқболда ривожлан-тиришни мувофиқлаштириш учун қўлланилади. Қабул қилина-диган қарор жорий ва башоратланган ахборотларга, келиб чиқадиган оқибатларни олдиндан кўра билишни ҳисобга олган, қарорларга таъсир қиладиган барча омилларнинг таҳлилининг тўғрилигига асосланиши керак. Ишланмаларнинг технологиялари ва бошқарув қарорлари-ни қабул қилиш учун бошқарув қарорларини ахборотли таъ-минлашнинг тамойилли талабларини шакллантириш зарур. Бошқарув қарорларини қабул қилиш учун зарурий барча ахборотларнинг йиғиндиси ахборотлар тизими дейилади. Ахборотлар тизими одатда қуйидаги тизим ости ахборотларидан ташкил топган:• ички ахборотлар; • ташқи ахборотлар; • дастлабки ахборотларни тўплаш; • ахборотларнинг таҳлили. Биринчи маълумотлар аниқ тадқиқот қилинадиган муаммолар ёки саволларни ечиш учун ҳозиргина олинган ахборотларни назарда тутади. Биринчи ахборотларни тўплашнинг асосий усуллари сифатида қуйидагиларни ажратиш мумкин: 1. Таркиблаштирилган ва таркиблаштирилмаган; 2. Яширин ва очиқ;

3. Шахсий (интервью) ва шахсли эмас (анкеталар, компью-терлар); Биринчи маълумотларни тўплашдан олдин ахборотларни тўплашда фойдаланиладиган таркиб ёки режани ишлаб чиқиш талаб қилинади.

Хулоса: 1. Замонавий бошқарувнинг турланиши башоратлаш ва илмий олдиндан кўра билиш жараёнларидан иборат асосларга таянган ҳолда, тараққиётнинг бошқаларга нисбатан илгарилаб борувчи технологияларидан фойдаланиб бошқарув тизимларининг мажмуали ривожланишига эга бўлиши керак. Ҳар қандай тизимларни (объектларни) самарали бошқариш инсон фаолиятининг турли соҳаларида қўлланилади. 2. Қарор юзага келиб чиққан муаммоларга ташкилий таъсирланиш сифатида якка шахснинг ва ижтимоий гуруҳлар ахлоқининг универсал шакли ҳисобланади ва инсон фаолиятидаги мезонларнинг мақсадли йўналишларини тушунтиради. Қарор - бу ҳаракатга раҳбарлик ҳисобланиб, кўплаб ишларнинг режаси кўринишида расмийлаштирилган альтернатив танлашдир. 3. Қарорлар қабул қилиш ҳар қандай бошқарув функциясининг таркибий қисми ва ахборотлар алмашинувидир. Қарорларни қабул қилиш зарурати бошқарувнинг барча жараёнларида юзага келиб чиқади ва бошқарув фаолиятида қатнашувчиларнинг барчаси билан боғланган. Шунинг учун ҳам қарорнинг моҳияти ва табиатини яхши тушуниб олиш талаб қилинади. 4. Бошқарув қарорлари - мақсадга эришиш дастури ва ҳолатларнинг таҳлилига асосланган бошқарув объектига танланган кўрсатманинг мақсадли йўналишли таъсиридир. Қарорларни жорий этиш босқичида уларни аниқлаштириш тадбирлари қабул қилинади ва ижрочиларга етказилади, қарорнинг бажарила боришида назорат амалга оширилади, зарурий тўғрилашлар киритилади ва қарорнинг бажарилишидан олинган натижалари бўйича баҳо берилади. Бошқарув қабул қилган қарорларнинг самарали бажарилиши учун қуйидаги тавсияларга амал қилишни тўғри ечим деб топишган:

1. Ижрочиларнинг профессионаллиги ва тажрибаларини ҳаққоний баҳолаш. 2. Бошқарув қарорларини сифатли бажаришда ижрочиларни мотивлаштириш. 3. Қарорларни амалга ошириш бўйича ташкилий-техник тадбирлар режаларини сўзсиз бажарилишига эришиш. Ташкилотнинг иқтисодий фаолиятидаги бошқарув қарорлари режали, меъёрли, технологик, ҳисобли ва аналитик ахборотларга асосланади. Бошқарув қарорларининг натижаларини баҳолаш ва уларнинг бажарилишига жавобгарлик ички ҳисоботлар маълумотлари бўйича текширилади.

Адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон,1992. 2.Ахунова Г.Н. Йўлдошев Н.Қ. Иқтисодиёт ва менежмент. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2008. -175 б. 3.Абдураҳмонов Қ.Ҳ., бошқ. Персонални бошқариш. Т.: O ’ qituvchi , 2010й. 4.Веснин, В.Р. Основы менеджмента: Учебник.М.: Проспект, 2017. -320 c. 5.Глухов, В. В. Менеджмент: для экономических специальностей Санкт- Петербург: Питер Пресс, 2017. -600 с. 6.Зайнутдинов Ш.Н. Менеджмент. Т.: Издат.-по-лиг. творч-й дом им. Чулпана, 2011г. 7.Йўлдошев Н.Қ. Менежмент. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2006. -150 б. 8.Йўлдошев Н. Қ. , Набоков В.И. “Менежмент назарияси”. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2013. -433 б. 9.Қосимов F .М., Менежмент, “Ўзбекистон”, 2002,-312 б. 10.Мескон, М.Х. Основы менеджмента.МХ Мескон, М. Альберт, Ф.

Похожие

Менежментнинг ташкилий тузилиши

Менежментнинг ташкилий структуралари.

Менежментнинг ташкилий структуралари.

Инновацион менежментнинг методологияси

Молиявий менежментнинг инструментлари