Menejmentning rivojlanish tarixi va zamonaviy holati - Экономика - Рефераты

Menejmentning rivojlanish tarixi va zamonaviy holati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

186.5 KB

Menejmentning rivojlanish tarixi va zamonaviy h olati Reja: 1.Menejmentning tarixiy shart-sharoitlari. 2. Menejmentning ilmiy maktablari. 3. Mamlakatimizda boshqaruvni rivojlanishi 4. Menejmentning xorijiy modellari

1. Menejmentning tarixiy shart-sharoitlari Boshqaruv odamlar bilan birga paydo bo'lgan. U mehnatni taqsimlanishi va kooperatsiyalanish jarayonida faoliyatning mustaqil turiga ajralgan. Bu odamlarning ijtimoiy ishlab chiqarishdagi faoliyatini tashkil qilish va muvofiqlashtirish zarurligi bilan asoslangan. Bunda ulardan birlari rahbar, ya'ni boshqaruvchilar, boshqalari esa ularning tobelari, ya'ni boshqariladiganlar bo'ladilar. Boshqaruv muammosini birinchi bo'lib hal qilishga qadimgi misrlik-lar kirishganlar. 6 mingga yaqin yillar oldin ular odamlar faoliyatini maqsadga yo'naltirilgan holda tashkil qilish, uni rejalashtirish va natijasini nazorat qilish zarurligini tan olganlar, hamda boshqaruvni markazlashtirmaslik haqida masalani qo'yganlar. Eramizga qadar 20 asrda Misrga qo'shni Vavilonda podshoh Xammurapi boshqaruv va nazorat qilish zaruriyati uchun sopol jadvallardagi hujjatlar va guvohlik ko'rsatmalarini qo'llagan, amaldor shaxslar tomonidan javobgarlikni o'z tobelariga o'tkazishga yo'l ko'ymaslikni tan olgan, ish haqi darajasini qonunan belgilagan. Eramizga qadar uchinchi ming yilliklar bilan sanalangan sopol jadvalchalarga tijorat bitimlari haqidagi ma'lumotlar va qadimgi SHumeriya qonunlari yozilgan, bu ham u yerda boshqaruv amaliyoti mavjudligidan darak beradi. Boshqaruvga antik davrda ham ma'lum ulush qo'shilgan, bizning eramizdan 400 yil avval Suqrot boshqaruvning universalligi tamoyili shakllantirgan. Uning zamondoshi Eron shohi Kir odamlarni harakat qilishga undashnini, ya'ni motivatsiyani maxsus tadqiqot qilish zarurligi haqidagi g'oyani ilgari surgan. U yana boshqaruv axborotlarini ishlab chiqish va rejalar tuzish muammosini ham ko'rib chiqqan. Biroz keyinroq Gretsiyada mehnat operatsiyalarini bajarish va ularning bir maromdaligini ta'minlash usullari bilan shug'ullanganlar. Platon ixtisoslashish tamoyilini shakllantirgan. Eramizdan avvalgi 325 yilda Iskandar Zulqaynayn birinchi marta jangovar harakatlarni boshqarish markazi sifatida shtabni tashkil qilgan.

Qadimgi tashkilotlar ma'lum tuzilishga ega bo'lgan, unda boshqaruvchining darajalari ajratilgan. Yirik siyosiy tashkilotlar ham mavjud bo'lganlar, qirollar va generallar ularning rahbarlari bo'lganl ar. YAna boshqaruvchilar, omborlarni saqlovchilari, mol haydovchilar, ishni nazorat qiluvchilar, xududlarning gubernatorlari va xazinachilar bo'lganlar, ular ushbu tashkilotlarning faoliyatini ta'minlashga yordam berganlar. Yillar o'tdi, ko'pgina tashkilotlarni boshqarish aniqroq va murakkabroq, tashkilotlarning o'zlari esa - kuchliroq va barqarorroq bo'la boshlaganlar. Rim imperiyasi bunga misol bo'lib xizmat qiladi, u yuz yillar mavjud bo'lgan. Boshqaruvning aniq tuzilishi bilan ajralib turuvchi, generallar va ofitserlardan tashkil topgan diviziyalarga bo'lingan rim armiyasi legionlari yomon tashkil qilingan Yevropa mamlakatlari, O'rta Osiyo davlatlari orqali g'alaba marshi bilan o'tganlar. Bosib olingan xududlar Rimga bo'ysunuvchi gubernatorlar boshqaruviga berilgan, Rim bilan aloqa o'rnatish uchun yo'llar qurilgan. Zamonaviy boshqaruvning deyarli barcha shakllari xarakteri va tuzilishini bugungidan katta farq qiluvchi qadimgi tashkilotlarda ko'rish mumkin. Quldorlik davrida ham boshqaruv elementlari mavjud bo'lgan, ammo mehnatga majbur qilishning asosiy vositalari sifatida to'g'ridan to'g'ri majbur qilish va jazo bilan qo'rqitish usullari ustunlik qilganlar. Keyinchalik, ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlanishi bilan, bunday mehnat o'ziga uzviy ravishda xos bo'lgan samarasizligini ko'rsatgan. Uni burjua davrida vujudga kelgan yollanma mehnat tizimi almashtirgan. U mehnatni boshqarishda moddiy rag'batlar va iqtisodiy vositalarni qo'llovchi majbur qilishning tubdan boshqa, vositali mexanizmidan foydalanishga asoslangan. 250 yil avval G'arbiy Yevropaning bir qator mamlakatlarida vujudga kelgan savdo kapitalizmi butunlay boshqa asosga - pul kapitaliga ega bo'lgan. Mehnatga majbur qilishning to'g'ridan to'g'ri va qurol shakllari o'rniga kapitalizmda o'lchov qiymatlarini almashtirish asosida harakat qiluvchi va rasmiy shaxsiy mustaqillik va almashtiruvchi tomonlarning tengligini ko'zlovchi bozor mehanizmi shakllangan va undan hamma yerda foydalanilgan.

Boshqaruv amaliyoti qadimgi vaqtlardan XX asrga qadar rivojlanayotgan bo'lsa ham, ehtimol, hech kim uni tizimli boshqarish haqida o'ylab ko'rmagan. Odamlarni asosan tashkilotlarni qanday boshqarish emas, balki qanday qilib ko'p pul ishlash, siyosiy hokimiyatni egallash sho'baiqtirgan. XIX asrning boshida ingliz tadqiqotchisi R.Ouen ko'p vaqtini tashkilot maqsadlariga boshqa odamlar yordamida erishish muammolariga bag'ishlagan. U ishchilarga durustroq uy-joy bergan, ularning mehnat sharoitlarini yaxshilagan, ularning mehnatlari natijalarini baholash tizimini ishlab chiqqan va ko'pgina to'lovlar yo'li bilan yaxshi ishni rag'batlantirgan. Bu islohotlar haqiqat va rahbar rolini insoniy idrok etishning mohiyatida noyob yorib o'tish bo'lgan. Ammo, shunga qaramasdan, o'sha davrning tadbirkorlari R. Ouenning islohotlarida sog'lom fikrni kamroq ko'rganlar, ulardan hech biri uning misoliga ergashmagan, chunki ularda boshqaruvga sho'baiqish bo'lmagan. Shuning munosabati bilan faqat XIX-XX asrlar oralarida menejment insoniy bilimlar, fanning mustaqil sohasiga aylangan. Amerikali Jozef Varton 1881 yilda birinchi marta kollejlarda o'qitish uchun menejment kursini ishlab chiqqan. Amerikalik mu xandis F.Teylor 1911 yilda o'zining "Ilmiy menejment tamoyillari" kitobini nashr qilgan, u umumiy sho'baiqishni keltirib chiqargan va unda birinchi marta boshqaruv fan va tadqiqotning mustaqil sohasi deb tan oligan. Bu asarlar jamlangan tajribani ilmiy umumlashtirish va ilmiy boshqaruv asoslarini shakllantirishga harakat qilingan birinchi ishlar bo'lganlar. Ular ommaviy ishlab chiqarish va ommaviy sotish, katta sig'imli bozorlar va qudratli korporatsiyalar va aksiyadorlar jamiyatlari shaklidagi yirik ko'lamli tashkilotlarni mo'ljallash kabi o'ziga xos alomatlarni borgan sari kengroq qamrab olayotgan sanoat rivojlanishining ehtiyojiga javob bo'lganlar. Juda yirik tashkilotlar ishlab chiqarish va mehnatni ratsional tashkil qilish, barcha bo'linmalar va xizmatlar, menejerlar va ijrochilarni ilmiy asoslangan tamoyillar, me'yorlar va standartlarga muvofiq aniq va o'zaro bog'langan holda ishlashlariga keskin zaruriyatni xis qilganlar. Angliyadagi sanoat inqilobi boshqaruvga sho'baiqishni dastlabki uyg'otuvchi asosiy kuch bo'lgan. Ammo boshqaruv

tashkilotning rivojlanishi va muvaffaqiyatiga katta hissa qo'shishi haqidagi g'oya birinchi marta zamonaviy boshqaruvning vatani bo'lagan Amerikada vujudga kelgan. XX asrning boshlarida, jo'shqin rivojlanish davrida, Qo'shma Shtatlar amalda inson o'zini kelib chiqishi, millati bilan bog'liq qiyinchiliklarni yengib o'tib, tashabbuskorligi va shaxsiy omilkorligini namoyon qilishi mumkin bo'lgan yagona mamlakat bo'lgan. Millionlab yevropaliklar Amerikaga ko'chib o'tganlar va shuning bilan u yerda juda katta ishchi kuchi bozorini tashkil qilganlar. Qo'shma Shtatlar deyarli o'zlarini vujudga kelganlaridan boshlab barcha istovchilar uchun ta'lim olish g'oyasini jiddiy qo'llab quvvatlaganlar, bu biznes va boshqaruvda har xil rollarni bajarishga aqlan qodir odamlar sonini o'sishiga yordam bergan. Transkontinental temir yo'llar Amerikani jahondagi eng yirik yagona bozorga aylantirgan. O'sha paytda amalda biznesda davlat tomonidan tartibga solish mavjud bo'lmagan, shuning uchun muvaffaqiyatga erishgan tadbirkorlar monopolist (yakka hokim)larga aylanganlar. Natijada yirik sohalar va korxonalar tashkil qilingan, ularni boshqarish uchun bir shaklga keltirgan usullar talab qilingan. Menejmentni paydo bo'lishi quyidagi asosiy sharoitlar bilan bog'liq: Mashinali ishlab chiqarishni rivojlanishi, boshqaruvchiga talablarni o'sishi, mulk egasi va tadbirkorni boshqaruvning o'sib borishga qiyinchiliklarini bartaraf qilishga qodir emasligi; > Bozor sub'ektlarining katta miqdorini vujudga kelishi, hajmini o'sishi va bozor aloqalarini kuchayishi; > Boshqaruvga kasbiy yondashuv zarurligini asoslab beruvchi raqobatni o'sishi va bozor iqtisodiyotining barqarorligi; > Yirik korporatsiyalarni paydo bo'lishi va shunga ko'ra faqat xodimlarning maxsus apparati bajarishi mumkin boshqaruv ishlari hajmi va murakkabligini ko'payishi,. Xuddi korporatsiyada menejment mulk egasi-tadbirkorning o'zini o'zi boshqarishidan butunlay ajraladi; > Mulkni aksiyadorlar o'rtasida jamlanishi, buning natijasida aksiyadorlik sarmoyasini boshqarishning yangi vazifalari paydo bo'ladi;

> Tadbirkorlarni sanoat inqilobi davrida yaratilgan texnikaning afzalliklaridan foydalanishga harakat qilishlari; > Ijodiy, sho'baiquvchan odamlar guruhlarining ishni samarali bajarish usullarini yaratish istagi. 2. Menejmentning ilmiy maktablari Boshqaruv fikri g'oyatda nomuntazam holda rivojlangan. Bir necha yondashuvlar mavjud bo'lib, ular ba'zida bir birlariga mos kelganlar, ba' zida esa bir birlaridan ancha farqlanganlar. Odamlar va texnika boshqaruv ob'ektlari bo'lganlar, shuning uchun boshqaruvdagi muvaffaqiyatlar ko'proq boshqa sohalardagi muvaffaqiyatlarga bog'liq bo'lganlar. Jamiyat, texnika rivojlangani sari boshqaruv bo'yicha mutaxassislar tashkilot faoliyatiga ta'sir ko'rsatuvchi omillar haqida bila boshlaganlar. Boshqaruv tizimini shakllantirishda quyidagi olimlarni sanab o’tish mumkin : Elton Meyo (1880-1949), Valter Dill Skott (1869-1955), Mari Parker Fellot (1868-1933), Abraxam Maslou (1908-1970), Duglas Mak Gregor (1906- 1964), Anri Fayol (1841-1925), Maks Veber (1864-1920), Piter Draker (1909). YUkorida aytganimizdek, boshkarish fan sifatida shakllangunga kadar davrlarda xam ushbu jarayonni tub moxiyati va mazmunini tuyingan va amaliyotda qo’llagan, turli murakkab odamlar guruxlariga muvaffakiyatli raxbarlik qilgan, o’z tajriba va nuktai-nazarlarini kelajak avlodga meros sifatida koldirgan buyuk shaxslar bulganki, ularni urganishlik xozirgi zamon boshkarish fanini rivojlanishiga shubxasiz samarali ta’sir kursatadi. Ana shunday sifatarga ega shaxslardan biri Soxibkiron Amir Temurdir. Uning boshkarishga doir boy me’rosini tarixiy adabiyotlardan bilishimiz mumkin. Amir Temurning “Xar bir voli o’zining kamchisi kabi axamiyatga ega bulmasa, u turalik mansabiga loyik emas iborasi [11, 6 b].

Uning raxbarlik lavozimiga, odamlar guruxini boshqarish faoliyatiga aloxida axamiyat berganligini kursatadi. “Temur tuzuklari”ni o’qib, murakkab Tashkiliy birikmalarini boshkarishning klassik (chizikli) strukturasini taxlil qilish mumkin. 1995-96 yillarda Respublikamizda Soxibkiron Amir Temurning 660 yilligiga bagishlab utkazilgan kator ilmiy-amaliy anjumanlar materiallari bilan tanishish orkali kadimiy murakkab Tashkilotlarni boshkarishga doir boy me’rosdan vokif bulish mumkin. Bundan tashqari, dunyo ilmiy-texnika taraqqiyot bilan asoslangan tez o'zgarishlarning maydoniga aylangan va ko'p mamlakatlarning hukumatlari biznesga nisbatan o'z munosabatlarini borgan sari qat'iyroq belgilay boshlaganlar. Bu omillar boshqaruv sohasidagi tadqiqotchilar tashkilot faoliyatiga ta'sir ko'rsatuvchi tashqi kuchlar mavjudligini his qila boshlashlariga ta'sir ko'rsatganlar. Buning munosabati bilan yangi yondashuvlar ishlab chiqilgan. Boshqaruv fanini rivojlanishiga katta hissa qo'shgan to'rtta asosiy yondashuvlarni ajratish mumkin. Hammadan avval, boshqaruvda har bir maktablarni ajratish nuqtai nazardan yondashuv. U, o'z navbatida boshqaruvni har bir nuqtai nazardan ko'rib chiquvchi quyidagi beshta maktabni oladi: ilmiy boshqaruv, ma'muriy boshqaruv, insoniy munosabatlar, hulq haqidagi fan, hamda boshqaruv fani, yoki miqdoriy usul. Ilmiy boshqaruv maktabi (1885-1920). Butun dunyoda "Maktabni ilmiy tashkil qilish" nomi bilan keng mashhur bo'lgan bu maktabni vujudga kelishi va rivojlanishi XX asrning boshlariga to'g'ri keladi. Bu maktabning boshida amerikalik muxandis-tadqiqotchi F.Teylor (1850 1915) turgan, u o'zining kundalik ishida unumdorlik va samaradorlikni oshirish maqsadida ishlab chiqarish va mehnatni faollashtirish muammolarini hal qilgan. Uning ta'limi menejment zamonaviy konsepsiyasining asosiy nazariy maktabi bo'lgan. Bu maktabning ko'zga ko'ringan vakillari: L.Gilbert, F.Gilbert, G. Emerson, A.Gastev (Rossiya)lardir. F.Teylor o'z nomini butun dunyoga mashhur qilgan quyidagi kitoblarni yozgan. "Kelishuv tizimi" (1895), "Sex menejmenti" (1903), va "Ilmiy menejment

tamoyillari" (1911). F.Teyl or o'z asarlarida kapital va mehnat manfaatlarini birga qo'shish, "kapitalistik korxonalarda hamkorlik falsafasi"ni amalga oshirishga harakat qilgan. U tomonidan ishlab chiqilgan mehnatni jadallashuvini ta'minlovchi usul turli mamlakatlar boshqaruvchilarida katta sho'baiqish uyg'otgan. F.Teylor ilmiy boshqaruvni muxandislar turi bo'yicha sanoat mehnati sohasiga aylantirishga jonbozlik qilgan. Uning tizimi mehnatni ijrochilar mehnati va farmoyish beruvchilar mehnatiga taqsimlash tamoyilini izchil o'tkazishdan iborat bo'lgan. Ishlab chiqarish tizimida yo'lga qo'yilgan mexanizm kabi ishlovchi har xil xodim o'zining vazifalari uchun javobgar bo'lishi kerak. Bunda xodimlar turlarini ishlar turlariga mos kelishiga erishishga harakat qilish kerak. F.Teylor ilmiy menejmentga tashkilotni ishlab chiqarish va iqtisodiy maqsadlariga erishish uchun barcha xodimlar manfaatlarini ularning farovonligini o'sishi va xo'jayinlar va ma'muriyat bilan yaqindan hamkorlikni yo'lga qo'yilishi tufayli yaqinlashuvining haqiqiy vositasi sifatida qaragan. U, agar ilmiy menejment tizimi to'liq hajmda qabul qilinsa, bu narsa tomonlar o'rtasidagi barcha bahslar va ziddiyatlarni hal qiladi deb o'ylagan. SHunday qilib, ushbu maktablar uchun quyidagi alomatlar xosdir: - ma'muriyat hal qilishi kerak bo'lgan vazifalarni belgilash; - sub'etivizm va avtoritar usullarni ilmiy qoidalarga almashtirish; - boshqaruvni sanoat mehnati sohasiga aylantirish; - mehnatni taqsimlash va ixtisoslashtirish, xodimlarni tor vazifalarni bajarishga yo'naltirish; - faoliyatni qat'ian tartibga solish; - vazifalarni bajarish uchun eng yaxshi, eng to'g'ri bajaradigan xodimlarni maqsadga qaratilgan xolda tanlab olish, ularni o'qitish; - xo'jalik vazifalarini hal qilishning eng yaxshi usullarini belgilash uchun ilmiy tahlildan foydalanish; - ishlarni rejalashtirish; - xo dimlarni rag'batlantirish. Boshqaruvning klassik yoki ma'muriy maktabi (1920-1950).

Uni rivojlantirishiga fransuz olimi A.Fayol va nemets sotsiologi M.Veber eng katta ulush qo'shganlar. Bu maktabning vakillari tashkilotlarning umumiy ta'riflari va qonuniyatlarini aniqlashga harakat qilganlar. Ularning maqsadi boshqaruvning ikkita jihatiga daxldor bo'lgan universal tamoyillarni yaratishdan iborat bo'lgan. Birinchisi-tashkilotni boshqarishning rasional tizimini ishlab chiqish. Bu nazariyachilar biznesning asosiy xizmatlarini belgilab olib, tashkilotni bo'linmalarga bo'lishning eng yaxshi usulini belgilash mumkinligiga ishonganlar. Ular moliya, ishlab chiqarish va marketingni xuddi shunday xizmatlar deb hisoblanganlar. Ikkinchi jihat - tashkilot va xodimlar boshqaruvining tuzilishini qurish. YAkkaboshchilik tamoyili bunga misol bo'lib xizmat qilgan, unga ko'ra odam faqat bitta boshliqdan bo'yruqlar olishi va fakat bitta unga bo'ysunishi kerak. Boshqaruvdagi insoniy munosabatlar maktabi (1930-1950). M.Follett (Angliya), E.Meyo va A.Maslou (AQSh) uning eng yirik obro'li vakillaridir. Bu maktab vakillari, agar rahbarlik o'z xodimlari haqidagi g'amxo'rlikni oshirsa, unda xodimlarning qanoatlanganligi darajasi oshadi, bu esa muqarrar unumdorlikni ko'payishiga olib keladi deb ishonganlar. Ular bevosita boshliqlarning samarali harakatlari, xodimlar bilan maslahatlashishlar va ularga ishda muloqot qilishga kengroq imkoniyatlarni berishni o'z ichiga oluvchi insoniy munosabatlarni boshqarish usullaridan foydalanishga tavsiya berganlar. Ahloqiy fanlar yoki bixevioristik maktab (1950 yildan hozirgi vaqtgacha). Eng ko'zga ko'ringan vakillari - F.Gersberg, R.Laykert, D. Mak Gregor. Ushbu maktab insoniy munosabatlar maktabidan ancha uzoqlashib ketgan. Ushbu yondashuvga ko'ra xodimga tashkilotlarni boshqarishga nisbatan ahloqiy fanlar konsepsiyalarini qo'llash asosida o'zining shaxsiy imkoniyatlarini his qilishga ko'proq darajada yordam ko'rsatish kerak. Bu maktabning asosiy maqsadi tashkilot faoliyati samaradorligini uning insoniy resurslari samaradorligini oshirish yo'li bilan oshirishdan iborat. Uning asosiy qoidasi: ahloq haqidagi fanni to'g'ri qo'llash hamma vaqt, ham alohida xodimning, ham umuman tashkilotning samaradorligini oshishiga yordam berishi kerak.

Boshqaruv fani maktabi yoki miqdoriy usul (1950 yildan hozirgi vaqtgacha). Eng ko'zga ko'ringan olimlari R.Akoff, N.Viner, V.Poreto hamda V.Glushkov va L.Kantoravich (SSSR). Maktab boshqaruvda aniq fanlar - matematika. statistika, muxandislik fanlari ma' lumotlaridan foydalanishga asoslanadi va operatsiyalar va vaziyatlar modellari tadqiqotlari natijalarini keng ko'llashni ko'zga tutadi. Ammo ikkinchi jahon urushiga qadar miqdoriy usullardan boshqaruvda yetarlicha foydalanilmagan. Ehtimol, kompyuterlarni rivojlanishi boshqaruvda ushbu usullarni ko'llashga kuchli turtki bo'lgan bo'lsa kerak. Ular o'sib boruvchi murakkablikdagi matematik modellarni qurishga imkon berganlar, bu modellar haqiqatga ko'proq darajada yaqinlashadilar, demak aniqroq bo'ladilar. Vaziyatli yondashuv (1960 yildan hozirgi vaqtgacha). Bu yondashuvni ishlab chiqilishi boshqaruv nazariyasiga katta hissa qo'shgan, chunki fanni aniq vaziyatlar va sharoitlarga to'g'ridan-to'g'ri qo'llash imkoniyati paydo bo'lgan. Vaziyatli yondashuvda asosiy tomon vaziyat, ya'ni aniq holatlardan iborat bo'ladi, ular tashkilotlarga ushbu aniq vaqtda katta ta'sir ko'rsatadilar. Ham tashkilotning o'zida, ham atrof muhitda ko'pgina bunday omillar mavjud bo'lganligi sababli, tashkilot faoliyatini boshqarishning yagona "yaxshi" usuli yo'q bo'ladi. Boshqaruvning vujudga kelgan vaziyatda ko'proq mos keluvchi usuli eng samarali bo'ladi. M.Follett 20 - yillardayoq "Vaziyat qonuni" haqida gapirgan. Ammo bu yondashuv faqat 60 - yillarning oxirida kerakli darajada ishlab chiqilgan. Vaziyatli yondashuv buyurilgan tavsiyalarning oddiygina yig'indisi emas, balki, tashkiliy muammolar va ularning yechimlariga nisbatan fikrlash usulidir. Undan foydalangan holda, rahbarlar aniq vaziyatlarda qaysi usullar tashkiliy maqsadlariga erishishga ko'proq darajada yordam berishini tushunib olishlari mumkin. Shuning uchun tashkilot maqsadlariga samaraliroq erishish uchun aniq usullar va konsepsiyalarni ma' lum vaziyatlar bilan bog'lash zarur. Vaziyatli yondashuvda e'tibor tashkilotlar va tashkilotlarning o'zlarining ichidagi vaziyatli farqlarga qaratiladi. Shu munosabat bilan ahamiyatli

o'zgaruvchan vaziyatlar va ularning tashkilot faoliyati samaradorligiga ta'sirini aniqlash zarur. Tizimli yondashuv (50 yillarning oxiridan hozirgi vaqtgacha). 50-yillarning oxirida boshqaruvda tizimlar nazariyasini qo'llanishi menejmentga boshqaruv fani maktablari va xususan, amerikalik olimlar J.Pol Getti va Piter F. Drukerlarning muhim ulushi bo'lgan. Bu yondashuv nisbatan yaqindan qo'llana boshlaganligi tufayli, hozirgi vaqtda ushbu maktabning boshqaruv nazariyasi va amaliyotiga haqiqiy ta'sirini to'liq darajada baholashning iloji yo'q. Shunga qaramasdan bugun uning ta'siri juda katta va bundan keyin ham u o'sib boradi. Tizimli asosda, ehtimol, kelajakda ishlab chiqiladigan yangi bilimlar va nazariyalarni sintez qilish mumkin bo'lar. O'zgaruvchanlar va ularning tashkilot samaradorligiga ta'sirini aniqlash menejmentga tizimlar nazariyasining mantiqiy davomi bo'lgan tizimli yondashuvning asosiy ulushi bo'ladi. Rahbarlar tizimlar nazariyasini boshqaruv jarayoniga nisbatan qo'llashlari uchun tashkilotni o'zgaruvchan tizimlar sifatida bilishlari kerak. Ular tashkilotga o'zgarayotgan tashqi muhit sharoitlarida har xil maqsadlarga erishishga mo'ljallangan odamlar, tuzilma, vazifalar, texnologiya kabi o'zaro bog'langan elementlarning majmuasi sifatida qarashlari kerak. Jarayonli yondoshuv (1920 yildan hozirgi vaqtgacha). Bu yondashuv hozirgi vaqtda keng qo'llaniladi. U birinchi marta ma'muriy boshqaruv maktabi vakillari tomonidan taklif qilingan bo'lib, ular menejerning vazifasini ta'riflashga harakat qilganlar. Bu konsepsiyani dastlabki ishlab chiqilishi A.Fayolga tegishlidir. Ushbu yondashuvga ko'ra, boshqaruv uzluksiz o'zaro bog'liq harakatlar (xizmatlar) jarayoni sifatida ko'rib chiqiladi, ularning har biri ham, o'z navbatida bir necha o'zaro bog'langan harakatlardan iborat bo'ladi. Ular kommunikatsiyalar va qaror qabul qilishning bog'lovchi jarayonlari bilan birlashganlar. Bunda rahbarlik (yetakchilik) mustaqil faoliyat sifatida ko'rib chiqiladi. U xo dimlarga ta'sir ko'rsatishning shunday imkoniyatini ko'zda tutadiki, ular maqsadlarga erishish yo'nalishida mehnat qilsinlar.

Boshqaruv maktablaridagi ilmiy bilimlarni tizimga tushirish. Maktablar nomi Asosiy namoyendalar Fanning yutugi Tash q i muxit 1. Ilmiy boshkaruv (1885y.- 1920y.) F.Teylor. F.Gilbert. G.Gant. X.Emerson. Ilmiy menejment ishtiyekni tarakkiyet etishi vazifalar va takdirlash tiimi Samarali inshiniring Ommaviy ishlab chikarish Standart maxsulot Tarmoklar chegaralangan Tashkilotlar usaetgan Tovarlar bozori kengaetgan 2. Ma’muriy (1920y.- 1950y.) A.Fayol, L.Urvik. M.Veber Menejmentning birligi nazariyasi, Funktsional, Printsiplar, Sotsial psixologiya Menejerlar ta’siri yuksalishi, ularning kasbiy maxoratini tan olinishi 3. Insoniy munosabatl ar (1930y.- 1950y.) E.Meyo, A.Maslou, U.Bernard Guruxlar sotsiologiyasi.Tashkil etish nazariyasi Menejmentning sotsiologik tomonlari Extiyetning tuyinishi Differentsiyalangan takomillashgan maxsulot Tayyor menejerlarga extiyej 4. Xulkiy (xatti xarakat) (1950y- xozirgacha) D. Mak Gregor, F.Gersberg, F.Abrams “X” va “U” nazariyasi menejerlar fikrlashlarida boshkaruv san’ati Bozorga yunaltirilgan 5. Boshqa ruv fani N.Viner, I.Eshbi, Tizimli taxlil menejmentga axborot Korporatsiyalar xajmi yunali shi, konglomeratlar

(1950y.- xozirgacha) V. Leontev I.Ansoff nazariyasi Balans modeli strategik rejalashtirish Xarbiy sanoat majmuasi rivojlanishi Bozorga yunaltirilgan rivojlanishi. Inflyatsiya 6. Xolatiy maktab (1950y.- xozirgacha) D. Tomson, P.Lorens, V.Ouchi, G.Mintsberg M.Porter. T.Dil, A.Keniyedi Xolatiy kurinishi “Z” nazariyasi Tashkiliy strukturalar Rakobat strategiyasi Korporativ madaniyat Iktisodiy farovonlik yuksak Koinotdagi rakobat Xalkaro savdo Texnik tarakkiyet yukori texnologik munosabatlar Xodimlarning yukori malakasi Quyida boshqaruvda yondashuvlarning evolyutsiyasining chizmasi ko'rsatilgan [15]. 1885y 1920y 1930y 1940y 1950y 1960y hozirgi vaqt 1 2 3 4 5 6 7

8 1. Ilmiy boshqaruv nuqtai nazaridan yondoshuv 2. Ma'muriy yondoshuv 3. Insoniy munosabatlar nuqtai nazaridan yondoshuv 4. Hulq haqidagi fan nuqtai nazaridan yondoshuv 5. Miqdoriy usul nuqtai nazaridan yondoshuv 6. Boshqaruvga jarayon sifatida yondoshuv 7. Tizimli yondoshuv 8. Vaziyatli yondoshuv Yondoshuvlarning qisqacha manzarasidan shu narsa ko ' rindiki , boshqaruv fikri doimiy ravishda rivojlanib borgan , bu tashkilotlarni samarali boshqarish haqidagi yangi g ' oyalarni tug ' ilishga yordam bergan . Har bir yondoshuv yoki maktabning vakillari faraz qilganlarki , ular tashkilot maqsadlariga samaraliroq erishishga kalit tola olganlar . Ammo so ' nggi tadqiqotlar va boshqaruv amaliyotini ko ' rsatishicha , bu tadqiqotlar boshqaruv jarayonining faqat ayrim tomonlariga tegishli bo ' lgan , olingan natijalar esa faqat ma ' lum vaziyatlar uchungina to ' g ' ri bo ' lgan . Bundan tashqari , boshqaruv amaliyoti hamma vaqt ham tegishli nazariy fikrga qaraganda murakkabroq , chuqurroq va turli tumanliroq bo ' lgan . Vaqti vaqti bilan tadqiqotchilar boshqaruv jarayonining yangi , oldin noma ' lum bo ' lgan tomonlarini ochganlar va mustahkam bo ' lib ko ' ringan , ammo noto ' g ' ri qarashlarni ko ' rsatib berganlar . Shunga qaramasdan ushbu tadqiqotchilar boshqaruv fanini rivojlanishiga bebaho hissa qo ' shganlar . 3. Mamlakatimizda boshqaruvni rivojlanishi O ' zbekistonda iqtisodiy jarayonlarni boshqarish chuqur tarixiy tomirlarga ega . Yuqorida aylgandek , boshqaruv fan sifatida shakllangunga qadar davrlarda ham ushbu jarayonning tub mohiyati va mazmunini tushungan va amaliyotda qo ' llagan

turli xildagi murakkab odamlar guruhiga muvaffaqiyatli ravishda rahbarlik qilgan , o ' z tajriba va nuqtai nazarlarini kelajak avlodga meros sifatida qoldirgan buyuk shaxslar bo ' lganki , ularni o ' rganish hozirgi zamon boshqaruv fanini rivojlanishiga samarali ta ' sir ko ' rsatadi . Ana shunday shaxslardan Al - Xorazmiy , Abu Nasr Farobiy , Abu Ali ibn Sino ( IX - Xasrlar ), Yusuf Xos Xojib ( XI - XIIasrlar ), Amir Temur , Nizomulmulk ( XIII - XIYasrlar ), Zahriddin Muhammad Bobur , Alisher Navoiy ( XYasrlar ) ning boshqaruvga oid asarlari bugungi kunda ham qo ' llanma bo ' ladigan ko ' rsatmalar hisoblanadilar . Masalan , " Qutadg ' i bilik ", " Temur tuziklari " va boshqalar . O ' zbekiston Respublikasi tashkil topgandan buyon o ' tgan 20 yil ichida bozor islohatlariga oid qabul qilingan qonunlar , Prezident farmonlari va qarorlari , Vazirlar Mahkamasining qarorlari mamlakatimizda bozor mexanizmlarini iqtisodiyotiga joriy etishga karatilgan . O ' zbekiston iqtisodiyotini Prezident Islom Karimov asoslab bergan tamoyillar asosida bozor munosabatlariga o ' tkazish bozor mexanizmlarini shakllantirish dasturi bir qator mamlakatlarda " O ' zbek modeli " deb e ' tirof etildi . Ushbu model jahon moliyaviy - iqtisodiy inqiroziga dosh berib , mamlakatimizni barqaror rivojlanishi uchun mustahkam poydevor yaratdi . Mustaqil O ’ zbekiston o ’ z xalqi tanlab olgan yul – ochiq , erkin bozor iqtisodiyotiga asoslangan odil jamiyat , kuchli demokratik xukukiy davlat kurish yulidan boskichma - boskich olga bormokda . Biz barpo etayotgan davlat , avvalo umumjaxon tsivilizatsiyasiga , davlat kurilishi soxasida tarakkiy etgan boshqa xalqlar erishgan tajribalarga va O ’ zimizga xos milliy an ’ analarga , ijtimoiy kadriyatlarga asoslanmokda . Respublika Prezidenti I . Karimov ushbu masalani quyidagicha ifodalaganlar : « Pirovard maksadimiz ijtimoiy yunaltirilgan barkaror bozor iqtisodiyotiga , ochiq tashki siyosatga ega bulgan kuchli demokratik xukukiy davlatni va fukarolik jamiyatini barpo etishdan iboratdir » Mustaxkam moddiy negiz yaratish manfaatlarini ko ’ zlab quyidagilar iqtisodiyotni islox qilish soxasida strategik maksadlar qilib belgilandi :

1. Ijtimoiy yunaltirlgan bozor iqtisodiyotini boskichma - boskich shakllantirish , kudratli va tinimsiz rivojlanib boradigan , milliy boylikning ortishini , kishilar xayoti va faoliyati uchun zarur shart - sharoit - larni ta ’ minlaydigan iqtisodiy tizimni barpo etish . 2. Ko ’ p ukladli iqtisodiyotni yaratish , insonning mulkdan maxrum bulishiga barxam , tashabbuskorlik va uddaburonlikni butun choralar bilan rivojlantirish negizi bulgan xususiy mulkning davlat tomonidan ximoya qilinishini ta ’ minlash . 3. Korxonalar va fukarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish , ularning xujalik faoliyatiga davlatning bevosita aralashuvidan vos kechish , iqtisodiyotni boshqarishning ma ’ muriy – buyrukbozlik usullarini bartaraf etish , iqtisodiy omillar va ragbatlantirish vositalaridan keng foydalanish . 4. Iqtisodiyotda moddiy , tabiiy va mexnat resurslaridan samarali foydalanishni ta ’ minlaydigan chukur strukturaviy o ’ zgarishlar qilish , ragbatbardosh maxsulotlarni ishlab chiqarish , jaxon itkisodiy tizimiga kushilib borish . 5. Kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish , ularning dunyokarashini o ’ zgartirish , xar bir kishiga o ’ z mexnatini sarflash soxasi va shakllarini mustaqil belgilash imkonini beradi . Bunda isloxatlar inson manfaatlariga mos kelgan , uning talab va extiyojlarini kondirishga yordam bergan , turmush darajasini oshirishga karatilgan takdirdagina axamiyatli bulishni O ’ zbekiston bozor modelida kurish mumkin . Sistema (tizim) – o’zaro bog’liq bir-biriga ta’sir kursatuvchi elementlar tuplamiga aytiladi. Tizimning moxiyati ma’lum bir maksadga yunaltiril ganlik bilan belgilanadi. Agarda tizimdagi elementlar o’zaro muvofiklikni yo’qotsa unda tizim tubdan o’zgarishini yoki alokalarni boshqatdan kurib chiqilishini takozo etadi. Masalan, sobik ittifok sharoitidagi yukoridan majburiy rejalashtirish nafakat barkarorlikni keltirib chiqishni, balki ma’muriyatchilik, byurokratizmni va kishilar tomonidan lokaydlik, mas’uliyatsizlikni keltirib chiqarar edi. Bozor munosabatlari aksincha – nobarkarorlik xolatni mavjud etsa, u o’z yuliga kishilardan ishbilarmonlik, tadbirkorlikni namoyon etishni takozo etadi.

Ba’zi olimlar tizimi quyidagicha ta’riflashadi: tizim (sistema) – bu umumiy maksad yunalishda tushungan xolda o’zaro munosabatlar urnatib ma’lum muddat davomida birgalikda faoliyat kursatuvchi turli element-larning (tarkibiy kismlarning) tuplamidir Tizimlar odatda texnik, biologik, sotsial-iqtisodiy turlarga bulinadi. Mentalitet – xalqning ko’p yillik kadriyatlari, urf-odati, madaniyati, dunyo karashiva boshqa namoyon buluvchi xususiyatlar tuplamiga aytiladi. O’zbek xalqi yoki uning xududiy elatlanishi buyicha viloyatlar vaqillarida xar xil xususiyatlarini kurish mumkin. Masalan, o’zbek xalqiga monand bulgan mexmondustlik, itoatkorlik, kattani xurmat qilish va shu kabilar xislatlari uning mentalitetini belgilaydi. Afsuski, menejment uchun zid bulgan tanish bilishchilik, karindosh- urugchilik kadrlar siyosatiga aks ta’sir kursatsa, berilgan vazifani o’z vaktida doimiy ravishda bajarilmaslik, ma’lum xolatda kengchilik kursatish ishning samarasiga salbiy ta’sir etadi. Bozor iqtisodiyotiga utish davrida nafakat ushbu xususiyatlarni balki bozorga xos bulgan konuniyat va talablarni inobatga olish kerak. 2-chizmada bozor iqtisodiyotining belgilari keltirilgan. Unda bozor mexanizmini shakllanishdagi ta’sir ko’rsatuvchi omillar va kerakli shart-sharoitlar keltirlgan. Tashki muxitni muxofaza etish Demokratiya ximoyasi Inson-xukukini ta’minlash

Umumiy ximoya Iste’molchini ximoyasi Axborotni kuriklash Iqtisodiy tizimni muxofaza etish 2 –chizma. Bozor iqtisodiyoti belgilari. O’zbekiston Respublikasining bozor iqtisodiyotiga utishda o’ziga xususiyatlari bor: - ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini modelini yaratish; - Xujalik faoliyati erkinligi - Kasb tanlash erkinligi - Kelishuv erkinligi - Birlashuv erkinligi - Rakobat erkinligi - Xususiy mulk erkinligi

- axoli tarkibida nafakaxur, yeshlar ko’pchiligini Tashkil etish; - malakali mutaxassislar yetishmasligi; - ishlab chiqarish tuzilmasi rivojlanmaganligi; - agrodavlat bulib ixtisoslashganligi; - dunyo bozoriga chiqish muammolari va boshqalar. 4. Menejmentning xorijiy modellari Menejmentni mavjud bo'lishi davrida ko'pgina xorijiy mamlakatlar, o'zlarining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish bilan, sanoat, qishloq xo'jaligi, savdo va boshqa sohalarda boshqaruvning nazariyasi va amaliyoti sohasidagi ko'pgina ma'lumotlarni to'plaganlar. Bu to'plangan tajribani o'rganish va ulardan foydalanishni taqozo qiladi. Shuning bilan birga menejment modellarini shakllanishining jahon tajribasi (va hammadan avval Yaponiya tajribasi) shundan darak beradiki, boshqaruv modellarini bitta ijtimoiy madaniy muhitdan boshqasiga ko'shirishning amalda iloji yo'q. Menejmentning xususiy modelini yaryatishda mulkchilikning turi, davlat qurilishining shakli va vujudga kelgan bozor munosabatlarining pishib yetilishi kabi omillarning ta'sirini hisobga olish zarur. Menejmentning amerikacha modelini o'rganish ma'lum sho'baiqish uyg'otadi. Amerikacha menejment AQShga g'arbiy mamlakatlar orasida yetakchi o'rinni egallashga imkon bergan. Amerikacha menejment hammadan avval boshlanishida F.Teylor turgan ilmiy boshqaruv maktabi ta'limlariga asoslanadi. Amerikacha mejentment yana o'ziga asoschisi Anri Fayol bo'lgan klassik maktab asoslarini ham sindirib olgan. U boshqaruvning amerikacha nazariyasidagi barcha yo'nalishlari shakllanishiga ham katta ta'sir ko'rsatgan. 20-30 yillarda xo'jalik yuritishning ekstensiv usullaridan intensiv usullariga o'tish boshqaruvning yangi shakllarini qidirib topishni taqozo qilgan.

Asta-sekinlik bilan kapitalistik ishlab chiqarishni yashab qolishi uchun korxonadagi ishchilar holatiga munosabatni o'zgartirish, motivatsiya va xodimlar va tadbirkorlar o'rtasidagi hamkorlikning yangi usullarini ishlab chiqish zarurligini tushunish vujudga kelgan. "Insoniy munosabatlar maktablari" nomini olgan yangi konsepsiyani shakllanishi amerikalik sotsiolog va psixolog E.Meyo nomi bilan bog'liqdir. "Insoniy resurslar menejmenti" atamasi 60-yillarda vujudga kelgan. Amerikalik sotsiolog R.E.Maylz o'zining asarlaridan birida "Insoniy munosabatlar" modeliga "Insoniy resurslar" modlelini qarama-qarshi qo'ygan. "Insoniy resurslar" modeli strategik, tashkilotning asosiy maqsadlarini hal qilishga ko'maklashuvchi sifatida ko'rib chiqilgan. "Insoniy resurslar" modeli shaxsning tashkilotdagi faol o'rniga qaratilgan. Har bir kishi o'z mehnatining natijalariga javob berishi, tashkilotning umumiy maqsadlarini bilishi va o'z mehnati bilan ularga erishishga ko'maklashishi kerak. O'z navbatida tashkilot o'z xodimlarining shaxsiy tashabbusini moddiy rag'batlantirishi va xizmatda ko'tarilish yordamida sho'baiqtirishi kerak. 60-70 yillarda ko'pgina amerika firmalari insoniy resurslarga o'zlarining katta e'tiborlarini aks ettirishga harakat qilgan holda, xodimlar nomlarini keyingi ikki o'n yilliklarda roli ancha o'sgan insoniy resurslar xizmatlari nomlariga o'zgartirganlar. Zamonaviy amerikacha menejment quyidagi uchta tarixiy shart-sharoitlarga asoslanadi: - bozorning mavjudligi; - ishlab chiqarishni tashkil qilishning sanoat usuli; - tadbirkorlikning asosiy shakli sifatidagi korporatsiya. Korporatsiyalar yuridik shaxs mavqeiga, ularning aksiyadorlari esa foydaning o'zlariga tegishli bo'lgan aksiyalar miqdoriga mutonosib bo'lgan qismiga egalik qilish huquqiga egalar. Korporatsiyalar barcha mulk sarmoya egasiga tegishli bo'lgan va egalari ishchilar faoliyatini to'liq nazorat qiluvchi kichik korxonalar o'rniga kelganlar.

Menejment nazariyachilarining fikriga ko'ra, korporatsiyalarni tashkil qilishni o'z orqasidan mulkni unga egalik qilishni nazorat qilishdan, ya'ni hukmronlikdan ajratilishiga olib kelgan. Korporatsiyalarni boshqarish bo'yicha haqiqiy hukmronlik uni boshqaruvchi va menejerlar (ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish sohasidagi mutaxassislar)ga o'tgan. Hozirgi vaqtda amerikacha menejment modellarida korporatsiyalar asosiy tarkibiy birlik bo'ladilar. Amerika korporatsiyalari o'zlarining faoliyatlarida strategik boshqaruvdan keng foydalanadilar. Strategik boshqaruvning mazmuni, birinchidan, raqobat kurashida g'alaba qozonish uchun zarur bo'lgan uzoq muddatli strategiyani ishlab chiqish, ikkinchidan, vaqtning haqiqiy ko'lamida boshqaruvni amalga oshirishdan iboratdir. Korporatsiyaning ishlab chiqilgan strategiyasi keyinchalik amaliyotda amalga oshirilishi kerak bo'lgan joriy ishlab chiqarishning xo'jalik rejalariga ayl anadilar. Strategik boshqaruv tashkiliy strategik tuzilmani tashkil qilishni taqozo qiladi, uning tartibiga boshqaruvning yuqori darajasidagi strategik rivojlanish bo'limi va strategik xo'jalik markazlari (SXM) kiradilar. Har bir SXM bir turdagi mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi, bir xil resurslar va texnologiyalarni talab qiluvchi va umumiy raqiblarga ega bo'lgan bir necha ishlab chiqarish bo'linmalarini birlashtiradi. SXM raqobatbardosh mahsulotni o'z vaqtida ishlab chiqarish va uni sotish, navlar bo'yicha mahsulotni ishlab chiqarishning ishlab chiqarish dasturini shakllantirishga javob beradi. Strategik rejalashtirish korporatsiyalar rejaviy ishining muhim tarkibiy qismi bo'ladi. U rahbarlarning, uzoq muddatlik vazifalarning yechimiga zarar keltirgan holda, ko'proq joriy foyda olishga intilishlarini to'xtatib turadi, ularni tashqi muhitning o'zgarishlarini oldinga ko'ra bilishga yo'naltiradi, resurslarni taqsimlashga asoslangan ustivorliklarni belgilashga imkon beradi. XX asrning 60-yillarida korporatsiyalar xodimlarining o'zlarining ijtimoiy- iqtisodiy holatlarini yaxshilash bo'yicha talablari borgan sari qat'iyroq bo'la boshladi. Bu bilan parallel ravishda menejmentning ko'pgina nazariyachilari shunday fikriga kelishdiki, bir qator tashkilotlar tez o'zgarib borayotgan ijtimoiy

muhitning ziddiyatlarini e'tiborga olmay qo'yganliklari sababli o'z maqsadlariga erisha olmayaptilar. "Ishlab chiqarish demokratiyasi" (ish joylaridagi demokratiya) doktrinasini paydo bo'lishi vujudga kelgan holatning oqibati bo'lgan, u boshqaruvga ham korxonaning o'zini, ham tovarlar va xizmatlar iste'molchilari, vositachilar, ya'ni kasb egasi bo'lmaganlarni jalb qilinishi bilan bog'liqdir. Ba'zi bir amerikalik mualliflar buni boshqaruvdagi "uchinchi inqilob" deb ataydilar. Hozirgi vaqtda AQShda boshqaruvga ishchilarni jalb qilishning to'rtta asosiy shakllari keng tarqalgan: 1. Ishchilarni sex darajasiga mehnat va mahsulot sifatini boshqarishda ishtirok etishi. 2. Ishchilar va boshqaruvchilarning ishchi kengashlari (qo'shma qo'mitalari)ni tashkil qilinishi. 3. Foydada ishtirok etish tizimlarini ishlab chiqilishi. 4. Ishchilar vakillarini korporatsiyalar direktorlar kengashlariga jalb qilinishi. 60-yillarga AQShda mehnatga tashkil qilishning brigada usullar, 70-yillarda esa tashkil qilish g'oyasi amerikaliklarga tegishli bo'lgan sifatni nazorat qilish to'garaklari keng tarqalgan edi. Ammo sifatni nazorat qilish to'garaklari birinchi marta Yaponiyada qo'llanila boshlangan. Korporatsiyalarda sodir bo'layotgan tashkiliy o'zgarishlarga ishchilarning qarshiliklarini pasaytirish uchun "mehnat hayoti sifati"ni oshirish dasturlari ishlab chiqiladi, uning yordamida korporatsiya xodimlari uni rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish, ishlab chiqarishni ratsionallashtirish masalalarini muhokama qilish, turli tuman tashqi va ichqi muammolarni hal qilishga jalb qilinadilar. Menejer "universal dohiy" bo'lishi mumkin emas. Rahbar xodimlarni tanlab olishning amerika amaliyoti asosiy e'tiborni mutaxassisning bilimiga emas, balki yaxshi tashkilotchilik qobiliyatiga qaratadi. Menejmentning yapon modeli ham katta sho'baiqish uyg'otadi. Yaponiya jahon bozorida yetakchi o'rinlardan birini egallaydi. Buning asosiy sabablaridan biri u tomonidan qo'llanayotgan menejmentning insoniy omilga qaratilgan

modelidir. Yaponiyada milliy xarakterning o'ziga xos alomatlariga mos keluvchi mehnat va hulq usullari vujudga kelgan. Yaponlar insoniy resurslarni mamlakatning asosiy boyligi deb hisoblaydilar. Xo'jalik yuritishning yapon tizimi tarixan vujudga kelgan guruhli jipslashganlik va yaponlarni yuqori sifatli mahsulotlarni yaratishga tug'ma intilishi an'analariga suyanadi. Iqtisod qilish va tejamkorlik yapon xarakterining ajralib turuvchi alomatlari bo'ladi. Iqtisod va tejamkorlikni talab qilish bevosita yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish bilan bog'langan. Yapon menejmentining mohiyati odamlarni boshqarishdan iboratdir. Bunda yaponlar amerikaliklarga o'xshab bitta odam (shaxs)ga emas, balki odamlar guruhiga qaraydilar. Bundan tashqari, Yaponiyada tutgan o'rni guruh tomonidan ma'qullanadigan yoshi bo'yicha kattaroq kishiga bo'ysunish an'anasi vujudga kelgan. Ma' lumki, insonning hulqi uning extiyojlari bilan belgilanadi. Bunga yaponlar ijtimoiy extiyojlar (ijtimoiy guruhga tegishlilik, xodimning guruhdagi o'rni, atrofdagilarning hurmati)ni boshqalardan yuqori qo'yadilar. Shuning uchun ham mehnat uchun mukofotlashlarni ijtimoiy extiyojlar prizmasi orqali qabul qiladilar, ammo keyingi vaqtlarda yapon menejmenti o'ziga yakka shaxs ruhiyatiga qaratilgan amerika menejmenti konsepsiyasini singdirib oldi. Yaponlar mehnatning oldida bosh egadilar. Ularni ko'pincha "mehnatsevarlar" deb ataydilar. Yapon xalqi boyliklari iererxiyasida mehnat birinchi o'rinda turadi. Yaponlar yaxshi bajarilgan ishdan qoniqishni his qiladilar. Shuning uchun ular qat'iy intizom, keskinlik va ish vaqtidan tashqari ishlashga chidashga rozilar. Menejmentning yapon modeli "ijtimoiy insonga" mo'ljallangan. "Ijtimoiy inson" rag'batlar va motivatsiyaning o'ziga xos tizimiga egadir. Rag'batlarga ish haqi, mehnat sharoitlari, rahbarlik usuli, xodimlar o'rtasidagi shaxslararo munosabatlar kiradi. Xodimning mehnatdagi muvaffaqiyatlari, uning xizmatlarini

tan olinishi, xizmatdagi o'sish, kasbiy mukammalashish, ijodiy yondashuv mehnatga motivatsiya bo'ladilar. Yaponlar vujudga kelgan vaziyatlarni hisobga oladilar va unga moslashadilar. Boshqa mamlakatlar xodimlaridan farqli ravishda, yaponlar qoidalar, yo'riqnomalar va va'dalarni so'zsiz bajarishga harakat qiladilar. Ularning nuqtai nazarlaridan menejerning hulqi va u tomonidan qarorlar qabul qilinishi butunlay vaziyatga bog'liqdir. Yaponiyaga tarixan mehnat uchun tenglashtirilgan mukofotlash xosdir. Buni hisobga olish bilan xodimlar mehnatiga uzoq mehnat qilganligi bo'yicha haq to'lash tizimi ishlab chiqilgan. Yaponiyada firmaning "korporativ ruhi" undovning eng kuchli vositasi bo'ladi, uning ostida firma bilan birlashib ketish va uning g'oyalariga sodiq bo'lish tushuniladi. Firmaning "korporativ ruhi"ning asosida guruh manfaatlarini alohida xodimlarning shaxsiy manfaatlaridan yuqori qo'yuvchi guruh psixo logiyasi yotadi. jadval Yapon modeli Amerika modeli Boshqaruv qarori jamoaviy qabul qilinadi Jamoaviy javobgarlik ustun bo ' ladi Boshqaruvning egiluvchan tizimi Nazoratni norasmiy tashkil qilinishi Jamoaviy nazorat X odim ishini sekinlashtirilgan holda baholanishi va xizmatdagi o ' sish Rahbarning eng muhim sifati - muvofiqlashtirish va nazoratni amalga oshirishni bilish Boshqaruvni guruhlarga qaratish Boshqaruvni Qaror shaxsan qabul qilinadi Shaxsiy javobgarlik ustun bo'ladi Boshqaruvning qat'iy, bir shaklga keltirilgan tizimi Nazoratnint bir shaklga keltirilgan tadbirlari Menejmentning shaxsiy nazorati Mehnat natijalarini tez baholash, xizmat bo'yicha jadal siljishi Rahbarning eng muhim sifati-kasb egasi bo'lish

jamoaviy uyg ' unlikka erishish va jamoaviy natija bo ' yicha baholash qo ' l ostidagilar bilan norasmiy munosabatlarni ustunlik qilishi Xizmat bo ' yicha yosh va ish stajiga ko ' ra ilgari siljish Universal turdagi rahbarlarni tayyorlash Guruh ishining natijalari, staj bo'yicha mehnatga haq to'lash Firmada uzoq muddatli bandlik Boshqaruvning yakka shaxslarga qaratish Boshqaruvni shaxsiy natija bo'yicha baholash Qo'l ostidagilar bilan rasmiy munosabat larni ustunlik qilishi Martabani shaxsiy natijalarga bog'liq bo'lishi Tor mutaxasissislikdagi rahbarlarni tayyorlash Shaxsiy ulush bo'yicha mehnatga haq to'lash Qisqa muddatga yollash Har bir yapon firmasi ko'pgina guruhlardan tashkil topgan. Ularda kattalar va kichiklar bor, ular yoshi, staji va tajribasi bo'yicha farqlanadilar. Kichiklar kattalarning obro'sini so'zsiz tan oladilar, ularni hurmat qiladilar, ularga bo'ysunadilar. Guruhlar firmaning maqsadlari va vazifalariga qaratilganlar. Bunda har bir yapon guruhga va o'zi uchun ishlayotganini tushunadi. Yaponlar guruhdagi o'z xolatlarini e'tibor bilan kuzatib boradilar. Ular har bir kishining guruhdagi o'rnini o'zgarishiga sezgirlik bilan e' tibor beradilar va ulardan har biri uchun chizilgan chegaradan chiqmaslikka harakat qiladilar. Yirik yapon firmalari uchun "umrbod yollash" tizimi xosdir. U ham tadbirkor, ham xodim uchun juda foydalidir. Tadbirkorlar firmaning farovonligi uchun kattaroq qaytarilish bilan ishlashga tayyor bo'lgan sodiq va ishonchli xodimlarni oladilar. Firma tomonidan "umrbod" yollangan xodimlar ularning qobiliyati, ma'lumoti va tayyorgarlik darajasi tan olingan chuqur qanoatlanish hissini boshdan kechiradilar. Xodimda ertagi kunga ishonch paydo bo'ladi. O'zlarini yollagan firmaga xodimlar minnatdorlik va bog'liqlik hislari bilan o'rnashadilar. Shuning

munosabati bilan yapon tizimiga undovchi ta'sir ko'rsatishning qudratli quroli sifatida qarash kerak. "Umrbod" yollash tizimi "uzoq vaqt mehnat qilganlar uchun" tizimi bilan yaqindan chatishib ketgan. Ish haqining miqdori bevosita uzluksiz ish stajiga bog'liqdir. Mehnatga haq to'lash tizimi tenglashtirish tamoyillariga bo'ysunadi va g'oyatda kichik tabaqalashtirishga ega. "Uzoq vaqt mehnat qilganlik uchun" haq to'lash tizimi "kattaligi bo'yicha ilgariga siljish" tizimi ("sinorizm tizimi")ga katta ta'sir ko'rsatadi. Xodimni rahbarlik lavozimiga ilgari surishda yoshi va ish stajiga afzallik beriladi. Keyingi vaqtlarda ma'lumot borgan sari kattaroq ahamiyatga kasb etmoqda. Ko'pgina yapon firmalari uchun xodimlarni rotatsiya qilish xosdir, u shundan iboratki, taxminan har 3-5 yildan keyin xodimlarni yangi mutaxassisliklarga qayta o'qitishni amalga oshiriladi. Yapon menejmentining operativ boshqaruvida sifatni boshqarish markaziy o'rinni egallaydi. Sifat uchun harakat dastavval ishlab chiqarilayotgan mahsulotning kamchiliksizligi uchun kurashish ko'rinishida o'z aksini topgan, keyin sifatni boshqarishning qudratli tizimiga kelib qo'shilgan. Mahsulot sifatini boshqarishning yapon tizimi asosiga firma doirasida sifat ustidan yalpi nazorat qilish qo'yilgan, u din statusini olgan. Sifat ustidan nazorat ishlab chiqarishning barcha bosqichlarini qoplab oladi. Nazorat qilish tizimiga firmaning barcha xodimlari jalb qilingan (1.1- j adval). Hozirgi vaqtda yapon iqtisodiyotining barcha sohalarida sifat guruhlari (to'garaklari) harakat qiladilar, ularga ishchilardan tashqari master va muxandislar kiritiladilar. Sifat guruhlari (to'garaklari) texnalogiyadan tortib to ijtimoiy - ruhiygacha bo'lgan barcha muammolarni xal qildilar. 1.1-jadvalda menejmentning yapon va amerika modellarini solishtirilishi berilgan. Bu ulardan har birining avzalliklari va kamchiliklarini ajratishga imkon beradi. Menejmentning G'arbiy Yevropa modelini shakllanishiga Yevropa davlatlari olimlarining tadqiqotlari katta ta'sir ko'rsatgan. Masalan, bixeviorizim ta'siri ostida boshqaruvni psixologiyalashtirish tendensiyasi kuzatiladi. Faraz

qilinadiki, pulli mukofatlash barcha harakatlarni belgilab beruvchi yagona omil bo'lmaydi. Ular ko'proq yakka shaxsning hulqiga bog'liq bo'lgan psixiologik motivatsiyani belgilab beradilar. Menejmentning yapon va amerika modellarining ta'siri yagona omil bo'lmaydi. Ular qo'proq yakka shaxsning uning hulqi bog'liq bo'lgan ruhiy motivatsiyasi bilan belgilanadilar. "Insoniy munosabatlar" maktabining g'arbiy germaniyali nazariyachilari, o'zlarining AQSh va Yaponiyadagi hamkasblariga ko'ra, xodimlarni boshqarishga qat'iyroq yondashish uchun ovoz berganlar. AQShdan keyin Yevropada ham "mehnatni boyitish", ya'ni ish joyida uning mazmundorligini oshirish bo'yicha tajribalar o'tkazilgan. Masalan, bir qator firmalarda konveyer bekor qilingan, bu xodimlar qo'nimsizligini pasaytirish va rentabellikni oshirishga imkon bergan. Angliya, Gollandiya, Norvegiya, Shvetsiya va G'arbning boshqa mamlakatlarda xodimlarni boshqaruvda "ishtirok etish"ga jalb qilish masalalari ham keng ishlab chiqilgan. GFRda shakllangan "hamkorlikdagi ishtirok" tizimi e'tiborga molikdir. U uchta elementdan tashkil topgan: korxonalarda "ishlab chiqarish kengashlari"ni tashkil qilish, yollanma xodimlar vakillarini kuzativ kengashlariga kiritish va "ishchi direktorlar"ni boshqaruvchilar kengashlariga kiritish. Ishchilarning kengashlar, qo'mitalar va boshqa idoralardagi vakilligi G'arbiy Yevropaning boshqa mamlakatlari - Fransiya, Gollandiya, Norvegiya, Avstriya va boshqalarda ham mavjud. 1973 yilda shved kasaba uyushmalari kompaniyalar direktorlari kengashlarida vakillik qilish huquqiga erishganlar. Keyingi yillarda jamoaviy ishga katta e'tibor karatila boshlandi. Boshqaruv guruhlari aniq belgilangan, ularning har biriga hal masalalar doirasi biriktirilgan. Masalan, nemets "Rarsburg modeli" javobgarlikni quyi darajalarga ko'chirishni ko'zda tutadi. G'oya qarorlar qabul qilish huquqini omilkorroq xodimlarga topshirishdan iborat bo'ladi, bu boshqaruvning barcha darajalariga qabul qilina- yotgan qarorlarning sifatini oshiradi. Har bir xodim o'z vazifalari va omilkorligi doirasida boshqaruv qarorlarini qabul qiladi.

G'arbiy Yevropalik olimlar boshqaruvga "ijtimoiy inson" nuqtai nazaridan yondashuvni shakllanishiga sezilarli hissa ko'shganlar. Bu yondashuv odamlar hulqini ularga guruhli hulqni ta'sir ko'rsatishi nuqtai nazaridan o'rganishga imkon bergan. Quyidagi uchta olimni boshqaruvga sotsiologik yondoshuvning yaratuvchilari deb hisoblaydilar: bular nemets professori M.Veber, fransuz olimi E.Dyurkgeym va kelib chiqishi fratsuz bo'lgan italyan olimi V. Pareto. G'arbiy Yevropa kompaniyalari boshqaruvni markazlashtirmaslik tamoyilidan foydalanishda amerikali firmalar bilan umumiy alomatlarga egalar. Amerikaliklar kabi G'arbiy Yevropa firmalari ham ilmiy-texnik taraqqiyoti ta'siri ostida bir yerga jamlanish va markazlanish jarayonlari bilan qamrab olinganlar. Oborotlar hajmi bo'yicha G'arbiy Yevropa firmalari Amerika firmalariga yaqin turadi. Keyingi o'n yilliklarda G'arbiy Yevropa firmalari amerikaliklar tajribasidan foydalanish bilan boshqaruvni qayta tashkil qilishni amalga oshirganlar. Ular ishlab chiqarishni tor ixtisoslashtirishdan uzoqlashib ketganlar. Kompaniyalar doirasida faoliyatning har bir sohalari bo'yicha ishlab chiqarish bo'limlari yoki bo'linmalar guruhlari tashkil qilinmoqda. Ammo ularda baribir o'zining xususiyatlari saqlanib qolinmoqda. Xususan, G'arbiy Yevropa kompaniyalarida ishlab chiqarish bo'linmalari amerikaliklarnikiga qaraganda katta rol o'ynaydi. Boshqaruvning markazlashtirilma gan shaklida ular o'zlarining tarkiblariga qiruvchi sho'ba kompaniyalar faoliyatini muvofiqlashtiradilar, keyingilarga operativ-xo'jalik, moliyaviy va yuridik mustaqil lik beriladi. Sho'ba kompaniyalar esa bir vaqtning o'zida ham foyda, ham javobgar lik markazi bo'ladilar. O'zlariga biriktirilgan tovar navlari doirasida ular ilmiy –tadqi qotlar olib boradilar, mahsulot iste'molchilarini qidirib topadilar, boshqaruvning iqtisodiy usullaridan foydalanish bilan, uni ishlab chiqarish va sotishni amalga oshiradilar. Ishlab chiqarish bo'linmalari o'zlariga biriktirilgan sho'ba kompaniya larning ilmiy-tadqiqotlar, ishlab chiqarish, sotish, moliya bo'yicha faoliyatini nazorat qiladilar va muvofiqlashtiradilar.

Alohida kompaniyalar o'rtasida ishlab chiqarish aloqalari o'rnatiladi va bunda G'arbiy Yevropalik (nemets, fransuz, shved) konsernlari "sanoat guruhlari" deb ataladilar. Ko'pgina nemets konsernlari tarkibida ko'p sonli yuridik mustaqil sho'ba kompaniyalari mavjudlar. Ular katta operativ mustaqillikka egalar. Bu kompaniya larning xududiy tarqoqligi va tor ixtisoslashganligi faoliyatni markaziy boshqaruv orqali muvofiqlashtirishni taqozo qiladi. Shu tufayli ishlab chiqarish maqsadlarining yagonaligi ta'minlanadi. Finlandiyada umuman firmalarni boshqarishda Amerika va G'arbiy Yevropadan ba'zi bir farqlar mavjud. Bu yerda maqsadlar miqdoriy ko'rsatkichlarga egalar. Yakuniy maqsadlarga erishish strategiyasi "natijalar bo'yicha boshqaruv" nomiga ega. Bu boshqaruvning xususiyatlari shundan iboratki, mo'ljallangan natijalarni belgilashda yuqori rahbarlik bilan bir qatorda ijrochilar va ishchilar ishtirok etadilar. Ko'l ostidagilarning o'zlari bu natijalarga erishishning yo'llari va usularini tanlaydilar. Quyidagilar asosiy natijalar bo'lishlari mumkin: - vazifaviy tashkil qilish, mehnat unumdorligi; - xizmat ko'rsatish darajasi, mahsulotning sifati, sotishning hajmi; - iste'molchilar talablarini qanoatlantirilishi. Bir vaqtda rejalarning uchta turi-strategik, yillik, ish jadvali tuziladi. Strategik rejalashtirish o'z ichiga 10-15 yilga va maqsadlarni rejalashtirish esa 3-5 yilga bashoratlashni oladi. Navbatdagi yilga maqsadlarning rejasi vaziyatli tahlil asosida ishlab chiqiladi. Ish jadvallari maqsadlarning yillik rejasi asosida tuziladi. Asosiy natijalarni baholash boshqaruvning barcha darajalarida yiliga ikki marta o'tkaziladi. XX asrda davlat tomonidan tartibga solish nazariyasi g'oyatda muhim rol o'ynagan, u boshqaruvning ikkita modeli - "ijtimoiy-bozor xo'jaligi" (GFR) va "ijtimoiyizmning shved modeli"da yorkinroq o'z aksini topgan. Erxard tomonidan ishlab chiqilgan "ijtimoiy-bozor xo'jaligi" konsepsiyasining asosiga Keynsning vositali tartibga solish nazariyasi qo'yilgan. Erkin bozor

iqtisodiyotini shakllanishi xususiy mulkchilik, bozorni davlat tomonidan himoya lanishi va harakatlar erkinligi asosida amalga oshirilgan. Erxard bo'yicha "ijtimoiy bozor xo'jaligi" konsepsiyasi o'z ichiga ikkita asosiy qoidalarni oladi. 1. Xo'jalik yuritishning barcha sohalarida davlat tomonidan tartibga solishni kuchayishi. Erxard konsepsiyasi kuchli "ijtimoiy davlat"ni tashkil qilishga qaratilgan, u nafaqat ijtimoiy jarayonlar, shu jumladan bozorni tartibga soladi, balki aholi farovonligini oshirish borasidagi ijtimoiy siyosatni ham o'tkazadi. 2. Direktiv (yo'riqnomaviy) rejalashtirishning o'rniga indikativ rejalashtirishni kiritish. Yo'riknomaviy rejalashtirish bajarish uchun majburiy bo'lgan aniq va ko'p miqdordagi yo'riqnomaviy ko'rsatmalarni belgilashni ko'zda tutadi. Indikativ rejalashtirish bajarilishi ko'proq istalgan rejalar va ko'rsatkichlarni belgilashni ko'zda tutadi. Ijtimoiy sheriklik xodimlar va tadbirkorlik o'rtasidagi munosabatlarning alohida turini tashkil qiladi, unda ular o'rtasida ijtimoiy axillikka erishiladi, vujudga kelgan nizolar madaniy usullar bilan hal qilinadi. Ijtimoiy sheriklik yollanma xodimlarni ish haqini oshirish, ishni tartibi va mehnat sharoitlarini o'zgartirish, soliqlarni kamaytirish va h.k. haqidagi talab qilishlar imkoniyatini istisno qilmaydi. Bozor iqtisodiyotiga ega Yevropa mamlakatlarida ijtimoiy sheriklik munosabatlari uzoq yillar davomida tabiiy yo'l bilan vujudga kelganlar. Ijtimoiyizmning shved modeli ham ma'lum sho'baiqish uyg'otadi. Uning muallifi - Nobel mukofoti laureati Gunnar Myurdaldir. Myurdal ijtimoiyizmining shved modeli ijtimoiy bozor xo'jaligi, ijtimoiy tartibga solinadigan iqtisodiyot va ijtimoiy sheriklik nazariyalariga asoslangan. Bu model Erxardning ijtimoiy bozor xo'jaligi konsepsiyasiga ko'proq o'xshashdir. Erxard kabi Myurdal ham, davlat tomonidan tartibga solinadigan bozor jarayonlari umumiy tenglik va barcha uchun teng iqtisodiy imkoniyatlarga asoslangan samarali iqtisodiyotni yaratishga yordam beradi deb hisoblaydi. Tartibga solinadigan iqtisodiyotning asosiga aholidan olinadigan to'g'ridan to'g'ri va vositali soliqlar tizimi qo'yilgan.

Myurdal sotsializmining shved modeliga aholi farovonligini oshirish uchun teng imkoniyatlarni kafolatlaydigan aholini ijtimoiy himoyalash tizimi asos bo'ladi. Bu shaxsiy iste'molning miqdorlarini oshishiga yordam beradi. Keyinchalik Shvetsiya ikkita chuqur inqirozlarni boshdan kechirgan: 1977- 1978 va 1981-1982 yillarda. Vujudga kelgan holatdan chiqish uchun Stokgolm ilmiy maktabi zamonalashtirilgan keynsian siyosatidan foydalanishni tavsiya qilgan. Pul va soliq islohotlarini o'tkazgan xukumat foydani muvofiq taqsimlash va uni birinchi navbatda sarmoyalar kiritishga yo'naltirish siyosatini faol o'tkazgan. Natijada Shvetsiya katta muvaffaqiyatlarga erisha olgan, mamlakatning iqtisodiy holati yetarlicha barqaror bo'lgan. Ko'pgina tadqiqotchilar AQShda boshqaruvning nazariyasi va amaliyoti jahonning boshqa mamlakatlariga qaraganda rivojlanishning ancha yuqoriroq darajasiga erishgan deb hisoblaydilar. Ularning fikrlariga ko'ra, AQShda mehnatning yuqori unumdorligiga ishlab chiqarishni yaxshi tashkil qilish hisobiga erishiladi. G'arbiy Yevropadagi ta'lim, ishlab chiqarishni tashkil qilish va xodamlarni tanlash sohasidagi orqada qolishni olimlar AQSh va Yevropa o'rtasidagi texnologik uzilish bilan izohlaydilar. Xorijiy kompaniyalar tomonidan mehnatni tashkil qilish va boshqaruv sohasidagi ilg'or tajribani baynalminallashtirish, milliy yutuqlardan foydalanish muhim tendensiya bo'ladi. Keyingi yillarda amerikali tadbirkorlar ko'pincha Yaponiyaning ilg'or tajribasi, yaponlarni muvaffaqiyatga olib kelgan yangiliklarni o'z korxonalariga ko'chirish uchun harakatlar qilganlar. Bu "aniq vaqtda", "sifat to'garaklari", xodimlarning uzoq muddatli yoki "umrbod yollash" va boshqalardir. Ammo ularni barchasi ham uzoq yashay olmagan. O'tgan asrning o'rtalarida holat teskari bo'lgan. Yapon firmalari ishlab chiqarishni tashkil qilish, ishlab chiqarish texnologiyasi, tashkiliy tuzilmani tashkil qilish va boshqa amerikacha tamoyillarni qabul qilganlar. Mashhur "sifat to'garaklari" va "aniq vaqtida" yetkazib berish tizimi Amerikada vujudga kelgan, ammo dastavval u yerda keng tarqalmagan. Ular birinchi marta yapon firmalarida

qo'llana boshlanganlar va yaxshi natijalar keltirganlar. Shuning bilan bir vaqtda amerikacha "insoniy resurslar"ni boshqarish usullari Yaponiyada qo'llanish topmagan. Bu menejmentning bitta modelini boshqa davlat iqtisodiyotiga uning o'ziga xos xususiyatlarini yetarlicha hisobga olmasdan ko'chirish mumkin emasligidan darak beradi.

Adabiyotlar 1. Yuldoshev N.K,, Nabokov V.I. "Menejment nazariyasi". Darslik. T.TDIU, 2013.- 433 b. 2. Yuldoshev N.K, Menejment. Ukuv kullanma.T.: TDIU, 2006 Y.-150 b. 3. Kucharov A .S. Menejment. O’quv qollanma. T..TDIU, 2009 u. -120 b. 4. SHarifxodjaev M.Menejment. Darslik.T.: Ukituvchi, 2002.-464 b. 5. Yo'ldoshev N.Q., Azlarova M.M., Xo'djamuratova G. Y. "Menejment va marketing asoslari": (O'quv qo'llanma). - T.: TDIU, 2012 y. -258 b. 6. L ap ы gin YU.N. Strategicheskiy menedjment.Uchebnoye posobiye. - M.: Eksmo, 2010.-432 s. 7. Vesnin V.R. Menedjment v sxemax i opredeleniyax: Uchebnoye posobiye. - M.: Prospekt, 2009. - 120 s. 8. Danilin V.I. Finansov ы y menedjment: zadachi, test ы , situatsii.Uchebnoye posobiye. - M.: Prospekt, 2009. - 360 s. 9. Kane M.M., Ivanov B.V., Koreshkov V.N, Sxirtladze A.G. Sistem ы , metod ы i instrument ы menedjmenta kachestva: Uchebnik dlya vuzov / Pod red. M.M. Kane. - SPb.: Piter, 2009. - 560 s. 10. B Kattakishiyev, I Mamayusupov Strategik menejment Toshkent 2008 y 11. R I Gumish, Matmurodov F.I. Innavatsion menejment Toshkent 2008y 12. Matmurodov F.I. Ma’muriy menejment Toshkent 2008y 13. S.I Ahmedov, R.I Nirimbetov Ishlab chiqarish menejmenti Toshkent 2008y 14. A.Qo’chqarov Menejer imkoniyatlari. “Istiqlol” nashriyoti 2000 15. SH.N.Zaynutdinov va boshqalar. Menejment asoslari. T. Moliya-2001 y 16. A.YUldashev, I.Sirojiddinov. Moliyaviy menejment. Namangan-2001 y.

Похожие

Joylashtirish vositalarining rivojlanish tarixi

Turizmning tashkiliy rivojlanish tarixi

Milliy hisoblar tizimi fanining mohiyati va rivojlanish tarixi

Menejmentning nazariy asoslari

Menejmentning tashkiliy tuzilishi