Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi fanining predmeti va mazmuni - Экономика - Рефераты

Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi fanining predmeti va mazmuni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

106.5 KB

Mehnat iqtisodi yoti va sotsiologiyasi fanining predmeti va mazmuni Reja: 1. «Mehnat» xaqida tushuncha va uning jamiyatni rivojlanishdagi o‘rni. 2. «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi» fanining predmeti, 3. m aqsadi , vazifalari va mazmuni

Ijtimoiy hayot maroqli, ayni paytda murakkabdir. Inson jamiyatda yashar ekan o‘ziga xos va mos turmush tarzini yaratadi. U hayot kechirish uchun oziq-ovqat topishi, uy-joy qurishga, kiyim-bosh tikib olishi va atrof muhitning noqulay ta’sirlaridan himoyalanishi kerak, buning uchun o‘ziga zarur bo‘ltan barcha narsalarni tabiatdan qidiradi va topgan materiallaridan foydalanadi. Ayni bir paytda tabiatdan topgan materiallar ham insonga yashash uchun ancha qulay shart-sharoitlar yaratish imkonini beradi. Inson tabiatdan topgan mazkur materiallarni o‘z foydasi yo‘lida o‘zgartiradi. Bunday jarayon davomida inson tomonidai jamiyat ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bo‘ladigan moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish sohasidagi “mehnat” deb ataladigan maqsadga muvofiq faoliyat amalta oshiriladi. Binobarin, mehnat mavjud tabiiy, moddiy, aqliy zaxiralarni shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlar uchun kerakgti mahsulotga aytantirishda faqat insongagina xos faoliyatdir. Mehnat tushunchasi fiziologik nuqgai nazardan aytilganda bu — organizmda yig‘ilib qolgan hayot energiyasi tufayli sodir bo‘ladigan asab va mushaklar harakati hamda oqsil moddalarning mexanik ishga kirishuv jarayonidir. Ayni vaqtda mehnat - bu murakkab ijtimoiy-psixologik jarayon bo‘lib, u kishilarning yashashi uchun shart bo‘lgan abadiy tabiiy zaruriyatdir. Mehnat inson bilan tabiat o‘rtasida sodir bo‘ladigan shunday jarayonki, unda inson o‘zining faoliyati bilan o‘zi va tabiat o‘rtasidagi moddalar almashinuvini bevosita ifodalaydi, tartibga soladi va nazorat qiladi. Mehnat - bu insonning maqsadga muvofiq ijtimoiy foydali faoliyatidir. Dastlab inson o‘z harakatlarining maqsadini aniqlaydi. Maqsadning mavjud bo‘lishi ongli mavjudot bo‘lgan insonning mehnatini, masalan, ot yoki mashina bajaradigan ish tushunchasidan ajratib turadi. Maqsadga ega bo‘lgan inson tabiat in’omi — bug‘doy yoki javdar, yog‘och yoki loy, paxta tolasi, jun yoki teridan foydalanib, yangi mahsulot yaratadi, ya’ni o‘z organizmining jismoniy va aqliy quvvatidan foydalanib, mehnat harakatlarini ongli ravishda va izchillik bilan bajaradi. Inson o‘z mehnatining maqsadi, usuli va natijasini aniqlash davomida, qanday mahsulotlar qancha miqdorda va qachon ishlab chiqarilishi kerak, bu mahsulotlarni qandan resurslardan, qay tarzda, qanday texnologiya yordamida ishlab chiqarish

kerak, bu mahsulotlar kim uchun ishlab chiqarilishi kerak degan uchta muhim masalani hal qiladi. Binobarin, birinchi masalada mehnat ongli faoliyat, ikkinchisida — ishchi kuchini takror ishlab chiqarish, uchinchidan — ijtimoiy foydali faoliyat sifatida namoyon bo‘ladi. Ijtimoiy-iqtisodiy turmushda mehnat tushunchasi bilan bir qatorda ish tushunchasidan ham keng foydalaniladi. Ish deganda tabiat va inson tomonidan birlashgan xarakterlarining ob’ektiv natijasi tushuniladi. Mexanik tarzda bu natija ma’lum bir qarshilikni engish uchun sarflanayotgan energiya miqdori bilan o‘lchanadi. Mehnat va ishning miqdori sarflangan vaqt — energiya bilan o‘lchansada, ularni bir-biri bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri tenglashtirish mumkin emas. Mehnat insonning aqliy-fiznologik faoliyati bo‘lib, unga to‘g‘ri keladigan ish bu jarayonning ob’ektiv natijasi hisoblanadn. Biror mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat va ish miqdorini bir xil o‘lchovda, ya’ni kilogrammometrda aniqlanganda ishning miqdori mehnat sarfining bir qisminigina, yoki aniqroq qilib ayotganda 20 — 30 % ini, ayrim hollarda esa undan ham ancha kam miqdorini tashkil etishi mumkin. Bajarilgan ishning miqdorini, jamiyat a’zolari tomonidan mehnatning sarflangan miqdoriga tenglashtirish yoki bir xil o‘lchovda o‘lchash ham noto‘g‘ri bo‘ladi. Faoliyag jarayonida mexanik harakatlar qilinib katta hajmdagi ish mikdori bajarilishi mumkin, lekin bu faoliyat inson mehnatining mahsuli bo‘lganligi uchun mehnatga nisbatan tor va chegaralangan faoliyatdir. Mehnat va ish tushunchasi bir-biri bilan solishtirilganda, ish mehnatning mahsuli degan xulosaga kelamiz. Shu bois uning son va sifat ko‘rsatkichlarini tahlil qilish mumkin. Hatto mehnat va ish so‘zlari ingliz tilida ham o‘z mazmuni bilan har xil ma’noni bildiradi. Masalan, ish so‘zi (inglizcha wogk) kishining intilishi va harakati ma’nosini emas, balki muayyan natija sifatida tushuniladi. Mehnat deyilganda esa (inglizcha “Job”) konkret natijadan qatiy nazar insonning xarakati, intilishi va energiya sarflashi kabi faoliyatlari tushuniladi.

Inson kuch-quvvatining sarflanish darajasi faoliyat turiga va ishlatiladigan mehnat vositalariga bog‘liq bo‘ladi. Shunday qilib, agar mehnat jarayonini tasvirlaydigan bo‘lsak, u uchta asosiy tarkibiy qismni o‘z ichiga oladi: — xomashyo materiali (mehnat predmetlari); — mehnat vositalari; — jonli mehnat sarflari. Ana shu uchta tarkibiy qismning o‘zaro ta’sir ko‘rsatish natijasi mehnat mahsuloti —tabiatning yangi mahsuloti bo‘lib, u inson ehtiyojlariga moslashgan bo‘ladi. Bular: yig‘ib-terib olingan paxta hosili; parvarish qilingan chorva mollari, barpo etilgan uy yoki ko‘prik, tikilgan kiyim yoki poyafzallardan tashkil topishi mumkin. Mehnat predmetlari (xomashyo va materiallar) va mehnat vositalari (ishlab chiqarish vositalari) jonli mehnat jarayoniga qo‘shilmasa, ular o‘z-o‘zidan faoliyat ko‘rsatavermaydi. Jonli mehnat sarfi o‘z navbatida faqat kishilarning tabiatga munosabatidan iborat bo‘libgina qolmay, balki amalga oshirilayotgan jarayon qatnashchilari o‘rtasidagi munosabatdan ham iboratdir. Binobarin, mehnat faoliyati jonli mehnatning moddiy shart-sharoitlarini hosil qiluvchi ishlab chiqarish vositalarisiz mavjud bo‘lishi mumkin emas. Shuning uchun ham mehnat jarayoni uning uchta asosiy jihatini mexanik ravishda birlashtirishdan iborat bo‘lmay, balki ularning uzviy birligidan iboratdir, uning hal qiluvchi omillari esa insonning o‘zi va uning mehnat faoliyatidir. Mehnat jarayonida inson mehnat faoliyatidan ko‘zda tutilgan maqsadga erishish uchun mehnat vositalari yordamida mehnat predmetidan foydalanib, jonli mehnat sarfi bilan o‘zaro muloqotga kirishadi va bu bilan hayot uchun zarur bo‘lgan yangi mahsulot yaratadi. Bunday mahsulotni ishlab chiqarish jarayonining barcha uch jihati: xomashyo va materiallar, mehnat vositalari, qurollari va jonli mehnat sarflari birlashib mehnat mahsuloti yaratadi. Mehnat ijtimoiy-iqtisodiy, texnologik, aqliy-hissiy, fizikaviy-kimyoviy, biologik va boshqa qonuniy hodisalarning uyg‘unlashuvi natijasi — majmui jarayonidir. Mehnat predmetlariga er osti qazilmalari, tabiiy va sun’iy xomashyo va materiallar, yarim fabrikatlar va komplektlashtiriladigan jihozlar; energiyaviy, moddiy va axborot oqimlari kiradi. Ishchi kuchi mehnat predmetlarini mehnat vositalari orqali o‘zgartiradi.

Mehnat vositalariga mashinalar, uskuna va qurilmalar; ish qurollari va boshqa texnologik ishlanma turlari; dasturiy-ta’minot vositalari; ish joyining tashkiliy ta’minoti va boshqalar kiradi. Mehnat — boylik manbaidir. U inson faoliyati nin g birinchi va zarur sharti hisoblanadi. Inson va jamiyat taraqqiyotining tarixi bu jarayonda mehnatning hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Odamlar atrofdagi tabiatni o‘zgartirar ekanlar, umrining o‘zgarib borayotgan ehtiyojlari ta’sirida o‘z tabiatlarini ham o‘zgartiradilar: bilimlarini boyitib, qobiliyatlarini rivojlantiradilar va yangi ko‘nikmalar hosil qiladilar, Mehnat o‘zining tarkibiy rivoji jarayonida jiddiy ravishda murakkablashdi: inson tobora murakkabroq va xilma-xilroq operatsiya va ishlarni bajara boshladi, tobora uyushgan mehnat vositalarini ishlab chiqarib, o‘z oldiga ancha yuksakroq maqsadlar qo‘yish va ularga erishish mukammal bo‘lib bordi. Jamiyat rivojlanib borgan sari inson faoliyati mashinalar, mexanizmlar yaratishga, oldindan berilgan xossalarga muvofiq va tabiatda uchramaydigan materiallarni vujudga keltirish kashfiyot va san’at asarlari, ilmiy kashfiyotlar yaratishga qaratilgan. O‘rta Osiyo Sharkda, ilg‘or tafakkur markazlariga aylanib, Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Yusuf Xos Hojib, Nizom ul Mulk, al Buxoriy, Amir Temur va boshqa vatandoshlarimizning ilmiy qarashlari faxrlidir. O‘zbek davlatchiligining poydevorini vujudga keltirgan Amir Temur ham o‘z davrida insonning yashashi, hayot kechirishi uchun tabiiy resurslarni tayyor mahsulotga aylantirishda mehnatning roliga katta baho berar edi. „Temur tuzuklari"da ko‘rsatilganidek, „Dehqonlar va raiyatdan qaysi birining dehqonchilik qilishga qurbi etmasa, kerakli uskunalarni etkazib unga yordam berilsin", — deb ko‘rsatma berar ekan, mehnat qurolisiz boylik yaratish mumkin emasligini u yaxshi bilar edi. Fan-texnika tarakqiyoti ta’siri bilan shunday jarayonlar, chunonchi ishlab chiqarishni kompleks mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish, axborotlar texnologiyasini keng joriy etish va uni tashkil etishni tubdan takomillashtirish natijasida jismoniy mehnat mazmuning muntazam o‘zgarishi sodir bo‘lmoqda.

Jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari rivojining qudratli omili fandir, aniqrog‘i fanning ishlab chiqarish bilan uzviy birikib ketishidir, chunki fan-texnika taraqqiyogi faqat yanga energiya turlari, yashi materiallar, elektron-hisoblash mashinalari va hatto ishlab chikarishni kompleks mexanizatsiyalashni shunchaki tadbiq etishni emas, balki ishlab chiqarishning bugun texnikaviy negizini, uni tashkil etish va boshqarish takomillashtirishni talab etadi. Hozirgi sharoigda mehnat jarayoni quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi: 1) mehnat jarayonining intellekgual potentsiali ortadi, bu esa aqliy mehnat rolining kuchayishida, xodimning o‘z faoliyati natijalariga ongli va mas’uliyat bilan munosabatda bo‘lishining ortishida namoyon bo‘ladi; 2) mehnat xarajatlari moddiy qismining ulushi ortadi. Mehnat vositalari (mashinalar, asbob-uskunalar, mexanizmlar va shu kabilar) bilan bog‘liq buyumlashgan mehnat ulushining ko‘payishi fan-texnika taraqqiyotining erishgan yutuqlari bilan bog‘liq bo‘lib, inson cheklangan jismoniy imkoniyatlari sharoitida mehnat unumdorligi va samaradorligining ortishida hal etuvchi omil bo‘lib xizmat qiladi, mehnat jarayoni ijtimoiy jihatining ahamiyati ortadi. Hozirgi vaqtda mehnat unumdorligining o‘sish omillari faqat xodim malakasini yoki uning mehnatini mexanizatsiyalash darajasini oshirish bilangina emas, balki inson salomatligining ahvoli, uning kayfiyati, oiladagi, jamoadagi va umuman jamiyatdagi munosabatlariga ham bog‘liqdir. «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi» fanining predmeti, maqsadi va vazifalari Amaliy hayotda xilma-xil ijtimoiy-mehnat munosabatlari mavjud bo‘lar ekan, undagi turli ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar va jarayonlarni «Mehnat iqtisodi va sotsiologiyasi» fani o‘rganadi. Shuning uchun ham «Mehnat iqtisodi va sotsiologiyasi» - bu, mehnat bozori faoliyat ko‘rsatayotgan davrida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tadqiq qilishdir. Mazkur tushunchani kengroq ta’rifi quyidagicha: «Mehnat iqtisodi va sotsiologiyasi» - bu, ish beruvchi va yollanma xodimlarning mehnat jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlarini ifoda etadigan fandir.

«Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi» fan sifatida mehnat munosabatlari sohasidagi qonuniyatlarni, shu jumladan,, mohiyati namoyon bo‘lishining o‘ziga xos shakllari, chunonchi, ish bilan bandlik, mehnatni tashkil etish, unga haq to‘lash, uning samaradorligi kabi shakllarini o‘rganadi. «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi» iqtisodiy fan sifatida jamiyatdagi o‘zaro muvofiqlik va moslashuv jarayonlarini tushuntiradi. «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi» asoslarini bilish mutaxassisga ro‘y berayotgan voqea-hodisalarni o‘rganishga abstraktsiyalashgan holda va asosli ravishda yondashish, ularning harakterlantiruvchi kuchlarini tushuntirish va ahamiyatini baholash imkonini beradi. «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi» fanining predmeti – mehnat jarayonida turli omillar – texnikaviy, tashkiliy, kadrlar yoki boshqa xarakterdagi omillar ta’siri ostida qaror topadigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardir. Bu fan mehnat jarayonini, ya’ni rivojlanishdagi, harakatdagi faoliyatni o‘rganadi. Bunday yondashuv tasodifiy narsalarni chiqarib tashlab, asosiy e’tiborni ob’ektiv va tipik narsalarga qaratish, fanni yanada chuqur o‘rganish uchun mehnat munosabatlari sohasidagi to‘g‘ri dunyoqarashni ifodalash imkonini beradi. «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi» fanining maqsadi - bu ijtimoiy jarayonlarni o‘rganish, tahlil qilish, tartibga solish, boshqarish, rejalashtirish va istiqbollashtirishni asosida ijtimoiy-mehnat munosabatlarini takomillashtirish bo‘yicha xulosa va tavsiyanomalar ishlab chiqishga o‘rgatishdan iborat. «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi»ning asosiy vazifalari quyidagilar:  mehnat ning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rnini o‘rganish;  ish haqini tizimini va uni tashkil etish elementlari va tamoyillarini tadqiq etish;  aholi va mehnat resurslarini takror ishlab chiqarish va ularning ish bilan bandligini va ishsizligini mehnat bozorining faoliyati bilan bog‘liq holda tahlil etish;  aholining turmush tarzi va daromadlarini mehnat haqining turli shakllari bilan aloqadorligini belgilash;  mehnat unumdorligini oshirish omillari va zahiralarini aniqlab, ularning holatini tahlil etish va rejalashtirish;  korxona xodimlarini ng shakllanishi va rivojlanishini tahlil qilish va rejalashtirish;

 mehnat faoliyatini rag‘batlantirish, mehnat xulqini yaxshilash va unga moslashish darajasini oshirish ;  mehnat nizolarining sabablarini o‘rganish, ularning oldini olish va hal qilish bo‘yicha chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish;  jamiyatda va mehnat tashkilotlarida xodimlarni himoya qiladigan ijtimoiy qadriyatlar tizimini yaratish;  mehnat sohasida aniq sotsiologik tadqiqotlarni o‘tkazish;  ijtimoiy mehnat munosabatlarini tartibga solishni takomillashtirish. Axborot lar to‘plash va tahlil qilish uchun «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi» da quyidagi usullar keng qo‘llanadi:  tenglashtirish va taqosslash;  g u ruhlash va kuzatish;  statistik tahlil;  faktlar to‘plash;  iqtisodiy-matematik;  ekspert baholash;  sotsiologik tadqiqot;  xulosa chiqarish. Shuni ta’kidlash zarurki, «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi» doirasida o‘tkaziladigan tadqiqotlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ilmiy asoslangan dasturlarini ishlab chiqish, xodimlarning mehnat faoliyatiga doimiy hamrohlik qiluvchi ijtimoiy muammolar va ziddiyatlarni hal etish uchun zarur bo‘lgan va etarli darajada ishonchli axborotlarni beradi. Shunday qilib, «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi», bir tomondan, real mavjud bo‘lgan voqelik haqidagi bilimlarni kengaytirishga, ikkinchi tomondan, mehnat sohasida kechadigan yangi aloqalar va jarayonlarni qaror toptirishga ko‘maklashadi. Mehnat tushunchasi fiziologik nuqtai nazardan aytilganda, bu – organizmda yig‘ilib qolgan hayot energiyasi tufayli sodir bo‘ladigan asab va mushaklar harakati hamda oqsil moddalarning mexanik ishga kirishuv jarayonidir.

Ayni vaqtda mehnat – bu, murakkab ijtimoiy-psihologik jarayon bo‘lib, u kishilarning yashashi uchun shart bo‘lgan abadiy tabiiy zaruriyatdir. Mehnat inson bilan tabiat o‘rtasida sodir bo‘ladigan shunday jarayonki, unda inson o‘zining faoliyati bilan o‘zi va tabiat o‘rtasidagi moddalar almashinuvini bevosita ifodalaydi, tartibga soladi va nazorat qiladi. Mehnat – insonning biron-bir maqsadga muvofiq ijtimoiy foydali faoliyat. Dastlab inson o‘z harakatlarining maqsadini aniqlaydi. Maqsadning mavjud bo‘lishi ongli mavjudot bo‘lgan insonning mehnatini, masalan, ot yoki mashina bajaradigan ish tushunchasidan ajratib turadi. Maqsadga ega bo‘lgan inson tabiat m ahsuli – bug‘doy yoki javdar, yog‘och yoki loy, paxta tolasi, jun yoki teridan foydalanib, yangi mahsulot yaratadi, ya’ni o‘z organizmining jismoniy va aqliy quvvatidan foydalanib, mehnat harakatlarini ongli ravishda va izchillik bilan bajaradi. Mehnatning sotsial-iqtisodii mohiyatini ifodalovchi umumiy jihatlaridan kelib chiqib, uning serqirraligini ifodalovchi har xil turlarshsh konkret belgilariga qarab tizimlashtirish kerak bo‘ladi. O‘ebekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasida yangidan shakllanayottan mehnat turlari tasnifining chizmasi 1.1 - rasmda keltirilgan. Ijtimoiy–iqtisodiy turmushda mehnat tushunchasi bilan bir qatorda ish tushunchasidan ham keng foydalaniladi. Ish - tabiat va inson tomonidan birlashgan kuchlarning ob’ektiv natijasidir. Mexanik tarzda bu natija ma’lum bir qarshilikni engish uchun sarflanayotgan energiya miqdori bilan o‘lchanadi. Mehnat va ishning miqdori sarflangan vaqt – energiya bilan o‘lchansa-da, ularni bir–biri bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri tenglashtirish mumkin emas. Mehnat insonning aqliy– fiziologik faoliyati bo‘lib, unga to‘g‘ri keladigan ish bu jarayonning ob’ektiv natijasi hisoblanadi. Biror mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat va ish miqdorini bir xil o‘lchovda, ya’ni kilogrammometrda aniqlanganda ishning miqdori mehnat sarfining bir qisminigina yoki aniqroq qilib aytganda 20-30 %, ayrim hollarda esa undan ham ancha kam miqdorini tashkil etishi mumkin. Bajarilgan ishning miqdorini, jamiyat a’zolari tomonidan mehnatning sarflangan miqdoriga tenglashtirish yoki bir xil o‘lchovda

o‘lchash ham noto‘g‘ri bo‘ladi. Faoliyat jarayonida mexanik harakatlar qilinib katta hajmdagi ish miqdori bajarilishi mumkin, lekin bu faoliyat inson mehnatining mahsuli bo‘lganligi uchun mehnatga nisbatan tor va chegaralangan faoliyatdir. Mehnat va ish tushunchasi bir–biri bilan solishtirilganda, ish mehnatning mahsuli degan xulosaga kelamiz. Shu bois uning son va sifat ko‘rsatkichlarini tahlil qilish mumkin. Inson kuch-quvvatining sarflanish darajasi faoliyat turiga va ishlatiladigan mehnat vositalariga bog‘liq bo‘ladi. Shunday qilib, agar mehnat jarayoni uchta asosiy tarkibiy qismini o‘z ichiga oladi:  xom ashyo materiali (mehnat predmetlari)  mehnat vositalari;  jonli mehnat sarflari. Ana shu uchta tarkibiy qismning o‘zaro ta’sir ko‘rsatish natijasi mehnat mahsuloti – tabiatning yangi mahsuloti bo‘lib, u inson ehtiyojlariga moslashgan bo‘ladi. Bular: yig‘ib–terib olingan paxta hosili parvarish qilingan chorva mollari, barpo etilgan uy yoki ko‘prik, tikilgan kiyim yoki poyabzallardan tashkil topishi mumkin. rasm Mehnat turlarining guruh belgilari bo‘yicha tasnifi Mehnat turlarining guruh belgilari bo‘yicha tasnifi Mehnatning tabiati va mazmuni bo‘yicha Mehnatning predmeti va mahsuli bo‘yicha Mehnat vositasi va usuli bo‘yicha Mehnatning sharoiti bo‘yicha Yollanma va xususiy, yakka va jamoa, xohish, zaruriy va Ilmiy muhan- dislik,boshqa- ruvchilik, ishlab chiqaruvchi, tadbirkorlik, Qo‘l (texnika vositalari bilan qurollangan), mexanizatsiyalash- Turg‘un va ko‘chma er usti va er osti, engil, o‘rta va og‘ir, yoqimli va

majburiyat bo‘yi- cha, jismoniy va aqliy, takroriy va ijodiy, mu-rakkab tarkibli mehnat innovatsiya; sanoat, qishloq, transport va kommunikatsiya mehnati tirilgan va avto- matlashtirilgan (kompyuterlashti- rilgan), quyi, o‘rta va yuqori texnologiyalashti- rilgan; inson ishtiroki turlicha darajada bo‘lgan mehnat yoqimsiz; erkin va har xil darajadagi chega-ralangan mehnat Mehnatning i nson va jamiyatning rivojlanishidagi o‘rni Mehnat – boylik manbaidir. U inson faoliyatining birinchi va zarur sharti hisoblanadi. Inson va jamiyat taraqqiyotining tarixi jarayonda mehnatning hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Odamlar atrofdagi tabiatni o‘zgartirar ekanlar, o‘zlarining o‘zgarib borayotgan ehtiyojlari ta’sirida o‘z tabiatlarini ham o‘zgartiradilar: bilimlarini boyitib, qobiliyatlarini rivojlantiradilar va yangi ko‘nikmalar hosil qiladilar. Mehnat o‘zining tarkibiy rivoji jarayonida jiddiy ravishda murakkablashdi: inson tobora murakkabroq va xilma–xilroq operatsiyalarni bajara boshladi, tobora uyushgan mehnat vositalarini ishlatib, o‘z oldiga ancha yuksakroq maqsadlar qo‘yish va ularga erishishga intildi. Iqtisodiyotni bozor iqtisodiyoti tamo y illari asosida olib borayotgan mamlakatlarda ishlab chiqarishni rivojlantirish tajribasining ko‘rsatishicha, bir xil mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarni birlashtirish, ya’ni ishlab chiqarishni gorizontal holatda bir joyga to‘plash bilan bir qatorda ishlab chiqarishni vertikal holatda bir joyga to‘plash, ya’ni kombinatlar tarzida, korxonalarni birlashtirish yo‘li bilan tashkil etish sodir bo‘ladigan bo‘lsa, bunda xom ashyoni qayta ishlashning izchil bosqichlari yoki ijtimoiy mehnat taqsimotining turli shakllari bilan bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi ro‘y beradi.

Hozirgi sharoitda mehnat quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:  mehnat jarayonining intellektual potentsiali ortadi, bu esa aqliy mehnat rolining kuchayishida, xodimning o‘z faoliyati natijalariga ongli va ma’suliyat bilan munosabatda bo‘lishining ortishida namoyon bo‘ladi;  mehnat xarajatlari moddiy qismining ulushi ortadi. Mehnat vositalari (mashinalar, asbob-uskunalar, mexanizmlar va shu kabilar) bilan bog‘liq buyumlashgan mehnat ulushining ko‘payishi fan–texnika taraqqiyoti erishgan yutuqlari bilan bog‘liq bo‘lib, inson cheklangan jismoniy imkoniyatlari sharoitida mehnat unumdorligi va samaradorligining ortishida hal etuvchi omil bo‘lib xizmat qiladi;  mehnat jarayoni ijtimoiy jihatining ahamiyati ortadi. Hozirgi vaqtda mehnat unumdorligining o‘sish omillari faqat xodim malakasini yoki uning mehnatini mexanizatsiyalash darajasini oshirish bilangina emas, balki inson salomatligining ahvoli, uning kayfiyati, oiladagi, jamoadagi va umuman, jamiyatdagi munosabatlar bilan ham bog‘liqdir. Mehnat munosabatlarining bu ijtimoiy tomoni mehnatning moddiy rag‘batlantiruvchi omillarini to‘ldiradi va inson hayotida muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasida mehnatga oid munosabatlar mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari, jamoa kelishuvlari, shuningdek, jamoa shartnomalari va boshqa lokal normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi. Mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga O‘zbekiston Respublikasining «Mehnat Kodeksi», «Aholini ish bilan ta’minlash tug‘risida»gi qonuni va bu qonunga Mehnat vazirligi tomonidan tayyorlangan sharhlar hamda mehnat va uni tashkil etish bo‘yicha davlat xokimiyatining boshqa vakillik va ijroiya organlari o‘z vakolatlari doirasida qabul qiladigan qarorlar kiradi. Mehnatning ijtimoiy–iqtisodiy mohiyatini ifodalovchi umumiy jihatlaridan kelib chiqib, uning serqirraligini ifodalovchi har xil turlarini konkret belgilariga qarab tizimlashtirish kerak bo‘ladi. Tabiati va mazmuniga ko‘ra, mehnat turlarining tasnifi ikki yo‘nalishda – ijtimoiy va tarkibiy jihatdan olib qaraladi. Mehnatning tarkibiy tabiati ikki bosh mezon – mehnat vazifasining intellektual darajasi va malakaliligi nuqtai nazaridan mehnatning mazmun xususiyatlari ta’siri ostida shakllanadi.

Mehnat vazifasining intellektual darajasi unda mavjud aqliy va jismoniy mehnat unsurlarining hissasi, shuningdek, ijodiy va oddiy (noijodiy) mehnat hissasiga bog‘liq holda farqlanadi. Mehnat vazifasining malakalilik darajasi uning chegarasi va tarkibi: tarkibiy qismlar va bu tarkibiy qismlarning miqdori, ularning rang–barangligi, yangiligi, shuningdek, ijro shart-sharoiti orqali aniqlanadi. Mazkur belgini u yoki bu xodimga tatbiqan baholash qabul qilingan tarif tizimiga muvofiq uning razryadiga moslab amalga oshiriladi. Shunday qilib, mehnatning tabiati va mazmuni tasnifiy alomatlar sifatida o‘zaro aloqadordir. Mehnat predmeti va mahsuli bo‘yicha mehnat turlarining tasnifi mehnatni professional, funktsional va tarmoq nuqtai nazaridan farqlashga asoslanadi. Mehnatning professional belgisiga ko‘ra, ilmiy yoxud tadqiqotchilik, muhandislik, boshqaruv, ishlab chiqarish, ma’rifiy, tibbiy va boshqa turlarini, ajratib ko‘rsatish mumkin. Funktsional belgisiga ko‘ra, mehnat turlari ularning qay maqsadga yo‘naltirilgani, tatbiq etilish sohasi va xo‘jalik faoliyati iqtisodiy turkumidagi funktsional roliga bog‘liq holda tarkibiy qismlarga ajratiladi. Uch bosqich – ishlab chiqarish, taqsimot va iste’molni bo‘lib ajratuvchi ma’muriy – rejalashtirish tizimida amal qilinganidan farqli o‘laroq, bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy turmushning tarkibi tubdan o‘zgaradi. Mehnatni tahlil etishning eng muhim usulologik jihatlaridan biri mehnat funktsiyalarini bilib olishdir. Bu funktsiyalar qanchalik xilma-xil bo‘lmasin, ularning dialektik birligini ham ta’kidlab o‘tmasdan bo‘lmaydi. Mehnat o‘zining asosiy ijtimoiy funktsiyalarida quyidagicha namoyon bo‘ladi: - ehtiyojlarni qondirish usuli (bu mehnatning birinchi va eng muhim funktsiyasi bo‘lib, insonning ijtimoiy turmushi ana shundan boshlanadi); - ijtimoiy boylikning yaratuvchisi (bu shunday faoliyatki, uning yordamida inson o‘z ehtiyojlarini qondiradi, o‘zi bilan tabiat o‘rtasidagi moddalar almashinuvini bevosita ifodalaydi, tartibga soladi, nazorat qiladi); - jamiyat ijodkori va ijtimoiy taraqqiyot omillari (mehnat ehtiyojlarni qondirish va boylik yaratish bilan butun ijtimoiy taraqqiyotga asos bo‘ladi - jamiyatning ijtimoiy qatlamlarini va ularning o‘zaro hamjihatligi asoslarini shakllantiradi);

- insonning yaratuvchisi (inson kishilar hayotining barcha boyliklarini yaratib, ijtimoiy taraqqiyot sub’ekti sifatida maydonga chiqadi, umuman, jamiyatni mehnatga jalb qilib, o‘z-o‘zini ham rivojlantirib boradi, bilim va kasb malakalarini egallaydi, muomala va o‘zaro yordam ko‘nikmalarini shakllantiradi). Mehnat mazmuni – xodimning mehnat predmetlari va vositalari bilan o‘zaro munosabatga kirishuvidir. Masalan, tikuvchi tikuv mashinasida foydalangan holda gazlama bilan ishlaydi, oshpaz taom tayyorlashda oziq-ovqat xom ashyosi va mahsulotlaridan, shuningdek, o‘zi uchun zarur bo‘lgan pishirish jihozlaridan, gaz plitasidan foydalanadi. Mehnat mazmuni quyidagi belgilar bilan xarakterlanadi: mehnatning murakkabligi; xodimning kasbga yaroqliligi; xodimning mustaqillik darajasi. Aytib o‘tilgan belgilarni batafsilroq qarab chiqamiz. Mehnat mazmunining birinchi belgisi uning murakkablik darajasi bilan farq qilishidir. Olimning mehnati chilangarning mehnatidan murakkabroqligi, do‘kon rahbarining mehnati kassir mehnatidan qiyinroqligi tushunarlidir. Biroq turli mehnat xillariga haq to‘lash o‘lchovlarini asoslash uchun ularni taqqoslash kerak bo‘ladi. Murakkab va oddiy mehnatni o‘lchash uchun «mehnat reduktsiyasi» tushunchasi qo‘llaniladi. Mehnat reduktsiyasi – murakkab mehnatni oddiy mehnatga aylantirishdir, bundan maqsad turli murakkablikdagi mehnatga haq to‘lash o‘lchovlarini aniqlashdir. Jamiyat rivojlanganligi bilan murakkab mehnat ulushi ortib boradi. Bunga sabab korxonaning texnika bilan qurollanish darajasi oshganligi, xodimlarning ma’lumoti va rivojlanishiga qo‘yiladigan talablarning ortganligidir. Murakkab mehnat oddiy mehnatdan farq qilib, bir qator xususiyatlarga ega bo‘ladi:  xodimning harakatlarini rejalashtirish, tahlil qilish, nazorat qilish va muvofiqlashtirish kabi aqliy mehnat funktsiyalarini bajarish;  xodimning faol fikrlashni bir joyga to‘plashi va aniq maqsad bilan intilishi;  qarorlar qabul qilish va harakatlardagi izchillik;  xodim organizmining tashqi ta’sirlarga aniq va to‘g‘ri aks-sado berishi;  tez, chaqqon va xilma-xil mehnat harakatlari;

 mehnat natijalari uchun javobgarlik. Mehnat mazmunining ikkinchi belgisi – xodimning kasbga yaroqliligidir. Uning mehnati natijalariga ta’siri insonning qobiliyatlari, unda genetik iqtidorlarning shakllanishi va rivojlanishi, kasbni to‘g‘ri tanlash, kadrlarning rivojlanishi va ularni tanlash shartlari bilan bog‘liqdir. Kasbiy tanlashda kasbga yaroqlilikni aniqlashning maxsus usullari, masalan, professiografiyaning ahamiyati katta. Mehnat mazmunining uchinchi belgisi – xodimning mustaqillik darajasi bo‘lib, u mulkchilik shakli bilan bog‘liq tashqi cheklanishlarga ham, shuningdek, ishning murakkablik miqyosi va darajasi taqozo etuvchi ichki cheklanishlarga ham aloqadordir. Javobgarlik darajasini oshirganda qarorlar qabul qilishda cheklashlarning kamayishi harakatlarning ko‘proq erkin bo‘lishini, ijodkorlikni va muammolarni hal etishga norasmiy yondashish imkoniyatini bildiradi. Har qanday erkinlik kabi mustaqillik darajasining ortishi ham hamma narsani bemalol qilish mumkinligini bildirmaydi. Xodimning mustaqilligi rivojlangan shaxsning o‘z-o‘zini anglash darajasi mezoni, ish natijalari uchun javobgarlik choralarini anglatadi. Hozirgi vaqtda mehnat taqsimotining u yoki bu shakli sof holda qo‘llanadigan kasbni aytish qiyin, mazkur kasbda faqat u yoki bu shaklning ustunligi haqidagina gapirish mumkin. Masalan, yuk tashuvchining mehnati oddiy, jismoniy, bir xildagi mehnatdir, u jonli mehnat ham, buyumlashgan mehnat ham bo‘lishi mumkin. O‘qituvchi mehnati uchun aqliy, jonli va ijodiy mehnat xosdir. Ko‘pchilik kasblarni mehnat taqsimoti shakllari bo‘yicha aralash mehnat deb atash mumkin. Bunday mehnatga sotuvchining, iqtisodchi va menejerning mehnatini kiritish mumkin. Ko‘rsatib o‘tilgan mehnat taqsimoti shartli hisoblanadi. Biroq u mazkur kasbdagi xodim mehnatiga haq to‘lash o‘lchovini aniqlashga uning mehnat hissasi va jamiyatda tutgan roli mezonidan kelib chiqib to‘g‘ri yondashish imkonini beradi. Mehnat mazmunini tahlil qilish vaqtida mehnat jarayonida quyidagi funktsiyalar amalga oshirilishi hisobga olinadi:  zarur mehnat operatsiyalari tizimining maqsadi va uni tayyorlash bilan bog‘liq bo‘lgan mantiqiy funktsiya;

 ijro etuvchilik funktsiyasi - ishlab chiqaruvchi kuchlarning holatiga bog‘liq ravishda mehnat vositalarini turli usullar bilan harakatga keltirish va mehnat predmetlariga bevosita ta’sir ko‘rsatish;  qayd etish va nazorat qilish funktsiyasi - texnologiya jarayonini, belgilangan dasturni bajarishning borishini kuzatish;  tartibga solish funktsiyasi - berilgan dasturni tuzatish, unga aniqlik kiritish. Bu aytib o‘tilgan funktsiyalardan har biri ayrim olingan xodimning mehnatida ma’lum darajada ishtirok etishi mumkin, lekin u, albatta, yalpi mehnatga ham xos bo‘ladi. Inson mehnat faoliyatida qaysi funktsiya ustunlik qilishiga qarab aqliy va jismoniy mehnat funktsiyalarining muayyan nisbati qaror topadi.

X ulosalar «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi», bir tomondan real mavjud bo‘lgan voqelik haqidagi bilimlarni kengaytirishga, ikkinchi tomondan, mehnat sohasida kechadigan yangi aloqalar va jarayonlarni qaror toptirishga ko‘maklashadi. Mehnat – insonning biron birr maqsadga muvofiq ijtimoiy foydali faoliyatdir. Mehnat jarayoni quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: mehnat predmetlari; mehnat vositalari; jonli mehnat sarflari. Mehnat mazmuni – xodimning mehnat predmetlari va vositalari bilan o‘zaro munosabatga kirishuvidir. Mehnat mazmuni quyidagi funktsiyalarni bajaradi: mantiqiy, ijro etuvchilik, qayd etish va nazorat qilish, tartibga solish.

Adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘ zbekiston Respublikasi K onstitutsiyasi. T., " O‘ zbekist o n 2009 y. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvarda bo‘lib o‘tgan qo‘shma majlisidagi «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir» hamda 20 11 yilning asosiy yakunlari va 201 2 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining 201 2 yil 2 6 yanvarda bo‘lib o‘tgan majlisidagi « 2012yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi » nomli ma’ruza. T, “O‘zbekiston” 201 2 y 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvarda bo‘lib o‘tgan qo‘shma majlisidagi «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir» hamda 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda 4. O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 29 yanvarda bo‘lib o‘tgan majlisidagi «Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir» nomli ma’ruza. T, “O‘zbekiston” 2010 y 5.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Jaxon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishni yo‘llari va choralari” nomli asarini o‘rganish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. T, “Iqtisodiyot” 2009 y. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi to‘g‘risida. 2010 yil 27 yanvar. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. Ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirish yuzasidan qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida. 2009 yil 20 yanvar, PQ-1041-son.

8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo‘llab-quvvatlash, ularni barqaror ishlashini ta’minlash va eksport salohiyatini oshirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida. 2008 yil 28 noyabr, PF- 4058-son. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. 2008 yil 18 noyabr, PF-4053- son. 10. Karimov I.A. Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish. – T.: O‘zbekiston, 2009. – 24 b. 11. Abdurahmonov Q.X., Xolmo‘minov Sh.R., Zokirova N.Q.. Personalni boshqarish. Oliy o‘quv yurti studentlari uchun darslik – T.: “O‘qituvchi” NMIU, 2008 y. .- 656 b. 12. ErgashevF., Raximova D., Sagdullaev A., Parpiev O., Zaynutdinov Sh. Innovatsion menejment. Darslik.T.: «Akademiya», 2005y

Похожие

Sanoat iqtisodiyoti fanining predmeti va vazifalari

Bank ishi fanining predmeti va mazmuni

G'aznachilik fanining mazmuni, predmeti va vazifalari

Menejment nazariyasi fanining mazmuni, predmeti va vazifalari

Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti fanining predmeti, vazifasi va uslublari