Меҳмонхоналарнинг ходимларини бошқариш - Экономика - Рефераты

Меҳмонхоналарнинг ходимларини бошқариш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

241 KB

Меҳмонхоналарнинг ходимларини бошқариш Режа: 1. Менежментда инсон ресурсларининг роли 2. Ходимларни бошқариш хизматининг тузилиши ва функциялари 3. Ишчи кучини меҳнатга рағбатлантириш 4. Менежерга қўйиладиган талаблар 5. Меҳнат жамоаларини шакллантириш 6. Ўз ҳукмини ўтказиш ва шахсий таъсир кўрсатиш 7. Ходимларни танлаш 8. Ишчи кучи бозорлари 9. Ходимларни баҳолаш 10. Ишга қабул қилиш 11. Халқаро меҳмонхона саноатида ходимларни бошқариш

1. Менежментда инсон ресурсларининг роли Сўнгги йилларда меҳмонхона саноатида янги технологиялар қўлланилишининг кенгайиши бу ерда иш жойлари қисқаришига олиб келди. Бу эса, ўз навбатида, меҳнатни ташкил этишнинг муқобил усуллари қўлланишига, бошқарувда ижодий ва новаторча ёндашувларнинг кўпайишига сабаб бўлди. Ҳозирда чет элда бошқарув муаммолари билан шуғулланувчи олимлар молия ва тижорат фаолиятини режалаштириш муаммоларини ходимларни бошқариш муаммолари билан боғлашга тобора кўпроқ эътибор бермоқдалар. Ходимларни бошқариш ходимларни танлашни, уларни тайёрлаш ва қайта тайёрлашни, улар ўртасидаги муносабатларни ва, ниҳоят, уларни рағбатлантиришни ўз ичига олади. Катта меҳнат сарфини талаб қиладиган меҳмонхона саноатида одамлар компаниянинг энг муҳим активи ҳисобланади. Бинобарин, ходимларни бошқариш мазкур қудратли активларни мувофиқлаштириш вазифасини бажаради ва компания менежменти тизими ва услубини тарқатиш ва ривожлантириш ишига қўшилган катта ҳисса ҳисобланади. Хизматлар кўрсатиш соҳасида мижозларнинг талабларига жавоб берадиган ходимларни тўғри танлаш жуда муҳим. Кўпгина ходимлар мижозлар билан бевосита алоқа қилади ва ташкилотнинг асосий мақсадларига эришиш жараёнига ўз-ўзидан жалб этилади, хизмат кўрсатиш сифати эса нафақат уларнинг маҳоратига, балки онглилик даражасига ҳам боғлиқ бўлади. Хизматлар кўрсатиш соҳасида мижозларни қаноатлантиришга ходимларнинг хушмуомалалиги, жонкуярлиги билан ҳам эришиш мумкин. Одамларни самарали бошқариш эса ходимларни бошқаришнинг муҳим функциясига айланади. Меҳмонхона саноатидаги компанияларнинг аксарияти ходимларни ёрдамчи компонент деб ҳисоблаб, уларни бошқариш лозим даражада эътибор бермайди. Аммо бу нотўғри, чунки меҳмонхона саноатида одамлар ҳеч

бўлмаса корхонанинг таркибий қисми ва пировард маҳсулотнинг ажралмас таркибий қисми ҳисобланади, бунинг учун ташкилотлар мижозлардан ҳақ олади. Масалан, меҳмонхонада меҳмон нафақат яшаш, хавфсизлик, тозалик учун, балки меҳмонхона хизматчиларининг эътибори учун ҳам ҳақ тўлайди. Компаниянинг пировард мақсадларида ходимлар ва уларнинг мажбуриятлари, шунингдек, ходимлар ўртасидаги оқилона муносабатлар аҳамиятининг ошиши сўнгги вақтларда илмий адабиётларда «ходимлар», «персонал» атамалари ўрнига «инсон ресурслари» атамаси тобора кўпроқ қўлланилишига сабаб бўлмоқда. Бироқ, «ходимларни бошқариш» атамаси билан «инсон ресурсларини бошқариш» атамаси ўртасида жиддий фарқ мавжуд эмас. Чет эл олимлари таъкидлашига қараганда, «ходимларни бошқариш» атамаси ўтган тарихий босқичда қолди, инсон ресурсларини бошқариш эса ходимларни бошқариш билан шуғулланадиган яхши менежерлар қўллаши лозим бўлган янги атамадир 1 . Шуни қайд этиш керакки, ходимларни бошқаришдан фарқли ўлароқ, инсон ресурсларини бошқариш қисқа муддатли истиқболдан ҳам кўра кўпроқ узоқ муддатли истиқболга, бюрократик тузилмадан ҳам кўра кўпроқ органик тузилмага, меҳнат қийматини мумкин қадар камайтиришдан ҳам кўра кўпроқ меҳнатдан мумкин қадар кўпроқ фойдаланишга тааллуқли бўлиши мумкин. Меҳмонхона саноатида узоқ муддатли истиқболда инсон ресурсларидан бизнеснинг бош стратегияси сифатида фойдаланишнинг самарадорлигини оширишга эътибор кучаяди. Мижозларга хизмат кўрсатишнинг сифати менежментдан инсон ресурсларини ривожлантиришга кўпроқ эътибор беришни талаб қиладиган ходимлар таъсири остида таъминланади. Меҳмонхона саноати компаниялари мижозга йўналтирилган корхонага айланиш учун ходимлар фаровонлигини ошириш ва уларни ривожлантиришга, уларда ташаббускорликни оширишга кўпроқ маблағлар жойлаштириш зарурлигини англаб етмоқда. Буларнинг барчасига бир зумда эришиб бўлмайди, бу йўналишда узоқ заҳмат чекиш талаб этилади. 1 Қаранг: Cuming M.W. The Theory and Practice of Personel management. Sixth edition, Heinemann, 2000 .

Ҳозирги бизнесда сифатга эътиборни кучайтириш инсон ресурсларини бошқариш хизматидан меҳмонхона саноати корхоналарини олдингига қараганда малакалироқ ходимлар билан таъминлашни тақозо этади. Мазкур хизмат тобора мураккаблашиб бораётган ҳуқуқий муҳитда ишлай оладиган қилиб тузилиши ва таркиб топтирилиши лозим. Шу билан бирга, юқори малакали ходимлар меҳнатига муносиб ҳақ тўлаш таъминланиши керак. Шу сабабли инсон ресурсларини бошқариш хизмати меҳмонхона саноати корхоналарига ўзгарувчан бизнес муҳитида ўз ўрнини топиш имконини берадиган жараёнларни бошқара оладиган тарзда ташкил этилиши, комплектланиши ва касбий жиҳатдан тайёрланиши лозим. Меҳмонхона саноатига бағишланган чет эл адабиётларида сўнгги йилларда инсон ресурслари билан боғлиқ жараёнлар, инсон ресурслари олдида турган муаммолар, уларни фаолияти, ҳуқуқлари ва келажаги ҳақида кўп ёзилмоқда. Аммо мазкур жараёнларни бошқарувчи одамлар ҳақида эса жуда кам гапирилмоқда. Шундай тадқиқотлардан бирида Канададаги 83 меҳмонхонанинг ходимлар бўйича менежерлари сўровдан ўтказилди. Сўровдан ўтказилганларнинг аксариятини, аниқроғи, 63% ни 39 ёшдан ошган аёллар ташкил этган, 60%и эса ўз лавозимида тўрт йилдан камроқ ишлаётган бўлган. Гарчи сўралганларнинг ёш доираси унча катта бўлмаса-да, сўров фақат бир мамлакатда ўтказилган ва ушбу таҳлил натижаларини дунёнинг бошқа илғор туристик минтақаларига татбиқ этиш мумкин эмас. Бироқ ахборот шу йўналишда амалга ошириладиган келгуси тадқиқотлар учун фойдали бўлиши мумкин. Тадқиқ қилинган менежерларнинг 91%и ўз ишидан қониқишини билдирди ва уларнинг мажбуриятларига асосан рекруйтментни реклама қилиш, ходимларни танлаш, улар билан суҳбатлашиш, уларни бошқариш ва ўқитиб-ўргатиш киришини қайд этди. Йирик меҳмонхоналарнинг ходимлар бўйича менежерлари жуда кўп масалаларни ҳал қилишга кўпроқ вақт сарфлаши, олий раҳбарият томонидан кам назорат қилиниши, бир сўз билан

вазият, албатта, ўзгарди. Масалан, йирик меҳмонхона тармоқлари ХХ асрнинг 90-йиллари бошидан сифатни бошқаришга ва бошқа муомала функцияларига талабларни кучайтира бошлади. Шу сабабли ходимларни бошқариш хизматига, бошқа функционал бўлинмалар қатори, кўпроқ ахборотга эга бўлиш, тез ҳаракат қилиш, юқори маълумотли бўлиш каби талаблар қўйила бошланди. Меҳмонхона саноати корхонасидаги замонавий ходимларни бошқариш департаменти тўрт асосий функционал жабҳаларда иш олиб боради (8.1- расмга қаранг). Бироқ, бу барча компанияларнинг ходимларни бошқариш департаментлари ана шу ташкилий схемага амал қилишини англатмайди. Аммо, бошқа томондан, уларнинг ҳар бири схемада кўрсатилган функцияларнинг ҳаммаси ёки аксариятини бажаришига тўғри келади. Одатда департаментда ишлайдиган ходимлар сони компания ходимларининг умумий миқдорига мутаносиб бўлади. Чет элдаги ташкилотларда бир ташкилотнинг икки юзта ходимига ходимларни бошқариш хизматининг бир ходими тўғри келади. Агар меҳмонхона бизнесида қабул қилинган бир меҳмонхона номерига битта ходим тўғри келади, деган қоидадан келиб чиқилса, 600 номерли меҳмонхонада ходимларни бошқариш департаментида уч ходим ишлаши керак бўлади.

расм. Меҳмонхона инсон ресурсларини бошқариш департаментининг функционал ташкилий схемаси Ходимларни бошқариш департаменти вазифаларига қуйидаги масалаларни ҳал қилиш киради:  ходимларни танлаш ва ёллаш;  ходимларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш;  меҳнат муносабатларини тартибга солиш;  кадрларни режалаштириш;  меҳнат ҳақи ва меҳнат шароитлари. Меҳмонхона компанияларида бу функциялар департаментнинг икки ёки ундан ортиқ ходимлари ўртасида тақсимланади. Булар ходимлар билан ишлаш, уларни тайёрлаш, ёллаш, меҳнат муносабатлари ва меҳнат ҳақи бўйича мутахассислар бўлиши мумкин. Департаментда меҳнатни ташкил қилиш ва ходимларнинг мажбуриятлари, кадрлар билан ишлаш бўйича ҳар бир мутахассиснинг БОШ МЕНЕЖЕР Кадрлар бўйича менежер Ассистент, котиб Ходимлар ўртасидаги муносабатлар Синаш Ёллаш Вақтинчалик ёрдам кўрсатиш Рағбатлантириш Меҳнатни баҳолаш Меҳнатда эришган ютуқларини баҳолаш Меҳнат ҳақи Ходимларга хизмат кўрсатиш Компания ходимларининг қизиқишларини ўрганиш Ходимлар кенгашлари Болаларга қараш Ички алоқалар Ахборот тизимлари Шахсий, оилавий ва тиббий сўровномалар Истеъфолар дастурлари Ҳужжатларни сақлаш ва уларга ишлов бериш Кацелярия кўмаги

мақоми, менежмент тузилмасидаги унинг лавозими турли меҳмонхона компанияларида ҳар хил бўлиши мумкин. Ходимларни бошқариш департаментида меҳнатнинг ташкил этилишига қараб, ходимлар билан ишлаш бўйича менежер ўзига берилган ваколатларга кўра иш олиб боради. Бу ваколатлар эса, ўз навбатида, олий раҳбарият фалсафасига ва фикрига боғлиқ бўлади. Компаниянинг тармоқ менежерлари техника масалаларига оид билимлардан ташқари, меҳнатни ташкил қилишга оид билимларга, шунингдек ходимларни бошқариш ва ўз департаменти самарали ишлашини таъминлаш бўйича тегишли мажбуриятларга ҳам эга бўлишлари лозим. Ўз департаментлари даражасида улар, масалан, интизом, ўз ходимларини тайёрлаш ва улар ўртасида мажбуриятларни тақсимлаш, аниқ ўзаро алоқани таъминлаш, ахборот бериш, шунингдек ўз ходимларининг фаровонлиги учун жавоб беради. Шу нуқтаи назардан ҳар бир менежер бир вақтнинг ўзида ходимлар билан ишлаш бўйича менежер ҳам бўлади деб ишонч билан айтиш мумкин. Бошқа томондан, ходимлар билан ишлаш бўйича менежерларнинг вазифаси тармоқ менежерларига малакали ёрдам кўрсатиш мақсадида компаниянинг кадрлар соҳасидаги сиёсатини бошқа департаментларга ёйишдан иборатдир. Бундай ҳолларда улар ўртасидаги муносабатлар функционал хусусият касб этади, бошқача қилиб айтганда, ходимларни бошқариш департаментининг менежерлари бошқа департаментлар учун маслаҳатчи-мутахассислар ҳисобланади. Шу сабабли ходимларни бошқариш департаментининг функциялари бир департамент доирасида жамланмаган ва ташкилот ходимларининг чекланган контингенти учун шахсий функция ҳисобланмайди, улар ташкилот фаолиятининг барча босқичларида унинг барча даражаларини қамраб олади. Меҳмонхона саноатида компания ишининг самарадорлиги унинг кадрлар таркибига ва улар ўртасидаги муносабатларга бевосита боғлиқ

бўлади. Ташкилий нуқтаи назардан ходимларнинг самарали таркибини тузиш қуйидагиларга боғлиқдир:  компаниянинг аниқ мақсадлари ва вазифалари қўйилишига;  самарали ташкилий тузилма ишлаб чиқилишига;  кадрларни режалаштиришга (унинг ёрдамида кадрларни танлаш ва кадрлар соҳасидаги сиёсат амалга оширилади). Меҳмонхона саноатида ишлаш тажрибасига эга бўлган яхши ўргатилган ходимларга зарурият ва ишчи кучи қўнимсизлиги даражасининг юқорилиги кадрларни оқилона режалаштиришнинг долзарблигини белгилайди. Сўнгги йилларда кадрларни режалаштириш корхонани бошқариш жараёнида бошқа иқтисодий ресурсларни режалаштириш каби муҳим аҳамият касб этди. Бинобарин, кадрларни режалаштиришга стратегик режалаштиришнинг таркибий қисми деб қараш лозим. Кадрларни режалаштириш компаниянинг умумий ривожланиши билан боғлиқ бўлгани учун ташқи омилларнинг ўзгаришини, масалан, демографик ўзгаришларни, маълумот даражаси ва рақобат даражасининг ўзгаришини, шунингдек иқтисодиётга давлатнинг аралашуви ҳамда технологик тараққиёт даражасини ҳисобга олиши керак. Кадрларни режалаштириш жараёни тўрт асосий босқичдан ташкил топади. Бу ерда талаб ва таклифнинг мос келиши муҳим аҳамиятга эга (8.2- расм):  ишлаётган ходимларни таҳлил қилиш;  режалаштирилаётган даврда кадрлар таклифида кутилаётган ўзгаришларни баҳолаш;  режалаштирилаётган даврда кадрларга бўлган талабни прогноз қилиш;  керакли пайтда зарур кадрларни топиш имкониятини таъминлаш учун тегишли чоралар кўриш (талаб ва таклифнинг мос келиши). Кадрлар таклифини прогноз қилиш учун оқилона кадрлар ҳисобини юритиш тизимига, шу жумладан штатлар жадвалига ва кадрларнинг қўнимсизлиги ҳақидаги маълумотларга эга бўлиш лозим. Ходимларнинг иш

тажрибаси, маҳорат ва малака даражаси, чет тилларини билиши каби маълумотлар ҳам муҳимдир. Кадрларни оқилона режалаштириш ташкилотга жуда кўп фойда келтиради ва қуйидагиларни таъминлайди:  компания тузилмаси ва унинг мақсадлари ўртасидаги алоқани;  стратегик нуқтаи назардан ва кундалик муомала даражасида режалаштириш учун кадрларга бўлган талаб ҳақидаги ахборотни;  ёллаш учун мавжуд потенциал ресурсларнинг ўзгариш трендларини;  ходимларни бошқариш учун танлаш ва ёллаш, тайёрлаш ва қайта тайёрлаш, меҳнат ҳақи даражасини белгилаш, ишдан бўшатиш ва ҳ.к. бўйича фаолият дастурини. Кадрларни режалаштириш – ташқи муҳитга, шунингдек истеъмолчилар дидининг ўзгаришига ўта таъсирчан бўлган меҳмондўстлик саноати учун жуда муҳим ва мураккаб тадбир. Инсон ресурсларини бошқариш функциясининг муҳим таркибий қисмини ходимлар ўртасидаги муносабатлар, айниқса, унинг ходимларни танлаш масалалари билан боғлиқ қисми ташкил этади. Одатда ёллаш (рекрутмент) компания томонидан унинг турли хизматлари учун муайян касб эгаларини танлаб олишдан иборатдир. Танлаш жараёни бир неча босқичдан ташкил топади. Биринчи босқич – таклиф этилаётган ишни таҳлил қилиш. У таклиф қилинаётган ишга қўйиладиган умумий талабларни, унинг аниқ вазифаларини ва функционал мажбуриятларини (маълум вақт бирлигида ишлаб чиқариладиган маҳсулотларнинг минимал, максимал ёки ўртача миқдори, номерларни тозалаш ва ҳ.к.), ташкилот тузилмасидаги ўрни ва мансаб ваколатларидаги чеклашлар (масалан, олий раҳбарият розилигисиз белгиланган миқдордан ортиқ суммага озиқ-овқат маҳсулотлари харид қилиш ҳуқуқининг чекланиши ва ҳ.к.), ташкилотнинг бошқа бўлинмалари билан функционал алоқаларни тавсифлаши лозим.

Кадрларни спецификация қилиш, яъни тегишли ишни бажариш учун ходимлардан талаб қилинадиган белгилар ва фазилатларни, масалан, ташқи кўриниш, тиришқоқлик, серғайратлик, малака ва кўникмалар, шунга ўхшаш ишларни бажариш тажрибаси ва б ошқаларни муфассаллаштириш тавсифлаш жараёнининг давоми ҳисобланади. Кўпинча муайян иш оғир, ҳатто фавқулодда шароитларда бажарилади ва уни аниқ бажариш учун маълум қийинчиликлар туғилади. Масалан, меҳмонхонада жойлаштириш хизмати баъзан кутилмаган меҳмонларнинг катта оқимларига хизмат кўрсатишига ёки бўлинмалар молия ресурслари анча чекланган шароитларда ишлашига тўғри келади. Шу сабабли оғир шароитларда муайян вазифани бажаришга мўлжалланган ходимлар бундай шароитларда ишлашга олдиндан тайёрланиши лозим, акс ҳолда улар ҳатто синов муддатини ҳам охирига етказа олмайди ва анча қиммат турадиган кадрларни танлаш жараёни билан қайтадан шуғулланишга тўғри келади. Шундан сўнг кадрларни танлаб олиш жараёни келади. Ҳар хил услублар – синов, тест ва сўров ўтказиш, группавий ва шахсий машқлар, суҳбат ва б. мавжуд. Ҳар бир корхона ўз вазифаларига, бўш лавозимнинг табиатига ва мазкур давозимга номзодларнинг сонига қараб ўз ихтиёрига кўра ҳар хил усулларни қўллайди. Бугунги кунда суҳбатлашиш кадрларни танлаш жараёнининг марказий, энг муҳим ва кўп тарқалган таркибий қисмидир. Бу ерда номзодларга ўз билими ва тажрибасини эркинроқ намойиш этиш, шунингдек , ўз ғояларини ривожлантириш имконияти берилади. Тажрибали интервью олувчилар бундай шароитда ўзини қандай тутишни, қандай саволлар беришни, умуман, суҳбат жараёнини қандай ташкил этишни яхши билади. Бошқача қилиб айтганда, суҳбат ўтказишнинг аниқ режасини билиш лозим. Киритиш кадрлар танлаш жараёнининг охирги босқичидир. У янги ходимнинг ташкилот маданиятига, унинг сиёсатига, меҳнат қоидаларига ва, ниҳоят, бошқа ходимларга ижтимоий мослашувини ўз ичига олади. Уни ўтказиш учун янги ходимларнинг меҳнатга рағбатини оширадиган аниқ

дастур бўлиши зарур. Янги ходим ишга қабул қилинганидан кейин бир неча ой амал қиладиган мазкур дастур унга янги шароитга кўникишга, ўз мажбуриятларини ўзлаштиришга, ташкилотнинг бошқа ходимлари билан соғлом муносабатлар ўрнатишга кўмаклашади. Бу ерда турли компаниялар ходимларни янги шароитга мослаштиришнинг ҳар хил усулларини қўллайди. Масалан, «Вальдорф Отель» компанияси компания ходимларини янги ходимлар билан, янги ходимларни эса – компания иши билан таништирувчи видеоматериалдан фойдаланади. Бошқа компаниялар ўз тарихи ҳақида ҳикоя қилувчи, компанияда ўрнатилган тартиб-интизом қоидалари, тайёрлаш ва ўқитиб-ўргатиш, меҳнат қобилиятини сақлаш ва гигиена услублари, бахтсиз ҳодисалар рўй берган ҳолда биринчи ёрдам кўрсатиш, меҳнат ҳақи ва ҳақ тўланадиган меҳнат таътиллари ҳақида маълумот берувчи ҳар хил билдиргичлар нашр этади. Танлаш жараёнидан кейин ходимлар билан ишлаш бўйича менежерлар ёлланган ходимларни компания фаолиятининг фалсафаси ва қамрови билан таништириш мақсадида улар билан алоқани давом эттиради. Ҳозирги ахборот технологиялари жамиятида меҳмондўстлик саноати корхоналарининг ходимларни бошқариш департаментларидан улар ходимлар ва потенциал номзодлар ҳақидаги маълумотларни тизимга солиши ва сақлаши талаб этилади. Саноатнинг барча корхоналари, катта-кичиклигига қарамай, компьютерлар ва улар учун зарур дастурий маҳсуллар билан жиҳозланади. Шу воситалар кадрлар ҳақидаги ахборотларни изчил бошқариш имконини беради. Мазкур ахборотларнинг аксарият қисмини ҳар хил қоидалар ва йўриқномалар ташкил этади. Кўпгина ташкилотлар ходимларни рағбатлантириш, уларни ишдан бўшатиш, шунингдек , уларнинг оилавий ҳолати ва тиббий имтиёзлари масалаларига оид дастурлардан ҳам фойдаланади. Чет элда меҳмонхона саноати корхоналарида ўз вақтининг бир қисмини компания ходимларига хизмат кўрсатишга ажрата оладиган ходимларни сақлаш жуда зарур деб ҳисобланади. Кўпгина компаниялар ходимларга

хизмат кўрсатиш бўйича ҳар хил тадбирлар ўтказади. Мазкур тадбир қайси даражада (корпорация даражасида, минтақа миқёсида ёки маҳаллий миқёсда) ташкил этилганлигига қараб, уни ё ходимларни бошқариш хизмати, ё раблик- рилейшнз хизмати амалга оширади. Мазкур тадбирлар ўз моҳиятига кўра маърифий хусусиятга эга бўлиб, ходимларга ўзини яхшироқ билиш имконини беради. Меҳмондўстлик саноатининг аксарият корхоналарида ҳар бир ходим, эгаллаган лавозимидан қатъи назар, ўз меҳнати учун ҳақ олади. Меҳнат ҳақининг миқдори ҳар бир ходим нинг умумий ишга қўшган ҳисса си га боғлиқ бўлади. Энг яхши ходимларга эга бўлиш соҳасида рақобатбардошликни таъминлаш учун компаниялар ходимларнинг меҳнатини қадрлаши, уларни лавозим бўйича солиштириши ва рағбатлантириб бориши керак. Компанияларда шунингдек ҳар бир ходимнинг ишига баҳо бериш тизими жорий этилади. Мазкур тизимда белгиланган шкалага кўра ходимлар ё малака оширишга юборилади, ё ўз жойида қолдирилади, ё хизмат пиллапояси бўйича кўтарилади, ё эгаллаган лавозимидан озод қилинади. 3. Ишчи кучини меҳнатга рағбатлантириш Ҳар қандай ташкилотда, айниқса, ишчи кучидан интенсив фойдаланадиган меҳмондўстлик саноати корхонасида ходимларни меҳнатга рағбатлантиришга лозим даражада эътибор бериш муҳимдир. Ходимларнинг ижрочилик интизоми даражаси нафақат уларнинг қобилияти билан, балки ўз қобилиятидан фойдаланишга ва салоҳиятини янада тўлиқроқ намоён этишга интилиши билан ҳам белгиланади. Ходимларни меҳнатга рағбатлантиришдан мақсад уларнинг талабларини қондириш ва умидларини оқлашдан иборат. Ходимларнинг умидлари ва талаблари одатда қуйидаги гуруҳларга ажратилади: иқтисодий рағбатлантириш (меҳнатга ҳақ тўлаш, моддий рағбатлантириш, меҳнат хавфсизлигини таъминлаш, ходимларнинг ҳуқуқларига риоя қилиш ва б.), меҳнатдан ички қаноатланиш (ишга қизиқиш,

ранг-баранглик, жалб қилинганлик туйғуси, хизмат пиллпоялари бўйлаб кўтарилиш имконияти ва б.), ижтимоий муносабатлар (ташкилотдаги муҳит, ўзаро ёрдам, муайян гуруҳга аъзолик, ижтимоий ёрдам ва б.). Ходимларнинг аксариятини иқтисодий рағбатлантириш даражаси унча катта бўлмаган меҳмондўстлик саноати корхоналарида қолган омилларнинг аҳамияти жуда каттадир. Агар ички қониққанлик омили ишнинг турига ёки унинг муайян қисмларига боғлиқ бўлса, меҳнатга рағбатлантириш эса шахсларга йўналтирилган ва уни умумлаштиришнинг иложи бўлмаса, ижтимоий муносабатларнинг аҳамияти ортади. Шу сабабли меҳмондўстлик саноати корхоналарида ҳар бир ходим вазиятга қараб юқорида зикр этилган барча омиллар ўртасида муайян мувозанатга эришишга ҳаракат қилади. Одатда ходимларнинг меҳнатга рағбати уларнинг меҳнатдан қониққанлик даражасига боғлиқ бўлади. Меҳнатдан қониққанлик эса, ўз навбатида, ҳар хил (ижтимоий, маданий, ташкилий ва б.) омилларга боғлиқ бўлади. Меҳнатдан қониқиш ходимни иш унумдорлигини оширишга рағбатлантириши мумкин. Меҳнатга рағбатлантириш эса меҳнатдан қониқишга имконият яратадиган жараёндир. Аммо бу икки жараённи бир деб билмаслик керак. Тарихан олганда, меҳнатга рағбатлантириш билан боғлиқ барча усуллар ва ёндашувлар ишчи кучининг иқтисодий эҳтиёжларини қондиришга ва меҳнат унумдорлигини оширишга асосланган. Ҳозирги кунда ходимни шунчаки моддий рағбатлантиришдан кўра, унинг ижтимоий эҳтиёжларини қондиришга кўпроқ эътибор берилмоқда. Меҳнатга рағбатлантиришга оид ҳозирги назарияларнинг аксарияти шуни назарда тутади. Бундай назариялар ходимларни бошқаришга оид ўқув қўлланмаларида кенг ифодаланган. 4. Менежерга қўйиладиган талаблар Менежер бошқарув фаолиятини амалга оширади ва бошқарув вазифаларини ҳал қилади. Меҳнат жамоаси аъзоси сифатида у жамоанинг

бошқа аъзоларига (ижрочиларга) таъсир кўрсатиш орқали меҳнат натижаларига эришади. Меҳмонхонада барча менежерлар ҳам бир хил рол ўйнамайди. Бу, энг аввало,, бошқарув даражаси, уларнинг вазифалари ва функциялари билан боғлиқ. Меҳмонхона бизнеси менежерлари бажарадиган ранг-баранг вазифалар орасидан энг муҳимларини – меҳмонхона турига ва улар хизмат кўрсатадиган меҳмонлардаги фарқларга боғлиқ бўлмаган вазифаларни ажратиш лозим. Бундай асосий вазифаларга қуйидагилар киради: 1. Бошқарув қарорларини тайёрлаш, қабул қилиш ва амалга ошириш. Бу менежернинг бош функциясидир. Алоҳида ҳуқуқ - бошқарув қарорлари қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлган менежер, айни вақтда, уларнинг оқибатлари учун ҳам жавоб беради. 2. Ахборот билан ишлаш. Оқилона бошқарув қарори қабул қилиш учун меҳмонхона комплексини бошқариш тизимининг ривожланиши ҳақида ишончли иқтисодий-бошқарув ахборотини олиш ва унга ишлов бериш лозим. Менежер қанча тўлиқ ахборотга эга бўлса, у зарур ахборотни ижрочиларга шунча аниқ етказиши мумкин. Менежер ишининг натижаси ана шу омилга жуда боғлиқ бўлади. 3. Раҳбар сифатида фаолият кўрсатиш. Бу ташкилот доирасида ва ундан ташқарида ишга доир муносабатларни шакллантириш, меҳнат жамоаси аъзоларини меҳнатга рағбатлантириш, уларни ташкилотнинг амалий ва стратегик мақсадларига эришишга йўналтиришни ўз ичига олади. Оқилона раҳбарлик мавжуд муаммоларга нисбатан ўз муносабатини бошқалар билан ўртоқлашиш, уларни қўйилган мақсадларга эришишга рағбатлантириш қобилиятини, яъни одамларни эмас, балки одамлар билан бирга бошқаришни назарда тутади. Одамлар ўз раҳбари фақат ишлаб чиқариш жараёнига қараб мўлжал оладиган профессионал-технократ эмас, балки тегишли ижтимоий-психологик тайёргарликка эга, инсонпарвар раҳбар бўлишини хоҳлайди. Унинг бошқарув фаолиятида инсон омили, ходимларга

эътибор биринчи ўринда туриши лозимки, бу («инсон-инсон» тизимига кирадиган) меҳмонхона саноати учун айниқса муҳимдир. Одамлар ҳам, вазиятлар ҳам ўзгарувчан бўлади. Шу боис менежер уларга ўз вақтида мослашиш учун етарли даражада мослашувчан бўлиши керак. Вазиятни тушуниш ва инсон ресурсларини қандай бошқаришни билиш оқилона раҳбарликнинг муҳим унсурларидир. Буларнинг барчаси бошқарув иши муайян шахснинг бошқарув фаолиятига касбий лаёқатини белгилайдиган ўзига хос шахсий фазилатларни тақозо этувчи инсон фаолияти турлари қаторига киришидан далолат беради. Собиқ СССРда бошқарув кадрларини танлашда тўрт асосий талабга риоя қилинар эди: сиёсий етуклик, маънавий барқарорлик, ишни билиш, ташкилотчилик қобилиятининг мавжудлиги. Меҳмонхона ва ресторан хўжалигидаги менежментнинг ҳозирги назарияси ва амалиёти менежерга қўйиладиган бир қанча талабларни ишлаб чиқди. Бундай талабларга қуйидагилар киради:  билимлилик;  муайян шахсий фазилатларга эгалик;  ахлоқ қоидаларига риоя қилиш;  кўникмалар ва ташкилотчилик қобилияти. Менежернинг билимлилиги. Маълумки, менежер бошқа шахсларга таъсир кўрсатиш орқали ўз меҳнати натижаларига эришади. Шу боис у энг аввало, ижтимоий психология соҳасида билимларга эга бўлиши, шунингдек замонавий бошқариш усулларини ва ўз касбининг хусусиятларини билиши лозим. Шахсий фазилатлар – ностандарт фикрлаш, мақсадга эришиш йўлида тиришқоқлик ва қатъиятлилик, ташаббускорлик, олган мажбуриятлари ва берган ваъдаларини бажара олиш, ақллилик, одиллик, хушмуомалалик, ўз ишини пухта бажариш, одамлар билан тил топа олиш, ҳазил-мутойиба ҳиссига ва яхши соғлиққа эгалик.

Ахлоқ қоидаларига риоя қилиш. Энг аввало, иш муомаласи ахлоқи қоидаларига риоя қилиш менежернинг иш принципига айланиши лозим. Иш муомаласи ахлоқи қоидалари қуйидагилардан иборат:  даромадни оширишга атроф муҳитни ифлослантириш ёки вайрон қилиш ҳисобига эришилмаслиги керак;  рақобат курашида фақат йўл қўйилган усулларни қўллаш, яъни бозор ўйини қоидаларига риоя қилиш лозим;  неъматларни одилона тақсимлаш;  ишда ва ҳаётда ахлоқ қоидаларига риоя қилишда шахсий ўрнак кўрсатиш;  интизомлилик ва ахлоқий етуклик. Менежернинг кўникмалари ва ташкилотчилик қобилияти. Раҳбар ахборотдан, вақтдан ва одамлардан оқилона фойдаланиб, юксак натижаларга эришишни таъминлайди, ўзи раҳбарлик қилаётган фирманинг рақобатбардошлигини муттасил ошириб боради. Бошқарувнинг самарадорлигига қуйидагилар таъсир кўрсатиши мумкин:  қўл остидаги ходимларнинг феъл-атвори ва ўзига хос жиҳатларини аниқлай олиш;  ўзини бошқара олиш;  ишга лаёқатли ходимларни баҳолай ва танлай олиш;  ўз жамоасининг ривожланиш истиқболларини олдиндан кўриб, таъминлай олиш;  тадбиркорлик ва ташаббускорлик;  атрофдагиларга таъсир кўрсатиш, уларни ишга ғайратлантира олиш. Агар менежер мазкур талабларнинг маълум қисмига жавоб бермаса, менежер имкониятлари чекланган ҳисобланади. Бундай чеклашларни аниқлаб, менежернинг барча шахсий фазилатлари тўла намоён бўлишига монелик қилаётган омилларга эътиборни қаратиш мумкин. Раҳбар фаолиятида қуйидаги потенциал чеклашлар фарқланади.

1. Ўзини бошқара олмаслик . Ўзини бошқариш, низолар ва стрессларга қарши курашиш, ўз вақти, ғайрати ва кўникмаларидан оқилона фойдаланишга қодир бўлмаган раҳбарлар бошқа одамларни самарали бошқара олмайди. 2. Шахсий қадриятларининг ноаниқлиги . Агар раҳбарнинг шахсий қадриятлари унинг ўзига ва атрофдагиларга аниқ бўлмаса, улар нотўғри тушунилади ва талқин қилинади. Бунинг натижасида бошқарув қарорлари қабул қилиш ва амалга оширишнинг самарадорлиги пасаяди. 3. Шахсий мақсадларнинг ноаниқлиги . Ўз мақсадларини аниқ белгилашга қодир бўлмаган менежер бошқарув фаолиятида муваффақиятга эриша олмайди. 4. Шахсий ривожланишнинг тўхтаб қолиши . Менежер ўз атрофидагиларнинг эътиборини қозониши муҳимдир. Бунинг учун у ўзининг умумий савиясини муттасил ошириб бориши керак. Ўзини ўзи ривожлантириш қобилияти нафақат муттасил билим олиш, балки эгалланган билимлардан амалда фойдалана билиш билан ҳам тавсифланади. Ўз қобилиятини ривожлантирмайдиган раҳбарлар истиқболи порлоқ бўлмайди. 5. Муаммоларни ҳал қила олмаслик (қарорлар қабул қила олмаслик). Муаммоларни ҳал қилиш осон иш эмас, аммо бу соҳадаги кўникмалар маълум даражада ривожланган бўлиши мумкин. Муаммоларни ҳал қилиш қобилиятига эга бўлмаган менежер доим ҳал қилинмаган масалаларни эртанги кунга қолдиради. Бунинг натижасида ташкилотда жуда кўп муаммолар йиғилиб қоладики, раҳбар уларни ҳал қилишга қодир бўлмайди. Табиийки, бундай менежер ҳеч кимга керак бўлмайди. 6. Ишга ижодий ёндашмаслик . Ижодкор шахс ноаниқлик шароитида иш олиб боришга тайёр бўлади. Ўз фаолиятида ситуацион (кутилмаган) ёндашувдан фойдаланадиган менежерлар ташкилотда жуда кўп ролларни бажаришга, юзага келган вазиятга қараб ўз ҳаракатларига тузатишлар киритишга қодир. Ташкилотнинг стратегик мақсадларига эришиш учун улар анъаналардан воз кечиши, новаторча ғоялардан фойдаланиши, ўринли

таваккал қилиши мумкин. Ишга ижодий ёндашиш, таваккал қилиш ёки тажриба ўтказишни истамайдиган раҳбар ташкилотни самарали бошқаришга қодир эмас. 7 . Одамларга таъсир кўрсата олмаслик . Шахсий омил таъсир кўрсатиш масалаларида муҳим рол ўйнайди. Раҳбарнинг сўзини ўтказа олиши, ўзини тутиши, таъсир кўрсатишнинг новербал шакллари (имо-ишоаралар, ташқи кўриниш ва ш.к.) жуда кўп одамларга таъсир қилади. 8. Бошқарув меҳнатининг хусусиятларини тушунмаслик . Менежер муайян натижаларга шахсий меҳнати билан эмас, балки бошқа кишиларнинг меҳнати орқали эришиши лозим. Токи раҳбарлар ўз куч-ғайратини бошқаришга тўлиқ қаратмас экан, ташкилот фаолиятида улар юксак натижаларга эриша олмайди. 9. Ташкилотчилик қобилиятига эга эмаслик (раҳбарлик қила олмаслик). Бу ерда менежернинг жамоа аъзоларини ишга рағбатлантириш, меҳнат жараёнини оқилона ташкил этиш қобилияти тўғрисида сўз юритилмоқда. Меҳнат жараёнини оқилона ташкил этмаслик, қўлланилаётган иш усулларининг самарасизлиги шунга олиб келадики, одамларда эртанги кунга бўлган ишонч йўқолади, улар меҳнат фаолиятидан қониқмайди ва ўз имкониятлари даражасида меҳнат қилмайди. 10. Ўқитиб-ўргата олмаслик . Ҳар бир раҳбар қўл остидаги ходимларнинг малакасини ошириш ҳақида ғамхўрлик қилиши лозим. Яхши раҳбар устоз вазифасини ҳам бажаради. Ходимлар малакасини ошириш, қандай шаклда амалга оширилишидан қатъи назар, бошқарув фаолиятининг муҳим таркибий қисмидир. 11. Жамоани шакллантира олмаслик (кейинги параграфга қаранг). Шундай қилиб, бозор иқтисодиёти менежер олдига қуйидаги талабларни қўяди:  ўзини бошқара олиш;  оқилона шахсий қадриятларга эга бўлиш;  шахсий мақсадларни аниқ белгилаш;

 ўзи устида муттасил ишлаш (ўсиш);  муаммоларни ҳал қилиш кўникмаларига эга бўлиш;  ижодкорлик ва янгиликларга интилувчанлик;  ўз атрофидагиларга таъсир кўрсата олиш;  замонавий бошқарув усулларини билиш;  ташкилотчилик қобилиятига эга бўлиш;  қўл остидагиларни ўқитиб-ўргата олиш;  меҳнат жамоасини шакллантириш ва ривожлантириш қобилиятига эга бўлиш. 5. Меҳнат жамоаларини шакллантириш Биргаликда бажарилаётган муайян фаолият белгисига кўра бирлашган кишиларнинг турғун гуруҳлари орасида меҳнат жамоаси муҳим рол ўйнайди. Меҳнат жамоасининг қуйидаги белгилари маълум: жамоа барча аъзолари манфаатларининг бирлиги; ижтимоий фойдали ва шахсий аҳамиятга молик бўлган ягона мақсад; мазкур мақсадга эришиш йўлида биргаликда ишлаш; маълум ташкилий тузилмага эгалик; раҳбарлик ва тобелик муносабатларининг мавжудлиги; расмий ва норасмий муносабатлар. Менежер шуни эътиборга олиши керакки, меҳнат жамоаси, жамиятнинг бирламчи бўғини сифатида, икки ўзаро боғлиқ функцияни: иқтисодий ва ижтимоий функцияларни бажаради. Иқтисодий функция шундан иборатки, жамоа моддий ёки маънавий неъматлар ишлаб чиқариш бўйича биргаликда меҳнат фаолияти олиб боради. Ижтимоий функция эса меҳнат жамоаси аъзоларининг ижтимоий эҳтиёжларини қондиришни, чунончи: меҳнат қилиш, меҳнат учун ҳақ олиш, жамоа аъзолари билан алоқа қилиш, атрофдагилар эътиборини қозониш, ташкилотни бошқаришда иштирок этиш, қонун ҳужжатларига мувофиқ ўз ҳуқуқларидан (меҳнат қилиш, дам олиш, тиббий хизматдан фойдаланиш ҳуқуқларидан) фойдаланиш имкониятини яратишни назарда тутади.

Жамоани шакллантириш – жуда мураккаб ва зиддиятли жараён. Бу, энг аввало,, жамоа аъзоларининг манфаатлари ва мақсадларида тафовутлар ва қарама-қаршиликлар мавжудлиги билан боғлиқ (кўпинча шахсий манфаатлар ва мақсадлар ташкилотнинг мақсадлари билан тўқнашади). Шахсий мақсадлар ва группавий мақсадларнинг умумийлик даражасига қараб, меҳнат жамоасининг уюшқоқлиги ёки ижтимоий етуклик даражаси тўғрисида сўз юритиш мумкин. Менежер бошқарув фаолиятининг мазмуни ва хусусияти ана шу етуклик даражаси билан белгиланади. Раҳбар шуни эътиборга олиши керакки, меҳнат жамоаси ўзининг шаклланиш ва ривожланиш жараёнида уч асосий босқичдан ўтади. Ташкилот эндигина тузилган биринчи босқичда унинг аъзолари бир- бири билан танишади. Раҳбар одамларни синчиклаб кузатиши, энг обрўли ва бошқаларга таъсир кўрсата оладиган ходимларни аниқлаши, уларни ўз томонига жалб қилиши ва иш ўринларига тўғри қўйиши лозим. Ушбу босқичда раҳбар жамоага нисбатан «ташқи куч» ҳисобланади. Қўйиладиган талабларнинг аксарияти ундан чиқади ёки у орқали ўтади. Иккинчи босқичда кичик гуруҳлар шаклланади (норасмий муносабатлар ўрнатилади). Энг онгли, ғайратли ва ташаббускор одамлар аниқланиб, улардан раҳбарга жамоанинг асосий мақсадлари ва вазифаларига эришишда ёрдам берадиган актив таркиб топтирилади. Мазкур босқичда пассив, раҳбарга нисбатан салбий муносабатда бўлган ходимлар ҳам аниқланади. Улар ишга халақит бериши, жамоанинг уюшқоқлигига путур етказиши мумкин. Раҳбар бундай гуруҳнинг вужудга келиши сабабларини пухта таҳлил қилиши лозим. Ушбу босқичнинг ўзига хос хусусияти шундаки, раҳбар нафақат шахсан, балки норасмий лидерлар орқали ҳам жамоани бошқариши ва унга талаблар қўйиши мумкин. Учинчи босқичда ходимларнинг онглилиги ва фаоллиги энг юксак даражага етади: ходимлар ўз раҳбарини яхши тушунади ва ўз мажбуриятларини маъмурий тазйиқсиз бажаради. Раҳбар ва норасмий лидерлар жамоага нисбатан «ташқи куч» ҳисобланмайди, шу боис уларнинг

талабларини ҳамма табиий деб қабул қилади ва тушунади. Ушбу босқичнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, унда оммавий ва шахсий манфаатларнинг муштараклигига эришилади. Учинчи босқичда менежер, қоида тариқасида, ўз раҳбарлик услубини ўзгартиради: агар биринчи босқичда раҳбар асосан автократик бошқариш услубини қўллаган бўлса, энди раҳбарликнинг демократик принципларидан кенг фойдаланилади. Жамоанинг ривожланиши узлуксиз жараён бўлиб, учинчи босқич билан якунланмайди. Бу жараён муттасил давом этади ва жамоа ижодий кучларининг ривожланишида, ўзини ўзи бошқаришда, ижтимоий-психологик муҳитнинг мустаҳкамланишида ва ижтимоий соҳанинг кучайишида намоён бўлади. Ўз-ўзидан равшанки, жамоа ўзининг ривожланиш жараёнида айрим босқичлардан тезроқ, айримларидан эса – секинроқ ўтиши мумкин. Шундай ҳоллар ҳам бўладики, у босқичлардан бирида «туриб» қолади ва ҳатто тарқалиб кетади. 6. Ўз ҳукмини ўтказиш ва шахсий таъсир кўрсатиш Ўз ҳукмини ўтказиш – одамларга таъсир кўрсатиш, уларнинг хулқ- атворини ва муайян шахс ёки шахслар гуруҳининг муносабатини ўзгартира олиш демак. Менежер ишининг натижалари ҳақида у нима қилишига қараб эмас, балки бошқаларни ишга қандай рағбатлантиришига қараб хулоса чиқарилади. Кўпчилик ҳокимият ваколатига фақат раҳбар эга бўлиши мумкин, бу ваколат ходимларнинг истаги, қобилияти ва интилишларидан қатъи назар, уларга ўз ҳукмини ўтказишни назарда тутади, деб ҳисоблайди. Бироқ, ҳозирда ўз ҳукмини ўтказиш ва таъсир кўрсатиш таъсир кўрсатилаётган кишининг шахсига, шунингдек , вазиятга ва раҳбарнинг қобилиятига тенг даражада боғлиқлиги эътироф этилмоқда. Маълумки, менежер фаолиятида ҳокимият салоҳияти қўл остидагиларга таъсир кўрсатишнинг кучли омили ҳисобланади. Ҳокимият ваколатларига эга бўлган менежер қўл остидагилардан ўз буйруқ ва кўрсатмалари сўзсиз

бажарилишини талаб қилиши мумкин. Ҳокимият функцияси бошқарувда муайян каналлар – ҳукм ўтказиш усуллари орқали намоён бўлади: 1) мажбурлаш – одамларни уларнинг хоҳиш-истагидан қатъи назар ишлашга даъват этиш. Меҳнатга даъват этишнинг мазкур усули жазодан қўрқишга асосланади. Танбеҳ, ҳайфсан, жарима, ишдан бўшатиш, кам ҳақ тўланадиган лавозимга ўтказиш мажбурлаш воситалари ҳисобланади; 2) таъсир кўрсатиш . Обрўли шахслар (ўз «шефи», юқори раҳбарлар) билан менежернинг ўзаро алоқаси унга билвосита ҳокимият кучини беради. Ходимлар ўз бошлиғи билан муносабатларда нафақат бевосита бошлиқнинг, балки унинг тепасида турган бошлиқнинг ҳам ҳокимият функциясини ҳис этади; 3) ваколатлар . Менежер ўз касбий тайёргарлиги даражасига кўра касбга доир барча масалалар юзасидан эксперт ва «ҳакам» вазифасини бажаришга ҳақлидир. Ходимлар бунга менежер ҳокимиятининг турлари деб қараши лозим; 4) ахборот билан таъминлаш . Одамлар ўз фаолиятини амалга ошириш вақтида доим ҳар хил ахборотга эҳтиёж сезади. Менежер ўз ходимлари ахборот олишини тартибга солади. Шу тариқа у ўз ходимларига ҳукм ўтказади: ахборот қандай бўлса, одамлар фаолиятининг мазмуни ва хусусияти ҳам шундай бўлади; 5) мансаб мавқеи . Менежернинг мансаб мавқеи қанча юқори бўлса, унинг одамларга таъсир кўрсатиш имконияти ҳам шунча кўп бўлади. Ўзаро муносабатларда раҳбар билан тўқнаш келган ходимлар энг аввало, унинг лавозимига қараб иш кўради; 6) обрў-эътибор . Ходимлар эътиборини қозонган менежер уларга ўз ҳокимият ваколатларини намойиш этмасдан таъсир кўрсатади. Одамлар обрўли раҳбарга ҳеч бир қаршиликсиз бўйсунади; 7) рағбатлантириш (ва кечириш) ҳуқуқи . Одамлар рағбатлантириш ва кечириш ҳуқуқи ва имкониятига эга бўлган шахсларга жуда осон бўйсунади. Ҳамма кўпроқ пул ишлаб топишга, хизмат пиллапоялари бўйлаб

кўтарилишга, ўз атрофидагиларнинг диққат-эътиборини қозонишга ҳаракат қилади. Бундай ҳуқуққа эга бўлган шахснинг ҳокимияти анча юксак чўққиларга кўтарилиши мумкин. Кўриб турганимиздек, ҳар қандай менежер ўз ҳокимиятидан фойдаланиш учун жуда кўп каналларга эга бўлади. Бироқ, раҳбарлик қилиш ва одамларни ўз ортидан эргаштириш учун бу ҳокимиятдан жуда эҳтиётлик билан фойдаланиш лозим. Раҳбарлар ва ходимлар ҳокимиятининг мувозанатини таъминлаш учун мажбуриятларни бошқаларга ўтказиш усулидан фойдаланилади, яъни менежер бошқарув функцияларини бажариш вақтида ўз ваколатларининг бир қисмини қўл остидагиларга ўтказади. Бу ҳолда шуни эътиборга олиш керакки, ходимга ўтказилган менежер ваколатини бажариш ҳуқуқи вақтинчалик ҳисобланади ва берилган топшириқ бажарилгунга қадар давом этади. Ходим топшириқни бажаришни ўз зиммасига олади ва ишнинг муваффақиятли бажарилиши учун жавоб беради. Айни вақтда унга топшириқни ўз вақтида сифатли бажариш учун зарур ҳокимият ваколатлари ҳам берилади. Бироқ, айрим менежерлар ўз ҳокимиятини бошқаларга беришни унча хоҳламайди, қарорлар қабул қилиш учун етарли ваколатларсиз ходим топшириқни муваффақиятли бажариши жуда қийин. Менежерлар ҳам, ходимлар ҳам ўзаро тушунмовчиликларга ва муваффақиятсизликларга йўл қўймаслик учун ҳокимият ваколатлари қай даражада ўтказилаётганини яхши тушунишлари лозим. Ваколатларни ўтказиш – ҳокимиятни тақсимлаш усули. Бу ҳолда, биринчидан, ходимларнинг жуда яхши ва уюшқоқ жамоаси вужудга келади (ҳокимият ваколатлари берилган кишилар ўз кучи ва қудратини яхши ҳис этади ва шу сабабли сизнинг командангизда қолишга ҳаракат қилади), иккинчидан, бошқаларга қанча кўп ваколат берсангиз, ходимларингизга қанча кўп жавобгарлик юкласангиз, сизнинг бошқарув меҳнатингиз шунча самарали бўлади, чунки сиз оғир ишнинг маълум қисмидан қутуласиз.

Менежментда таъсир кўрсатиш ходимларни йўлга солишнинг энг енгил усули ҳисобланади. Таъсир кўрсатиш деганда муайян шахснинг бошқа шахс хулқ-атворини ўзгартирадиган хулқ-атвори тушунилади. Бошқарув таъсири кўрсатишнинг иккита катта гуруҳи фарқланади: эмоционал таъсир кўрсатиш ва тафаккурга таъсир кўрсатиш. Эмоционал таъсир кўрсатиш воситалари гуруҳида «юқтириш» ва тақлид қилиш асосий ўрин эгаллайди. «Юқтириш» – одамларга таъсир кўрсатишнинг энг қадимги усули. У бир кишининг эмоционал ҳолати онгсиз тарзда, ўз-ўзидан бошқа кишига ўтиши билан тавсифланади. Юқтириш механизмидан фойдаланиб, менежер жамоанинг уюшқоқлиги даражасини ошириши, уни ташкилот мақсадларини бажаришга сафарбар этиши мумкин. Тақлид қилиш – бошқа шахсларнинг ҳаракатлари, қилмишлари, хулқ- атвор тарзи ва ҳатто фикрлаш услубини ўзлаштириш. Агар «юқтириш» эмоционал ҳолатнинг бир кишидан иккинчи кишига ўтиши билан тавсифланса, онгли тарзда тақлид қилиш бошқаларнинг энг яхши фазилатларини ўзлаштириш усули ҳисобланади. Таъсирчан ва иродаси бўш кишилар, шунингдек мустақил фикрлаш услуби яхши шаклланмаган шахслар бировга жуда осон тақлид қилади. Буни билган ҳолда, улар кимни тақлид объекти деб ҳисоблашини аниқлаш ва шунга қараб тегишли бошқарув ҳаракатларини амалга ошириш лозим. Тафаккурга таъсир кўрсатиш воситалари гуруҳига қуйидагилар киради:  таъсир этиш;  ишонтириш;  илтимос;  дўқ-пўписа қилиш;  оғдириш;  буйруқ. Таъсир этиш – нотанқидий идрок этишга асосланган таъсир кўрсатиш. Менежернинг обрўси қанча катта бўлса, унинг таъсири шунча кучли бўлади.

Ишонтириш – ўз фикрини бошқа шахсга самарали ўтказиш. Оғзаки ишонтириш тафаккур ва мантиққа таянади, сезгилар ва эмоцияларга таъсир кўрсатиш эса ёрдамчи рол ўйнайди. Агар таъсир этиш бир ёқлама йўналишга эга бўлса, ишонтиришда иккала тараф ҳам фаолдир. Ишонтириш жараёни нинг мақсади фикрлар бирлигига эришиш ёки муросага келишдан иборат бўлган очиқ ёки яширин мунозарадир. Ишонтиришнинг камчилиги – у жуда секин таъсир кўрсатади ва таъсир натижаси аниқ бўлмайди. Илтимос – ходимга таъсир кўрсатишнинг ихтиёрий, даъват этувчи омилларга асосланган усули. Менежер ходимга илтимос қилиш орқали уни ўзининг ижобий фазилатларини намоён этишга руҳлантиради. Раҳбар билан ходим ўртасида яхши муносабатлар мавжуд бўлган ҳолда ижобий натижага эришиш мумкин. Дўқ-пўписа қилиш – ходимни унга ёмонлик қилиш билан қўрқитиш. Баъзан қўрқув кишини ўзига маъқул бўлмаган топшириқни бажаришга даъват этишнинг етарли мотиви бўлиши мумкин. Қоида тариқасида, дўқ- пўписа жуда қисқа вақт (ходим «қўрқув зонаси»да бўлган, яъни раҳбардан қўрққан вақт мобайнида) таъсир қилади. Оғдириш – ходимни ҳар қандай воситалар ёрдамида ўзи томонга оғдириш. Раҳбар ходимга у ўз хулқ-атворини муайян тарзда ўзгартирган ҳолда унга маълум имтиёзлар беришни ваъда қилади. Айрим ҳолларда бундай оғдириш ходимга қўшимча меҳнати ва интилиши учун қўшимча мукофот беришга асосланган ҳалол ёндашув ҳисобланади: «Бугун нормадан ортиқ ишласанг, эртага ишдан вақтлироқ кетишинг мумкин». Буйруқ - ҳокимият ваколатига эга органларнинг расмий фармойиши. Бу ерда муқобил мавжуд эмас, чунки буйруқлар муҳокама қилинмайди, балки бажарилади. Агар буйруқ бажарилган бўлмаса, бу, қоида тариқасида, салбий оқибатларга олиб келади. Ҳар бир менежер шуни яхши билиши керакки, ходимларга таъсир кўрсатишнинг ҳар қандай усулларини қўллашда жамоатчилик фикри ва

анъаналарга асосланган иш муомаласи одоби қоидалари ва хизмат ахлоқи нормаларига риоя қилиш лозим. Нима бўлганда ҳам, кўрсатилган таъсир ходимда аччиқланиш, дарғазаблик ва нафрат туйғуларини уйғотмаслиги керак. Ходимларга ижобий таъсир кўрсатишнинг қуйидаги усуллари мавжуд:  хотиржамлик ва сабр-тоқатлилик билан суҳбатдошни «енгиш»;  ходимлардан бирига алоҳида эътиборни қаратиш;  ўз фикрига «зўрлик» қилиш;  кутилмаган қарор қабул қилиш;  олдиндан мақташ;  «ўзингизни менинг ўрнимга қўйиб кўринг». Хотиржамлик ва сабр-тоқатлилик билан суҳбатдошни «енгиш» . Агар суҳбатдошингиз сиз билан суҳбатда асабийлашаётган ва қўполлик қилаётган бўлса, унинг «қизғин» ҳужумларига хотиржамлик ва энг муҳими – хушмуомалалик (баъзан – енгил киноя) билан жавоб қайтаринг. Арзимаган нарсаларни деб ички мувозанатни йўқотманг. Ходимлардан бирига алоҳида эътиборни қаратиш . Қўл остингиздаги ходимлардан бирига, энг маъқули – паст лавозимлардан бирини эгаллаб турган ходимга эътиборни қаратишга ўзингизни мажбурланг. Уни кузатинг, у нималар ҳақида ўйлашини, унинг қизиқишлари, хоҳиш-истакларини тасаввур қилинг, унинг тақдири билан қизиқинг – шунда сизда бирдан ана шу кишига нисбатан жонли қизиқиш пайдо бўлади. У билан норасмий вазиятда мулоқот қилишингиз осонлашади, тез орада унда ўзингизга нисбатан ишонч пайдо бўлганини ҳис қиласиз. Аммо, энг муҳими – ўзингиздан маънавий қониқиш ҳиссини туясиз. Ўз фикрига «зўрлик» қилиш . Нима учундир жинингиз суймаган ёки ҳатто очиқ-ойдин ёқтирмайдиган ходимингизда ижобий фазилатларни топишга ҳаракат қилинг. У ҳақда шу пайтгача янглиш фикрлаганингизга ўзингизни ишонтиришга урининг. Агар шунга эриша олсангиз, мазкур ходим билан тил топишган бўласиз.

Кутилмаган қарор қабул қилиш . Ходим раҳбардан одатда нима кутади? Унинг ўзини жазолашини. Инсофсиз, интизомсиз ёки қолоқ ходимга раҳбар қандай муносабатда бўлади? Табиийки, уни ёқтирмайди ва унга ишонмайди. Бу жавоблар исбот талаб қилмайди. Шунга қарамай, улардан воз кечинг, айниқса, ходимингиз ўзининг «омадсизлиги»га тан берган ва сиздан ўзига нисбатан ишонч у ёқда турсин, яхши сўз ҳам кутмаётган бўлса. Уни вақтинча бошқалардан устун қўйинг. Унга масъул топшириқ беринг. Буни барчанинг кўз ўнгида қилинг ва у мазкур топшириқни бажаришига ишонч билдиринг. Ходимга қанот бахш этадиган бундай қарорлар жуда кучли тарбиявий таъсирга эга. Машҳур педагог Макаренко шундай усуллардан фойдаланган: у ишониш мумкин бўлмаган одамга – собиқ ўғрига моддий бойликларни ишониб топширган. Аммо бундай таваккалли қарорни фақат топшириқ бераётган ходимингиз сизнинг ишончингизни юксак баҳолашига ишончингиз комил бўлган тақдирда қабул қилиш мумкин. Олдиндан мақташ . Ходимга топшириқ берар экансиз, унинг бажарилишига тўлиқ ишончингиз комил бўлмаса, уни мақташингиз, бундай масъулиятли топшириқни ундан бошқа ҳеч кимга ишона олмаслигингизни айтишингиз мумкин. Орадан маълум вақт ўтгач, бу мақтовингиз нишонга урганига ишонч ҳосил қиласиз: ходим тиришқоқлик билан топшириқни бажаради. «Ўзингизни менинг ўрнимга қўйиб кўринг». Бундан соддароқ усул бўлмаса керак. Ўз ҳақлигингизни исботлашнинг энг осон усули – бирор масалада фикрингизга қўшилмаган ходимга ўзини сизнинг ўрнингизга қўйиб кўришини таклиф қилиш. Шунда баҳслашаётган одам ё масалани унинг фойдасига ҳал қилиш мумкин эмаслигини (раҳбарнинг ҳуқуқий ваколатлари чекланганлиги туфайли), ё бу қонунга ёки ахлоққа хид эканлигини тушуниб етади. Айрим менежерлар бошқарув фаолиятида ходимларга ижобий таъсир кўрсатишнинг ҳар хил усулларини жуда осон ва бажонидил қўллайди,

айримлар бунга анча қийналади, яна бир тоифа менежерлар эса бунга умуман эриша олмайди. 7. Ходимларни танлаш Фирманинг иш режаси тузилганидан кейин (меҳнат ресурслари режаси унинг таркибий қисми ҳисобланади) менежернинг энг муҳим ишини бажариш – ходимларни фурсати келади. Мазкур жараённинг моҳияти шундан иборатки, мавжуд бўш ўринга номзодга қўйилган талабларни ҳисобга олган ҳолда, баҳо бериш ва ишга қабул қилиш учун мос келадиган малакали ходимларни жалб қилиш. Менежернинг мазкур функцияси жуда муҳим аҳамиятга эга. Шунга қарамай, аксарият ҳолларда ходим интуитив тарзда, таниш-билишларнинг тавсияси ёки маслаҳати, иш билан таъминлаш хизматининг йўлланмаси, ташқи белгиларга кўра танлаб олинади. Кадрлар танлашнинг синовдан ўтган усуллари йўқлиги шунга олиб келадики, менежер ўрин бўш турганидан кўра, мос келмайдиган ходим уни банд этгани маъқул, деб ҳисоблайди. Шу маънода ходимнинг ўзи эгаллаган лавозимга мувофиқлигини аниқлаш, яъни у бажарадиган ишларни, унинг функцияларини аниқ қайд этиш ва шу ишларга функционал мажбуриятларни сифатли бажариш учун зарур малакага эга кишиларни танлаб олиш лозим. Кадрларни танлаш иши номзодларда муайян фаолият турини бажариш учун зарур барча фазилатлар мавжудлигини тўғри баҳолашга асосланган тақдирдагина самарали бўлиши мумкин. Ходимларни танлаш учун бутун жавобгарлик ходимлар билан ишлаш бўйича менежернинг зиммасига тушади. Кадрларни танлаш жараёни бошқарув ишининг бошқа жабҳалари сингари жуда мураккабдир. Биринчи босқичда номзодга бўлғуси иш моҳиятини тўғри ва аниқ тушунтириш айниқса муҳим, акс ҳолда зарур малакага эга бўлмаган кишиларни қабул қилиш ва улар билан суҳбатлашишга кўп вақт сарфлаш мумкин.

Ходимларни танлаш соҳасидаги кадрлар сиёсати ишга қабул қилиш принципларини, тегишли функцияларни сифатли бажариш учун зарур ходимлар миқдорини, ходимларнинг кўникмаларини мустаҳкамлаш ва уларни касбий жиҳатдан ўстириш методологиясини белгилашдан иборат. Кадрларни танлашга бошқарувнинг шахсга нисбатан амалга ошириладиган кичик функцияси деб қаралади. Ходимларни танлаш жараёни номзодлар шахси ва ишига баҳо бериш мезонларини танлашдан бошланади. Мезонлар хулқ-атвор қоидаларини ва касбий кўнималарнинг тафсилотларини ўз ичига олади. Ходимларни танлашнинг навбатдаги босқичи – номзодни эксперт баҳолаш. Ушбу босқич тест ўтказиш, масалалар ечиш ва машқларни бажаришга асосланади. Тест ўтказилганидан кейин кузатиш босқичи келади: номзод суҳбатга чақирилади. Юқорида зикр этилган босқичлардан ўтилганидан сўнг олинган натижалар тавсифланади ва улар номзодларни баҳолаш мезонларига солиштириб кўрилади. Номзодларни танлаш жараёни қарор қабул қилиш билан якунланади; агар узил-кесил қарор қабул қилишда маълум қийинчиликлар туғилган бўлса, қўшимча тест ўтказилиши мумкин. Кадрлар танлаш муаммосини тўғри ҳал қилишнинг аҳамияти ишчи кучининг анча қимматлиги билан боғлиқ. Шу сабабли биринчи навбатда мазкур номзод фирмага керак ё керак эмаслигини аниқлаш лозим. Хато (масалан, уч ойдан кейин у ишдан бўшаш ҳақида ариза берса) анча қимматга тушиши мумкин. Кадрлар танлашда хатога йўл қўймасликда ҳар хил ахборот манбалари муайян ёрдам беради (8.1-жадвал). жадвал Ходимларни танлашда ахборот манбалари Манба Ахборот мазмуни ва унинг аҳамияти Ишга олиш тўғрисида ариза Номзод ҳақидаги дастлабки умумий таассурот ҳақида маълумот беради Фотосурат Номзоднинг ташқи кўриниши ҳақида маълумот беради

Таржимаи ҳол Нозмоднинг шаклланиш жараёни, ҳаётининг тафсилотлари ҳақида маълумот беради Шахсий сўровнома Номзод ҳақидаги энг муҳим маълумотларни жамлайди ва тизимга солади Етуклик аттестати Номзоднинг мактабдаги давомати ҳақида маълумот беради, унинг касбий малакаси ҳақида эса нисбий маълумот беради Меҳнат дафтарчаси Олдинги иш жойларини тасдиқлайди, меҳнат фаолиятини ёритади Тавсиялар Касбий лаёқатининг барча жиҳатларини ёритади; қоида тариқасида, фақат қўшимча кўчирмалар олинади Номзод билан суҳбат Бошқа манбалар ёрдамида етишмаётган ахборот ўрнини тўлдириш, номзод ҳақида шахсан тасаввур ҳосил қилиш имконини беради Синов Номзод муайян ишни бажариш қобилияти (масалан, маълум кўникмаларга эгалиги) текшириб кўрилади Тиббий кўрик (касбга лойиқликка); психологик тестлар Қисман номзоднинг касбий лаёқатини (интеллекти, эрудицияси, касбий фазилатлари, феъл-атворининг ўзига хос хусусиятларини) тавсифлайди Графологик хулоса Касбга лойиқликнинг умумий ва хусусий жиҳатлари ҳақида маълумот беради; информативлик жиҳати баҳсли; фақат номзод розилиги билан мумкин 8. Ишчи кучи бозорлари Ходимларни танлаш жараёнида ташқи ва ички ишчи кучи бозорларидан фойдаланилади, яъни ўз ходимлари ёки четдан ходимлар жалб қилинади. Ички бозор мақсадга мувофиқроқ деб айтиш мумкин. Биз ўз ходимимизни яхши биламиз. Ўз ходимимиз ташкилотдаги меҳнат шарт- шароитларига мослашган бўлади. Бундан ташқари, ҳар бир ходимнинг хизмат пиллапояси бўйлаб кўтарилиш истаги ҳам ҳисобга олиниши лозим.

Агар ташкилот ўз ходимларига бундай имкониятни бермаса, энг яхши ходимлар уни тарк этади. Бироқ, ходимларни танлашда ички бозорга қарши далилларни, чунончи: айрим ўз ходимларининг психологик номувофиқлиги ва касбий жиҳатдан нолойиқлигини ҳам ҳисобга олиш лозим. Шу нуқтаи назардан ходим ташқи бозордан жалб қилинса, мақсадга мувофиқроқ бўлади. Четдан ходим олиш ташкилот учун қимматроқ тушади, деб ҳисобланади. Ўз-ўзидан равшанки, агар биз бошқа ташкилотдаги одамга иш таклиф қилсак, унга кўпроқ маош ҳам таклиф этишимиз лозим. Агар четдан таклиф қилинган номзод бизга мос келса, бунда энг аввало, у бошқа ташкилотда тўплаган тажрибага таянилади. У ўз ташкилотидаги муаммоларга ўхшаш муаммоларни бизнинг ташкилотимизда ҳал қилиш йўллари ни билади, бизда мавжуд бўлмаган ва биз ўзимизда жорий этишни кўзлаган технологиядан хабардор бўлади. Шу сабабли, биз мазкур технологияни такомиллаштирадиган ва ташкилотимизнинг ривожланишига муҳим ҳисса қўшадиган одамни ишга оламиз. Кўриб турганимиздек, турли меҳнат бозорларидан кадрларни танлаш ўз ижобий томонларига ҳам, камчиликларига ҳам эга. Ташкилот ичида ходимларни танлашнинг ижобий томонларига қуйидагилар киради:  хизмат пиллапояси бўйлаб кўтарилиш имконияти, жамоадаги уюшқоқлик, ишлаб чиқаришдаги яхши муҳит;  ходимни танлашда кам харажат қилиниши;  ходимнинг ишлаб чиқаришни билиши;  ходимлар ва уларнинг имкониятларидан хабардорлик;  ишлаб чиқаришдаги рағбатлантиришлар даражасининг сақланиши (четдан ходим олинганида унга бозор конъюнктурасидан юқорироқ маош тайинланади);  бўш лавозим тез эгалланиши;  ёшлар учун бўш ўринлар очилиши.

Ташкилот ичида ходимларни танлашнинг камчиликларига қуйидагилар киради:  танлаш имкониятининг камайиши;  малака оширишга катта харажатлар қилиниши;  «ишлаб чиқаришдаги сўқирлик» (яъни ўз корхонасидаги камчиликлар кўринмайди);  ҳамкасбларнинг ишдан ихлоси қайтиши (масалан, бошлиқ лавозимига хизмат бўйича кўтарилишга кам интилиш, эътиборнинг кучайиши, рақобат);  фақат «қулоқ тинч бўлиши»ни ўйлаб ходимни муайян ўринга тайинлаш ва лавозим г а кўтариш. Узоқ вақт ишлаган ходимга «йўқ» дея олмаслик. Ташкилотдан ташқарида ходимларни танлашнинг ижобий томонлари қуйидагилардан иборат:  танлаш имкониятининг катталиги;  корхонага «тоза ҳаво» кириши;  четдан олинган ходим бошқа корхона билимларини олиб келади ва бу ердагиларнинг эътиборини қозониши осон бўлади;  ишга қабул қилиш кадрларга бўлган талабни бевосита қондиради;  кучли коллегиал алоқа ўрнатиш, ҳар қандай масалани «баҳамжиҳат» ечиш имконини беради. Ташкилотдан ташқарида ходимларни танлашнинг камчиликларига қуйидагилар киради:  танлашда катта харажат қилинади;  янги қабул қилинган ходимлар улушининг кўплиги кадрлар қўнимсизлигига имконият яратади;  жамоадаги муҳитга салбий таъсир кўрсатиши мумкин;  янги ходимнинг билим ва кўникмалари камлиги туфайли синов муддатига кўп вақт сарфланади;  ишлаб чиқаришни билмайди (ишлаб чиқаришга умумий киритиш талаб этилади, бу эса харажатлар ва вақт талаб қилади);

 янги лавозимни ўрганиш кўп вақт сарфини талаб этади;  янги менежер раҳбарликнинг дастлабки босқичида демократик услубдан тўла фойдаланишга қодир бўлмайди. Нима бўлганда ҳам номзодларни баҳолаш стандарт мезонларга кўра амалга оширилиши лозим. Бу баҳолаш мезонларини муфассаллаштириш мумкин. Ходимларни баҳолаш мезонлари Маълумоти ва ишлаб чиқариш соҳасидаги тажрибаси:  мустақил тарзда, кимнингдир раҳбарлиги остида ишлаш;  ишлаб чиқариш харажатлари учун жавобгарлик;  ходимларни бошқариш;  бошқалар билан бирга ишлаш. Хулқ-атвори (ўзини тутиши):  ташқи кўриниши;  ўз кучига ишончи (манманлик, ишонтирарлик ва мустақиллик);  мослашувчанлик ва киришимлилик;  босиқлик. Мақсадга интилувчанлиги:  хизмат бўйича кўтарилиш истаги (амалга қизиқиши);  ташаббускорлик;  топшириқларни бажаришга тайёрлик;  тиришқоқлик;  ўз билими ва маълумотини ошириш қобилияти. Интеллектуал қобилияти:  зеҳни (зийраклиги);  асбтракт фикрлаш қобилияти;  менежернинг ҳаракатларига муносабати;  фикрлаш даражаси;

 музокара олиб бориш қобилияти. Сўзлашиш услуби:  топқирлик;  кўп сўзлилик;  ўз фикрини аниқ баён этиш. Ўзига хос хусусиятлари. Касбий лаёқати. Кадрлар танлаш таомилининг самарадорлиги ҳар хил усуллари ёрдамида оширилади. Агар ходимларни танлаш корхона доирасида амалга оширилаётган бўлса, бу усуллар штат ҳаракатисиз ёки штат ҳаракати билан бўлиши мумкин. Биринчи тоифага мансуб усулларга қуйидагилар киради:  иш ҳажмининг оширилиши;  корхонадаги иш вақтининг узайтирилиши;  меҳнат таътили муддати бошқа вақтга кўчирилиши;  ишга қабул қилинаётган одамларни ўқитиб-ўргатиш. Корхона доирасида кадрлар ҳаракати билан қуйидаги усуллар боғлиқ:  ишлаб чиқариш доирасида тайинлаш (қабул қилиш);  бошлиқ таклифига кўра хизмат бўйича кўтариш;  кадрларни изчил ривожлантириш (ўқитиб-ўргатиш, малакасини ошириш ёки ўзгартириш, иш жойини ўзгартириш). Корхонадан ташқарида пассив танлаш амалга оширилиши мумкин:  номзодлар ташриф буюриши;  номзодларга картотека юритиш;  ишга олиш ҳақидаги аризаларга ишлов бериш;  раҳбарият ёрдами;  вақтинчалик ишга олиш;  меҳнат шартномаси. Корхонадан ташқарида ходимларни фаолроқ танлаш қуйидагиларни ўз ичига олади:

 эълонлар тахтаси;  корхона ходимлари ёрдамида ёллаш;  реклама ва плакатлар ёрдамида танлаш;  кадрлар бўйича консультант штатини жорий этиш;  газетада эълонлар бериш. Шундай қилиб, қайд этиш мумкинки:  кадрларни танлашнинг интуитив услублари бозор иқтисодиёти шароитида меҳнат жамоаларини шакллантириш учун мақсадга мувофиқ эмас;  ходимларни танлаш соҳасидаги кадрлар сиёсати ўзгарди;  ходимларни танлаш фақат режали асосда амалга оширилиши лозим;  меҳнат ресурсларини режалаштириш жараёнида кадрларнинг мавжудлиги, келажакда уларга туғиладиган эҳтиёж аниқланади ва уларни ривожлантириш дастурлари ишлаб чиқилади;  кадрларни танлаш учун ишчи кучининг ички ва ташқи бозорларидан фойдаланилса, мақсадга мувофиқ бўлади.

9. Ходимларни баҳолаш Биз ходимларни ишга жалб қилиш бўйича компания ўтказдик. Энди олинган аризалар бўйича номзодларни баҳолаш, яъни муайян лавозимга қайси номзод кўпроқ мос келишини аниқлаш лозим. Ташкилот раҳбарияти у фирма стратегиясини амалга оширишга қодир одамларни тўғри танлаш учун, шунингдек , ходимлар ишда ўзини яхши ҳис этиши ва бу иш уларнинг қобилияти ва имкониятларига мос келиши учун жавоб беришини доим ёдда тутиши керак. Ходимларни баҳолаш – шахснинг ишбилармонлик ва шахсий фазилатлари лавозим ёки иш ўрни талабларига мувофиқлигини аниқлашга йўналтирилган изчил жараён. Ходимларни баҳолаш услубларини уч асосий гуруҳга бирлаштириш мумкин: 1) прогностик услублар . Сўровнома маълумотларидан, ёзма ёки оғзаки таърифномалардан, раҳбар ва ҳамкасбларнинг фикр-мулоҳазалари ва тавсияномаларидан, шахсий суҳбатлар ва психологик тестлардан фойдаланилади; 2) амалий услублар . Ходимнинг амалий иш натижаларига асосан унинг хизмат вазифаларини бажаришга яроқлилиги текширилади. Бунинг учун ходимни муайян лавозимда синаш усуллари ва техникасидан фойдаланилади; 3) имитацион услублар . Номзодга муайян вазифани ҳал қилиш топширилади. Пировардида шахснинг хусусиятлари ва ишчанлиги эксперт баҳоланади. Ҳар бир муайян ҳолда баҳолаш мезонлари тўплами бўлғуси ишнинг мазмуни ва сифатига боғлиқ бўлади. Бунда номзоднинг ё касбий, ё шахсий фазилатлари биринчи ўринга қўйилиши мумкин. Ходимни муайян лавозимда синаш усуллари ва техникасидан фойдаланилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Бу усуллар ёрдамида номзод меҳнатининг самарадорлик даражаси аниқланади. Айни ҳолда экспертлардан объектив баҳо олиш айниқса

мушкулдир. Экспертиза учун номзод меҳнатини баҳолашнинг қуйидаги шакли таклиф қилинади (8.2-жадвалга қаранг). жадвал Номзод меҳнатини баҳолаш Сифат мезони Мезоннинг ривожланиш даражаси А В С D Е Меҳнат миқдори (унумдорлик) Меҳнат сифати Ишга муносабат Ишда пухталик Ҳамкорликка тайёрлик Эслатма. А – меҳнат унумдорлиги етарли эмас; В – меҳнат унумдорлиги талаб даражасида; С – меҳнат унумдорлиги талабга тўла жавоб беради; D – меҳнат унумдорлиги талаб даражасидан ҳам юқори; Е – меҳнат унумдорлиги талаб даражасидан анча юқори. Меҳнат миқдорини баҳолашда меҳнат ҳажми, маҳсулдорлиги, интенсивлиги, фойдаланиладиган вақт аниқланади. Меҳнат сифатини баҳолашда ишда йўл қўйилган хатолар улуши, меҳмонхона маҳсулининг сифати, унинг жаҳон андозаларига мувофиқлиги ва ш.к. аниқланади. Ишга муносабатни таҳлил қилишда ходимнинг ташаббускорлиги, ишда катта оғирликни ўз зиммасига олиш имконияти, турли вазиятларга мослашиш имконияти ва ш.к. баҳоланади. Ишда пухталик ишлаб чиқариш воситаларига муносабатни, улардан фойдаланишни, хом ашё ва материаллардан оқилона фойдаланишни, иш ўрнида моддий харажатларнинг ҳисобга олиниши даражасини ва б.ни назарда тутади.

Ҳамкорликка тайёрликни баҳолашда қўйилган вазифаларни биргаликда ҳал қилишда ходимнинг иштироки, жамоадаги муносабатлар, жамоа ишида қатнашиш кўникмалари, четдан айтилган фикрга муносабат, бошқа шахсий фазилатлар ва қусурлар эътиборга олинади. Ушбу мезонлар ходимни баҳолаш негизини ташкил этади. Уларнинг ҳар бирини миқдорий ифодалаш (масалан, балларда) муҳимдир. Балларда баҳолаш мазкур мезонлар муайян ходимда қай даражада мавжудлигини аниқлаш имконини беради. Вакант лавозимларга номзодларни танлаш ва баҳолашнинг шахсий ва техник усуллари ва воситалари фарқланади. Шахсий усуллар ва воситаларга қуйидагилар киради:  ҳужжатларни таҳлил қилиш ва баҳолаш;  тест ўтказиш;  суҳбатлашиш ёки интервью олиш. Ходимларни баҳолашнинг техник усуллари ва воситаларига қуйидагилар киради:  иш эксперименти ўтказиш (баҳолаш марказларида);  графологик хулоса бериш. ходимларни баҳолашнинг шахсий восита ва усуллари гуруҳида суҳбатлашиш ёки интервью олиш айниқса оғир иш ҳисобланади. Суҳбатлашиш ёки интервью олиш номзоднинг шахсига баҳо беришнинг идеал усули эмас, шу боис у бошқа усуллар билан тўлдирилади. Суҳбатлашишнинг асосий мақсади номзод айни вакант лавозимда ишлашдан манфаатдорми ва уни сифатли бажаришга қодирми, деган саволларга жавоб олишдан иборат. Интервью олиш юзасидан маслаҳатлар: 1. Интервью олувчи лавозим хусусиятларини билиши керак. 2. Интервью ўтказишдан олдин номзод ҳужжатларини таҳлил қилиш, чунончи: аризанинг шакли ва мазмунини (хусусан, мурожаат маданиятини, хат нусхаси ёки асл нусхасини, хатолар бор-йўқлигини ва ҳ.к.ни) тадқиқ қилиш, ахборотнинг тўлиқлигини аниқлаш лозим. Таржимаи ҳолни кўриб

чиқишда энг муҳим жиҳат – киши бир жойда ишлаган-ишламаганини ва ш.к.ни ажратиш зарур. 3. Суҳбатни норасмий йўсинда олиб бориш керак. 4. Суҳбат бир неча босқичдан ташкил топади: алоқа ўрнатиш (5-10 минут). Ушбу босқичда саволлар берилади (фирмага қандай етиб келдингиз? ва ҳ.к.), кофе ёки чой таклиф қилинади, яъни номзодга мослашиш учун имконият берилади; интервью (20-60 минут); мотивлаштириш (20-45 минут) (фирма стратегияси, унинг одатлари ва анъаналари, афзалликлари ва ижтимоий имтиёзлар билан таништириш); мунозара (5-10 минут). Ушбу босқичда шартноманинг умумий жиҳатлари муҳокама қилинади. 5. Саволлар рўйхатини тайёрлаш лозим. 6. Ахборотни ёзиб олиш ва суҳбатдан кейин маълум хулосалар чиқариш керак. Бир неча номзодлар билан интервью қисқа вақт оралиқларида ўтказилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Ходимларни баҳолашнинг техник воситалари ва усуллари гуруҳида махсус ташкил этилган муассасалар - баҳолаш марказлари жуда катта самара беради. Сўнгги йилларда чет эл бошқарув амалиётида бундай марказлар жуда кенг тарқалган. Улар ўтказадиган тадқиқотларнинг натижалари анча объективдир. Бундай марказда номзодни баҳолаш услубикаси номзоднинг олдинги фаолияти, унинг маълумот даражаси ва субъектив тафсилотлари ҳақидаги маълумотларга асосланган эскирган баҳолаш усули доирасидан чиқиш имконини беради. Баҳолаш марказлари иккита муҳим вазифани бажаради: синовдан ўтказилаётган номзодларнинг бошқариш қобилиятини аниқлайди ва уларнинг ҳар бири учун ташкилий маданият даражасини ошириш ва аниқланган қобилиятларини ривожлантиришга мўлжалланган индивидуал машқ дастурини белгилайди.

Қоида тариқасида, номзодни баҳолаш, бошқарув вакансиясининг даражасига қараб, уч соатдан тўрт кунгача давом этади ва қуйидаги босқичларни ўз ичига олади:  бошқарув ҳаракатларини бажариш;  муаммони кичик гуруҳда муҳокама қилиш (жамоада ишлаш кўникмалари аниқланади);  қарор қабул қилиш;  можароли вазиятни ҳал қилиш;  ишлаб чиқилган лойиҳани билдириш;  ишга доир хат тайёрлаш. Синов якунланганидан сўнг ҳар бир номзодга тегишли хулоса тузилади. Юқорида айтилганлардан келиб чиқиб, шуни қайд этиш мумкинки:  ходимларни баҳолаш жараёнида бир-бирини тўлдирувчи усуллар мажмуидан фойдаланилади;  номзод меҳнатининг натижалари ва шахсий кўрсаткичлари баҳоланади. Шу муносабат билан ходимларни баҳолашнинг шахсий ва техник воситаларидан фойдаланилади;  шахсий воситалар гуруҳида суҳбатлашиш ва интервью олиш алоҳида ўрин тутади;  ходимларни баҳолашнинг техник воситалари икки йўналишга: лавозимга нисбатан ва ташкилотга нисбатан йўналишларга эга;  баҳоланган мезонларни миқдорий ифодалаш мумкин. Зеро, ходимларни эксперт баҳолаш замирида мезонларни миқдорий ифодалаш ётади.

10. Ишга қабул қилиш Ходимларни баҳолаш ўтказилганидан кейин, ниҳоят, кўплаб номзодлар орасидан энг юқори баҳо олган биттаси танлаб олинади. Тармоқ раҳбари уни фирмага ишга олишга розилик берганидан сўнг янги ходим билан шартнома тузилади. Бунда шартномани муҳокама қилиш ишга ёллаш жараёнининг таркибий қисми эканлигини ҳисобга олиш лозим. Шартномани муҳокама қилиш ишга қабул қилиш тўғрисида қарор қабул қилишдан олдин ҳам, бундай қарор қабул қилинганидан кейин ҳам ўтказилади. Шу сабабли суҳбатлашиш пайтида оғзаки шаклда бўлса ҳам қилинган таклифлар шартноманинг таркибий қисми ҳисобланади. Суҳбат ўтказувчи менежер фирма келажакда номзодга нималарни таклиф қилиши мумкинлигини аниқ билиши лозим. Одатда «шартнома» атамаси икки тараф ўртасида юридик жиҳатдан расмийлаштирилган битимни англатади. Ҳар қандай шартнома кимдир таклиф қилишини ва кимдир бу таклифларни қабул қилишини назарда тутади. Сизга шунчаки хизмат кўрсатувчи шахс эмас, балки сиз билан ишга ёллаш тўғрисида шартнома тузган шахс ходим ҳисобланади. Ишга олинаётган ходимга тақдим этилиши лозим бўлган шартноманинг шартлари ва муддатлари ҳақидаги ахборотнинг минимал ҳажмига қуйидаги маълумотлар киради:  тарафлар (иш берувчи ва ходим) номи;  ишнинг номи;  ишни бошлаш санаси (ва шартнома муддати тугайдиган сана, башарти мазкур шартнома муайян муддатга тузилаётган бўлса);  меҳнат ҳақининг тариф ставкаси ёки ҳисоб-китоб қилиш усули;  меҳнатга ҳақ тўлашнинг даврийлиги (ҳафталик, ойлик ёки бошқа);  байрам кунлари ва уларга ҳақ тўлаш;

 касаллик ёки бахтсиз тасодиф туфайли таътилларни расмийлаштириш ва уларга ҳақ тўлаш қоидалари;  пенсияни ҳисоб-китоб қилиш схемаси ва пенсия суғуртаси давлат тизими ходимга нисбатан амал қилиш-қилмаслиги ҳақида маълумот;  шикоятлар бериш тартиби;  шартнома муддати тугагунга қадар ходим ишни тўхтатиш ҳақида хабарнома олиши ёки ариза бериши лозим бўлган муддат. Меҳнат шартномасида юқорида зикр этилган барча бандлар бўлиши лозим ва ходимни бошқа ҳужжатларга йўллаши мумкин. 11. Халқаро меҳмонхона саноатида ходимларни бошқариш Бугунги кунда бизнесда рақобатнинг кучайиши натижасида илгари катта самара берган компанияларнинг ходимларини бошқариш тизимлари қониқарсиз бўлиб қолаётир. Ходимларни бошқариш компания стратегиясининг муҳим таркибий қисмига ва компанияни дунё миқёсида ривожлантиришнинг кучли стратегик воситасига айланмоқда. Юқорида зикр этилган вазифаларни бажаришда муҳим рол ўйнайдиган ходимларни бошқариш департаментига келсак, унинг аҳамияти ва компания доирасида унга бўлган ишонч даражаси сўнгги йилларда бир неча баравар ошди. Департамент ходимлари эса муайян қарорларни тайёрлашда компаниянинг бошқа менежерлари билан баҳамжиҳат ишлай бошладилар. Ходимлар билан ишлаш бўйича менежерлар ҳар бир ташкилот ўзига хос хусусиятларга эга эканлигини ва ўз ривожланишининг турли даражаларида турганлигини тобора чуқурроқ тушуна бошладилар. Шу сабабли улар ходимларни бошқаришнинг ҳар хил стратегияларидан фойдалана бошладилар. Шу нуқтаи назардан Ватсон ва Литтелжон таклиф қилган ходимларни бошқариш муқобил стратегиялари модели диққатга сазовор 1 . Бу схема ҳам компаниядаги жорий ҳолатга баҳо беради, ҳам 1 Watson S. and Litteljohn D. International Hospitality Management. London: Pitman 2000.

корхона қайси йўналишда ҳаракатланиши кераклигини кўрсатади, шунингдек ташкилотларни уч тоифага: этноцентрик, полицентрик ва геоцентрик ташкилотларга ажратади. Этноцентрик тоифага мансуб компаниялар бошқарувга нисбатан марказлаштирилган ёндашув билан тавсифланади. Полицентрик компанияларда ходимларни бошқариш минтақа ёки мамлакат миқёсида децентрализация қилинган бўлади. Ниҳоят, геоцентрик компанияларда ходимларни бошқариш маҳаллий шароитларга мослаштирилган тартибда амалга оширилади (8.3-жадвалга қаранг). жадвал Инсон ресурсларини бошқариш стратегияси Этноцентрик Полицентрик Геоцентрик Тавсифи Шунга ўхшаш стратегиялар ва амалиётлар барча мамлакатларда мавжуд Инсон ресурсларини бошқариш децентрализация қилинган Инсон ресурсларини бошқариш дунё миқёсида амалга оширилади Тафсилотлари Ваколатлар ва қабул қилинувчи қарорларнинг катта улуши бош офисда бўлади Ваколатлар ва қарорлар қабул қилиш ҳуқуқи маҳаллий шарт- шароитга қараб филиалларга берилади Инсон ресурсларини бошқариш атроф муҳит омиллари билан муштарак бўлади Бошқарувни ривожлантириш Бутун дунёда ишлаш учун менежерлар компаниянинг бош офиси жойлашган мамлакатда танлаб олинади ва ўқитиб- Асосий лавозимларда ишлашга мўлжалланган маҳаллий менежерлар ўз мамлакатида ўқитиб- ўргатилади ва Компаниянинг энг яхши ходимлари ривожланишига имконият яратилади

ўргатилади ривожланади Меҳмонхона саноатида иш олиб бораётган Европанинг аксарият компанияларида этноцентрик ёндашув қўлланилади. Улар дунё миқёсида ривожланишда эса миллий-экспансив бошқаришдан фойдаланади. Улардан фарқли ўлароқ, Япония компаниялари, масалан, меҳмондўстлик саноатида ва умуман бизнеснинг бошқа соҳаларида ҳам ўз экспансиясининг дастлабки босқичида миллий-экспансив бошқариш усулидан фойдаланиб, ўз ривожланишининг кейинги босқичларида полицентрик ёндашувга ўтди ва фақат ўз, миллий менежерларидан иборат командани маҳаллий кадрларга алмаштира бошлади. Ходимларни бошқариш департаментлари илгари асосан саноатда узоқ вақт ёки бир умр ишлаган компаниянинг бошқа бўлинмалари ходимларидан жамланар эди. Ҳозирда транснационал компаниялар бошқача ёндашувни қўлламоқда ва ходимларни бошқариш департаментига кадрлар танлашнинг махсус мезонларини ишлаб чиқмоқда. Бунда улар ходимнинг маданий ривожланиш даражасига, чет тилларни билишига, чет элда ишлаш тажрибасига катта эътибор бермоқда. Транснационал компаниялар ўз ходимларни бошқариш департаментларини турли миллатлар ва маданиятларга мансуб кишилардан жамлагани, маҳаллий менежерлар билан компания ўртасидаги муносабатлар силлиқ кечмаётгани учун шахслараро муносабатлар маданиятлараро хусусият касб этмоқда. Бу ерда шу нарса муҳимки, бош офис ходимларининг жойларга турли мақсадларда амалга ошириладиган хизмат сафарлари назорат хусусиятига эга бўлмаяпти. Меҳмонхона саноати халқаро тармоқларининг дунё миқёсидаги экспаниясининг таҳлили халқаро миқёсда, яъни ҳар хил маданий муҳитларда ходимларни бошқариш функциясини ривожлантиришга уринишда эришилиши лозим бўлган қуйидаги муҳим натижаларни қайд этиш имконини беради:

- ходимларни бошқариш билан шуғулланадиган команданинг ваколатлари доирасини кенгайтириш, хизматга доир ўзаро алоқаларни кучайтириш, маданиятлараро ва шахслараро муносабатларни ўқитиб- ўргатишнинг аҳамиятини ошириш; - ходимларни бошқариш билан шуғулланувчи менежерлар ва компаниянинг тармоқ менежерлари маданий ривожланиши ва онглилик даражасини ошириш, шунингдек халқаро бизнес муҳитида жавобгарликни ўз зиммасига олишга уларнинг тайёрлигини ошириш; қисман тренинг ёрдамида ва қисман департаментни жамлаш жараёнида ходимлар малакасини ошириш; - ходимларни бошқариш концепциясига бюрократик мақсадга мувофиқликка асосланган ёндашув ўрнига мижозга йўналтирилган ёндашувни киритиш. Транснационал компаниялар олдида жойларда менежментни ривожлантириш дастурларини тузиш вазифаси турибди. Улар халқаро менежерлар иқтимодий ва демографик тенденцияларни, молия ва ишчи кучи бозорларини, экологик талабларни, технологик жараённи муваффақиятли баҳолаши, бир сўз билан айтганда, халқаро миқёсда улар оқилона ишлашини таъмирлаш учун зарур билим ва кўникмаларга эга бўлишини таъминлашлари лозим. Меҳмонхоналар халқаро уюшмаси бутун дунёда кадрлар тайёрлашнинг сифатини ошириш учун шу йўналишда катта ишларни амалга оширмоқда. Британиянинг «Форте» халқаро меҳмонхона тармоғи 1992 йил августгача раҳбар офиснинг ходимлар билан ишлаш ва тренинг бўйича менежерлари томонидан бошқарилар эди. Аммо бу тузилма компания талабларини тўла қондира олмади. Шу сабабли компания ўз ташкилий тузилмасини ва тренинг функциясини шундай ўзгартирдики, ҳозирги вақтда жойларда ходимлар билан ишлаш бўйича ва тренинг бўйича менежерлар иш олиб бормоқда. Мазкур менежерлар энди тармоқ менежерларига бўйсунади.

«Форте» компанияси халқаро миқёсга чиққан дастлабки даврда ўқув маркази ташкил этди ва уни академия деб номлади. Ушбу академия Лондондаги «Хитроу» аэропортининг меҳмонхонасида жойлашган. Бу чет эл делегацияларини қабул қилиш, ўзининг бошқа мамлакатлардаги меҳмонхоналари менежерларининг конференциялари, семинарлари ва тренингларини ўтказиш учун қулайдир.

Хулоса Катта меҳнат сарфини талаб қиладиган меҳмонхона саноатида одамлар компаниянинг энг муҳим активи ҳисобланади. Бинобарин, ходимларни бошқариш мазкур қудратли активларни мувофиқлаштириш вазифасини бажаради ва компания менежменти тизими ва услубини тарқатиш ва ривожлантириш ишига қўшилган катта ҳисса ҳисобланади. Ҳозирги бизнесда сифатга эътиборни кучайтириш инсон ресурсларини бошқариш хизматидан меҳмонхона саноати корхоналарини олдингига қараганда малакалироқ ходимлар билан таъминлашни тақозо этади. Мазкур хизмат тобора мураккаблашиб бораётган ҳуқуқий муҳитда ишлай оладиган қилиб тузилиши ва таркиб топтирилиши лозим. Шу билан бирга, юқори малакали ходимлар меҳнатига муносиб ҳақ тўлаш таъминланиши керак. Шу сабабли инсон ресурсларини бошқариш хизмати меҳмонхона саноати корхоналарига ўзгарувчан бизнес муҳитида ўз ўрнини топиш имконини берадиган жараёнларни бошқара оладиган тарзда ташкил этилиши, комплектланиши ва касбий жиҳатдан тайёрланиши лозим.

Похожие

Меҳнат жамоалари ходимларини бошқариш

Замонавий меҳмонхоналарнинг турлари

Меҳмонхоналарнинг ташкилий-бошқарув тузилмаси

Меҳмонхоналарнинг меъморчилик ва техник ечимлари

Меҳмонхоналарнинг ташкилий-бошқарув тузилмаси 1