logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экономика
  4. Материал харажатларининг ҳисоби

Материал харажатларининг ҳисоби

Загружено в:

15.10.2023

Скачано:

0

Размер:

247.5 KB
Скачать
Материал харажатларининг ҳисоби Режа: 1. Материалларни бошқариш жараёни. Материалларни харид қилиш, сақлаш ва ишлаб чиқаришга бериш. 2. Материалларни ҳисобга олишнинг узлуксиз ва даврий тизимлари. Ишлаб чиқаришга берилган материалларнинг таннархини аниқлаш. Материалларни бошқариш жараёни. Материалларни харид қилиш, сақлаш ва ишлаб чиқаришга бериш. Ҳозирги замон ишлаб чиқариш муҳитида компаниялар кўплаб деталлар ва қисмлардан таркиб топган маҳсулотларнинг кенг ассортименти ишлаб чиқарадилар. Шу боис, ушбу компанияларда материалларни режалаштириш ва бошқариш муаммоси комплекс муаммо ҳисобланади. Икки турдаги материаллар мавжуд - тўғридан-тўғри (асосий) ва билвосита (ёрдамчи). Тўғридан тўғри материаллар бу хом-ашё ва материал бўлиб, қайсики ундан маҳсулот ишлаб чиқарилади. Масалан, стол ва стул ишлаб чиқариш учун тахта. Билвосита материаллар - бу ишлаб чиқаришда истеъмол қилинадиган заҳиралар, масалан, ёғлаш материаллар, гайка, винтлар ва хўжаликни юритиш учун ишлатиладиган бошқа материаллар. Билвосита материалар устама харажатларнинг бир қисмини ташкил этади. Заҳираларни бошқаришнинг бош мақсади заҳираларнинг барча турлари - хом-ашёдан тайёр маҳсулотга қадар оптимал даражасини аниқлаш ва қўллаб-қувватлашдир. Заҳираларнинг оптимал даражасини белгилаш ишлаб чиқаришнинг заруриятлари ва харидорларнинг эҳтиёжларини қондириш учун зарур бўлган заҳиралар миқдорини тутиб туришни англатади. Бошқа томондан ҳаддан ташқари ортиқча заҳираларни ушлаб туриш маблағлар айланишини секинлаштиради, қайсики ушбу материаллар бошқа мақсадларда самарали фойдаланиши мумкин. Омбор мудири сақланишда турган ҳар бир материалларнинг оптимал даражасини таъминлашда жавобгар шахс ҳисобланади. У ҳар бир материалнинг тури ва ассортименти бўйича миқдорий ҳисобини юритади. Бу ҳисоб ахборотлари омбор карточкаларида йиғилади. Эҳтиёж мавжуд бўлган заҳираларга бЎлган талабларни аниқлашда биринчи босқичи бЎлиб заҳираларга бЎлган эҳтиёжни аниқлаш бўлиб ҳисобланади. У ёки бу турдаги материаллар заҳираларига бўлган эҳтиёж даражаси буюртма даражасига етганда омбор мудири моддий-техника таъминоти бўлими (МТБ) ёки харид бЎлимига материалларни харид қилиш учун талабномани тўлдиради. Харид қилиш учун талабнома харид жараёнига асосий ҳаракат берувчи ҳужжати ҳисобланади. Харид қилиш учун талабнома асосий ҳужжат бЎлганлиги учун энг кЎп тарқалган шаклини қуйидаги кЎринишда келтириш мумкин (жадвал) жадвал ХАРИД ҚИЛИШ УЧУН ТАЛАБНОМА АВС компанияси Сана: 22.11.2007 йил Манба: Омбор менежменти Талабнома № и Миқдор Ўлчов бирлиги Номи ва тавсифи Қисм № 200 дона 5 от кучига эга бЎлган электрик матор 2344-5hp 50 Рулон №10 провод 1050-10 wr Имзолар: Харид бўйича талабнома олингандан сўнг, харид бўлимининг маъсул ходими керакли таъминотчиларни танлайди ва кейин таъминот бўйича шартнома ёки харид бўйича буюртмаларни тузадилар. Харид бўйича буюртманинг шакли 2-жадвалда келтирилган. 2-жадвал АВС КОМПАНИЯСИ Таъмин қилиш манзили: 703000 Самарқанд ш. Завод кучаси 34 ХАРИД УЧУН БУЮРТМА Х.Б. № Х 77390 Санаси:24.11.2007 Таъминотчи: ООО “Континентал Талабнома № 74982 электрик” 308000 Ташкент ш. Талаб қилинган сана: 22.11.2007 Хаво йўллари кучаси 75 Талаб қилган жой : омбор менежменти Миқдори Ўлчов бирлиг и Номи ва тавсифи Баҳоси Суммаси 200 Дона 5 от кучига эга бЎлган электрик матор 185.00$ 37.000$ 50 Rolls №10 провод 25.00 1.250 Имзолар: Харид буюртмаси асосида материаллар келиб тушгандан сЎнг, улар харид буюртмасига мувофиқлиги миқдор ва сифат жиҳатдан солиштириб чиқадилар ва қабул қилинганлиги тўғрисида ҳисобот тузади. Ушбу ҳисобот маълумотлари асосида 200 дона 5 от кучига эга бЎлган электрик матор ҳамда 50 роллс бЎлган №10 проводни қуйидагича журнал ёзуви амалга оширилади: Заҳира счети 38.250 Тўланадиган счетлар 38.250 Ёзув учун: 200 дона 5 от кучига эга бўлган Электрик матор ва 50 роллс №10 провод харид қилинди Умумий харид суммаси 38.250 п.б. Да бош регистга ёзилади ҳамда индивидуал заҳиралар бўйича эса уларнинг ҳар бир тури бўйича юритиладиган заҳиралар карточка регистрига ёки заҳираларнинг омбор регистрига ёзилади. Ҳар бир заҳира турига очилганда карточка регистрларнинг сони ошиб кетади. Шу боис буни компьютерларда махсус дастурлар ёрдамида амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. 5 от кучига эга бўлган электрик матор бўйича юриталадиган заҳира карточка регистри қуйидаги кўринишга эга бўлиши мумкин (2.3-жадвал). 3-Жадвал ЗАҲИРА КАРТОЧКА РЕГИСТРИ АВС КОМПАНИЯСИ Қисм № 2344- hp Заҳира: 5 от кучига эга бЎлган электрик матор Заҳирани баҳолаш методи : ФИФО Ўлчов бирлиги: дона Қайта буюртма нуқтаси : 120 бирлик _________________________________________________________ Буюртма Қабул қилинди _ ҚЎлланилди __________ Қолдиқ Сана си Миқ дори Сан аси Ми қд ор и Ба ҳос и Сумм аси Сан аси Ми қд ор и 10 0 30 Баҳ оси Сумм аси Ми қдор и Баҳ оси Сумма си 24/1 0 15 0 1 $180 $2700 0 100 $179 $17900 150 180 27000 19/1 1 $179 $17900 180 5400 120 180 21600 7/11 2 20 0 10/12 200 18 5 37000 120 180 21600 200 185 37000 Заҳираларнинг ҳаракати билан боғлиқ ҳужжатлар заҳиралар таннархи тўғрисидаги маълумотларни идентификациялаш ва уларни тўплашда фойдаланилади. Материлларга талабномалар хом-ашё ва материалларнинг ишлаб чиқариш жараёнига жисмоний оқимини белгилашга ҳамда ушбу асосда компания бухгалтериясида материаллар бЎйича харажатларнинг ҳисобига оид бухгалтерия ёзувларини амалга оширишга имкон беради. Корхонанинг ишлаб чиқариш фаолияти ҳамда бухгалтерия фаолияти ўртасидаги боғлиқликни қуйидаги чизмада акс эттириш мумкин. Ушбу чизмадан кўриниб турибдики, материалларнинг ишлаб чиқариш жараёнидаги оқимининг ҳар бир босқичида материаллар билан боғлиқ таннархнинг шаклланиш босқичи қайд этилган. Масалан, тўғридан-тўғри материаллар заҳирадан ишлаб чиқаришга ўтказилганда ишлаб чиқариш жараёни дебетланиб ишлаб чиқаришдаги тўғридан- тўғри материаллар таннархи шаклланишига олиб борилади. Хом-ашё ва материалларининг оқими заҳираларнинг таннарх оқимига тўлиқ мувофиқ келади. Заҳиралар даражасини режалаштириш ва назорат . Заҳираларга қилинган сармоялар - бу кўпчилик саноат ва савдо корхоналарида йирик суммадаги активлари ҳисобланади. Шу боис, ушбу сармоялар ўзини оқламайдиган бўлмаслиги учун заҳиралар самарали бошқарилиши муҳим роль ўйнайди. Корхоналар заҳираларга қилинаётган сармояларнинг оптимал даражасини белгилашлари учун заҳираларнинг таннархини аниқлашлари лозим. Заҳиралар таннархи қуйидаги категориялардан таркиб топади: буюртма қилиш таннархи; сақлаш таннархи ва заҳираларни чиқариш таннархи Буюртма қилиш таннархи : Янги нархлар квотасини талаб қилиш таннархи; Харид учун буюртмаларни тайёрлаш ва тасдиқлаш таннархи Юкларни қабул қилиб олиш ва буюртма ордерлари билан текшириб чиқиш харажатлари : Заҳираларни сақлаш қиймати : ТМЗларга инвестициялар фонди бўйича харажатлар; Суғурта бўйича қўшимча харажатлар; Омборда заҳираларни сақлаш учун иситиш, ҳаволантириш, ёритиш, бошқа электр-энергия ҳамда омбор воситаларининг амортизация харажатлар; Материалларни қайта ишлаш бўйича қўшимча харажатлар; Заҳиралар билан боғлиқ солиқлар; Заҳираларнинг моддий ва маънавий эскириши, сифатининг бузулиши ва ёмонлашиши ва ўғирланиши билан боғлиқ йЎқолишлари. Заҳираларнинг етишмаслиги билан боғлиқ харажатлари : Сотиш йўқлиги натижасида йўқотишлар; Яроқсиз маҳсулотлар билан боғлиқ харажатлар; Қимматроқ материалларни ўрнига қўйиш билан боғлиқ харажатлар; Маҳсулотларни кечикиб комплектлаганлиги ҳамда жЎнатганлиги учун жарима харажатлари. Заҳиралар таннархининг ошиб кетмаслигига йўл қўймаслик учун уларнинг оптимал даражасини белгилаш муҳим ўрин тутади. Заҳираларни буюртма қилиш ҳамда сақлаш харажатлари буюртманинг оптимал даражаси (миқдори)ни белгилашда фойдаланилади. Заҳираларнинг етишмаслиги билан боғлиқ харажатлар эса заҳираларнинг қайта буюртма оптимал нуқтасини аниқлашда қўлланилади. Заҳираларнинг оптимал миқдорини аниқлашда бир-бирига қарама- қарши бўлган иккита талабларга дуч келишади: 1) Улар маҳсулот ишлаб чиқариш ва реализация қилиш учун етарли миқдорда заҳиралар билан таъмин этилиши лозим; 2) Улар керак бўлган лекин эскириш рискини оширадиган ортиқча заҳиралардан ҳоли бўлиши мақсадга мувофиқдир. Заҳираларнинг оптимал даражаси ушбу нуқталар ўртасида жойлашган бўлади. Заҳираларнинг оптимал даражасини белгилашда ТМЗларнинг заҳираларини сақлаш қиймати ва буюртмаларни бажариш қийматини ўз ичига олган релевант харажатларни ҳисобга олиш ўринлидир. Миқдорий моделларда ТМЗларни сақлаш релевант харажатларига заҳиралар даражасига боғлиқ ҳолда ўзгарадиган харажатлар киритилади. Заҳирадарнинг даражаси таъсир кўрсатмайдиган харажатлар релевант ҳисобланмайди. Буюртмаларни бажариш қиймати таъминот бўйича буюртмаларни тайёрлаш, таъминот предмети ва тўлов бўйича счётларни олиш бўйича канцелярия харажатларини ўз ичига олади. Заҳираларнинг ҳар қандан даражасини яратишда бир хил бўлган буюртма қиймати релевант ҳисобланмайди. Фақат буюртмани жойлаштириш бўйича қўшимча қилинадиган харажатлар миқдорий моделларни тузишда фойдаланилади. Буюртманинг оптимал миқдорини ( EOQ ) ёки оптимал миқдордаги партияни аниқлаш . Бу шундай буюртма қилинган миқдорки, буюртма ҳажми ва заҳираларни сақлаш қиймати минимал бўлади. Бошқарув ҳисобида учта усул қўлланилади: Турли хил буюртмалар миқдорида тўплам қийматни акс эттирувчи жадвал ёрдамида; График усули; Формула ёрдамида. Ушбу усулларнинг қўлланилишини қуйидаги мисолда кўриб ўтайлик. Компания ташқи таъминотчидан бирлигини 9 минг сўмдан хом-ашё харид қилиб олди. Ушбу маҳсулотга бўлган йиллик талаб 40.000 бирлик ҳисобланади ва қуйидаги қўшимча маълумотлар берилган: Заҳира бирлигини сақлаш қиймати 1.0 минг сўм Битта буюртмани таъмин этиш харажатлари 2.0 минг сўм Буюртманинг оптимал миқдорини аниқлаш талаб этилади (жадвал): А. Жадвал усули *: Жадвал Буюртманинг оптимал миқдорини аниқлаш тартиби Буюртмалар миқдори, 100 200 300 400 500 600 800 10000 бирлик 50 400 100 200 150 133 200 100 250 80 300 67Ўртача заҳира, бирлик 400 5000 Таъминот учун буюртмалар 50 4 миқдори, (Йиллик талабни/буюртмалар миқдорига) 50 100 150 200 250 300 Заҳираларни сақлаш йиллик 400 5000 қиймати (Ўртача заҳиралар Х заҳиралар бирлигини сақлаш қиймати) 800 400 266 200 160 134 Буюртмаларни 100 8 бажаришнинг йиллик қиймати (таъминот учун буюртмалар миқдорини Х битта буюртманинг харажатига) 850 500 416 400 410 434 Тўплам релевант 500 5008 харажатлар (Заҳираларни сақлаш қиймати + буюртмаларни бажариш қиймати) Изоҳ: Ушбу мисол АПБД. Уплавленческий учет 1. Ташкент 2003 й. 54-б масала асосида олинди Ушбу жадвал маълумотлари асосида хулоса қилиш мумкинки, тўплам релевант харажатларнинг энг кичиги 400 п.б. лигини ташкил этади. Демак, буюртманинг энг оптимал миқдори энг кичик тўплам харажатларда намаён бўлганлиги учун хулоса қилиш мумкинки, ушбу мисолда буюртманинг оптимал миқдори 400 п.б. лигини ташкил этади. Б. График усулида . График усул буюртманинг миқдори билан заҳираларни сақлаш ва буюртма харажатлари ўртасидаги боғлиқликка асосланади. Ушбу боғлиқликни юқоридаги мисол маълумотлари асосида график кўринишида акс эттириш мумкин (1-чизма). Ушбу боғликликка мувофиқ буюртма миқдори юксалса заҳираларнинг буюртма таннархи пасайиб боради. Чунки, буюртма миқдори ошган сари таъминотга бўлган умумий буюртмалар сони камайади. Буюртмалар сони камайганлиги сабабли буюртманинг умумий таннархи пасайади. Буюртмалар миқдори ошиши билан уларни сақлаш харажатлари тўғри чизиқли ошиб боради, яъни улар ўртасидаги боғланиш чизиқли бўлади. Масалан, заҳираларни суғурталаш, қўриқлаш ва бошқа сақлаш харажатлари катта бўади, қачонки заҳираларнинг суммаси катта бўлса. Жами заҳира харажатлари графиги ёойсимон кўринишга эга бўлади. Ёйнинг қайтиш нуқтаси, яъни энг минимал харажатларни беради. Ушбу нуқтадан харажатлар ошиши кузатилади. Демак, заҳиралар таннархининг энг минимал нуқтаси заҳиралар буюртмасининг оптимал нуқтаси бўлади. 1-чизмадаги графикдан кўриниб турибдики заҳираларнинг оптимал миқдори 400 бирликда жами заҳира харажатлари энг минимал 400 п.б. Ни ташкил этмоқда. График усулининг қўлайлиги шундан иборатки унда омиллар билан натижавий кўрсаткич ўртасидаги боғлиқликни яққол кўриш мумкин бўлади. В. Формула усули. EOQ ни аниқлашнинг формуласи заҳираларнинг буюртма қиймати ва сақлаш харажатларининг графикаси асосида аниқланади. Қуйидаги белгилашларни киритиб оламиз: А = Давр учун эҳтиёждан келиб чиқиб талаб қилинадиган заҳираларнинг миқдори. Р = Битта буюртмани бажариш харажатлари. U = ҳар бир номдаги бирликнинг таннархи I = Бирликнинг таннархига нисбатан ҳисобланган фоизларда ифодаланган заҳираларни сақлаш харажати Ушбу ўзгарувчилар жами буюртма харажатлари ва жами сақлаш харажатларини аниқлашда фойдаланиш ва ушбу суммани минималлаштириш асосидаги натижани қуйидаги математик формула орқали аниқлаш мумкин бўлади: EOQ = bAP / UI EOQ формуласи махсус даврларда ҳар бир заҳиралар бирлигига нисбатан ҳисобланади, кўп ҳолларда бир йилга ҳисобланади. Ушбу формуладан кўриниб турибдики, заҳираларнинг оптимал миқдорини аниқлаш учун заҳираларга бўлган эҳтиёж, буюртма таннархи, заҳираларни сақлаш харажатлари каби кўрсаткичлардан фойдаланамиз. Бу ҳар йили бир хил оптимал миқдор деган маънони англатмайди. Ҳар йили кўрсаткичларнинг ўзгариш муносабати билан оптимал миқдор кўрсаткичини қайта ҳисоблашга зарурият туғилади. EOQ формуласини келтириб чиқариш тартиби қуйидагича амалга оширилади: Жами сақлаш харажатлари = Мавжуд бЎлган Ўртача заҳира * бирлик таннархи * сақлаш харажатлари даражаси = EOQ /2 *\ UI Жами буюртма харажатлари = буюртма миқдори * битта буюртмани бажариш таннархи = A / EOQ * P Жами харажатлар C = EOQ /2 * UI + A / EOQ * P d C / d EOQ = UI /2 - AP / EOQ 2 Тенгликни нолга тенглаб оламиз UI /2 - AP / EOQ 2 = 0 EOQ 2 = 2 AP / UI Бундан, EOQ = V 2 AP / UI Ушбу формуланинг амалиётда қўлланилишини Unisafe Security Company , қайсики уйларга ва бизнес секторига хавфсизлик жиҳозлари ва ускуналарини етказиб бериш билан шуғулланади. Компания 2- ҳафталик таътил мавсумидан ташқари ҳафтасига 5 кун ишлайди. Бу бир молиявий-хўжалик йилида 250 иш кунини ташкил этади. Маҳсулотларидан бири синдириб ўғирлик ҳолатларида электрон сигнал мосламаси бўлиб, унга оид қуйидаги маълумотлар келтирилган: Заҳиранинг Ўртача кунлик эҳтиёжи 40 бирлик Сотиш нархи 200 $ / бирлик Таннархи 125 $ /бирлик Буюртма харажатлари 200 $/ буюртма Сақлаш харажатлари 20 % бирлик таннарига нисбатан Формула усулида берилган маълумотлардан фойдаланиб EOQ аниқлаш анча қўлай. Формуладаги (А) йиллик берилганлиги учун унинг қиймати 40 бирлик 250 кунга кўпайтирилса 10.000 бирликни ташкил этади. Битта буюртманинг таннархи (Р) масаланинг шартида берилгани бЎйича 200 $. Масаланинг шарти бўйича сақлаш харажатлари ( I ) 20 %, бирлик таннархи ( U ) 125 долларга тенг. Ушбу маълумотларни формулага қўйсак, қуйидаги натижаларга эришамиз: EOQ = √2 AP / UI = √ 2 * 10.000 бирлик * 200 $ / 125 $ * 20% = √ $4000.000 бирлик / 25 $ = √ 160.000 бирлик = 400 бирлик Демак, буюртманинг оптимал миқдори 400 бирликни ташкил этади, яъни ушбу бирликда заҳиралар билан боғлиқ харажатлар минимум бўлади. Ушбу мисол маълумотлари ёрдамида буюртмалар сонини EOQ га бЎлиш орқали ҳам топиш мумкин. Буюртмалар сони = A / EOQ = 10.000 бирлик бир йилда / 400 бирлик бир буюртмада = 25 буюртма бир йилда Жами буюртма харажатлари = A / EOQ * P = 10.000 бирлик йил учун * 200 $ бир буюртма / 400 бирлик бир буюртмада = 5000 $ бир йилда Буюртманинг оптимал миқдорини белгилаш заҳираларни назорат қилишда, улар билан боғлиқ харажатларни камайтиришда, заҳираларни оптималлаштиришга доир қарорларни қабул қилишда қўл келади. Айрим адабиётларда U - ҳар бир номдаги бирликнинг таннархи ва I - бирликнинг таннархига нисбатан ҳисобланган фоизларда ифодаланган заҳираларни сақлаш харажати курсаткичларининг кЎпайтмаси сифатида йиллик эҳтиёжни таъмин этиш даври учун заҳира бирлигини сақлаш харажатлари (С) кўрсаткичи олинган. У ҳолда юқоридаги формула қуйидаги кўринишга эга бўлади: EOQ = √2 AP /С Ушбу формуланинг қЎлланилишини мисолда кўриб ўтамиз. ООО “ Video Galore ” компаниясининг йиллик заҳирага бўлган эҳтиёжи 10400 бирлик, буюртма қилиш таннархи 62.50 $, бир бирлик заҳирани сақлаш харажатлари 5.20 $. Ушбу маълумотлар асосида EOQ = √2 (10400) * (62.50$)/5.20$ = √250000 = 500 бирлик Ушбу мисолдаги ҳолатда жами релевант харажатлар ( TRC ) TRC = AP / Q + QC /2 Бунда, Q буюртма миқдори, лекин EOQ га ҳам тенг бЎлиши мумкин. Агар Q - 500 бирликка тенг бЎлса, у ҳолда: TRC = 10400 * $62.50 / 500 + 500 * $ 5.20 / 2 = = $1300 + $1300 = $2600 Ушбу давр мабойнида таъминотлар сони Заҳираларга эҳтиёж / EOQ = 10400 / 500 = 21 та таъминот сони Демак хулоса қилиш мумкинки, битта буюртмада оптимал заҳиралар миқдори 500 бирликни ташкил этган ҳолда йиллик заҳираларга бЎлган эҳтиёжни таъминлаш учун 21 марта таъминот учун буюртма қилиниши лозим бЎлади. Ушбу таҳлил натижалари буюртмалар ва заҳиралар устидан назорат қилиш имконини беради. Буюртманинг оптимал миқдорини белгилаш заҳираларнинг қайси миқдорида, яъни қанча қолганда буюртма беришни бошлашни ҳамда қайси вақт моментида буюртма беришни аниқлаш заруриятини келтириб чиқаради. Бу момент қайта буюртма бериш нуқтаси деб аталади. Буюртмани расмийлаштиришдан бошлаб то ҳақиқатда буюртмаларнинг келиб тушушигача кетган вақт буюртма циклини ташкил этади. Масалан, Хом-ашёнинг йиллик сарфи 10.000 бирлик, ҳафталик хом- ашёлар сарфи стабил бЎлиб Ўзгармас ҳисобланади. Агар бир йилда 50 иш ҳафтаси мавжуд бЎлса, у ҳолда хом-ашёларнинг ҳафталик сарфи 200 бирликни ташкил этади. Агар буюртма цикли 2 ҳафта бЎлса, у ҳолда буюртмани 400 бирлик заҳира қолгандан бошлаш керак. Чунки, 400 бирликни 2 ҳафта ишлатади, шу вақт ичида 2 ҳафта олдин буюртма берилган янги заҳиралар келиб тушади. Натижада заҳираларда узлуксизлик юз бермайди. Агар заҳираларнинг оптимал миқдори аниқ бЎлса, ундан хулоса қилиш мумкинки йиллик эҳтиёждан келиб чиқиб қанча буюртма қилиш лозимлигини ҳисоблаш мумкин. Бизнинг мисолимизда заҳираларнинг оптимал миқдори 2000 бирлик бЎлса, у ҳолда йил давомида 5 марта буюртмани амалга ошириш керак. Бунда 50 иш ҳафтасини ҳисобга олсак 10 ҳафтада битта буюртмани қилиш керак бЎлади. Аммо, 2 ҳафталик буюртма циклини ҳисобга оладиган бЎлсак, заҳираларни биринчи қабул қилгандан сЎнг 8 ҳафтадан кейин, яъни заҳираларнинг тугашига 2 ҳафта қолганда 400 бирликдаги моментдан бошлаш керак. Бундай ҳолларда буюртма ҳар 10 ҳафтада қайтарилади. Ушбу циклни қуйидаги графикда акс эттириш мумкин. Шундай қилиб қайта буюртма бериш нуқтаси ва буюртма цикли қачон заҳираларни тўлдириш лозимлиги ҳамда заҳираларни тўлдириш тўғрисидаги ахборотларни беради ва бу ахборотлар заҳираларни назорат қилишда қўл келади. Материаллар чиқиндиси ҳисоби. Ишлаб чиқариш жараёни материаллар чиқиндисини юзага келтиради, қайсики улар ишлаб чиқариш натижаси бўлиб ёроқли материал ҳисобланади. Мисол учун, пўлат листлардан парчалар кесиб олинганда чиқадиган пўлат қириндилари ёки иситиш ва ҳаволантириш кондинционерларини катушкаларини ишлаб чиқишда мис трубачалари қисмларининг чиқиндилари ва бошқа ҳолатларни айтиш мумкин. Чиқинди ҳам меъёрда бўлиши керак. Кўп чиқинди чиқиши ҳам ишлаб чиқаришнинг самарадорлигига таъсир кўрсатади, ишлаб чиқариш технологиясининг эскирганлигидан далолат беради. Материал чиқиндиси сифатида тан олиниши учун иккита тавсифга эга бЎлиши керак: Биринчидан , чиқинди материаллар бизнеснинг нормал операцион жараёнида фойдаланиб бЎлмаслиги. Иккинчидан, чиқинди материаллар бозор қийматига эга бўлиши керак. Чиқинди материаллар билан қайтарилган материалларни фарқлай билиш керак. Қайтарилган материаллар бу фойдаланилмаган хом-ашё ва материаллар бўлиб, уларни келгуси ишлаб чиқариш жараёнларида фойдаланилади. Чиқинди материаллар эса ишлаб чиқариш жараёнидан ўтган ҳамда уни келгуси нормал ишлаб чиқариш жараёнларида хом-ашё сифатида фойдаланиб бўлмайдиган, лекин иқтисодий қийматга эга бўлган маблағдир. Материаллар чиқиндисини ҳисоби чиқинди материаллар қиймати ва менежмент таннархи объектига боғлиқ ҳолда бир йўлларда амалга оширилади. Чиқиндиларни ҳисобга олишда учта ёндашув мавжуд: 1. Чиқинди материал ажралиб чиққан махсус маҳсулотнинг таннархини камайтиришга олиб бориш; 2. Умумий маҳсулот таннархининг камайишига олиб бориш; 3. Чиқинди материалларни сотилишини бошқа даромадларга олиб бориш. Чиқинди материал ажралиб чиққан махсус маҳсулотнинг таннархини камайтиришга олиб бориш. Ушбу ёндашувнинг бош концепти чиқинди материалларни аниқ махсус маҳсулотнинг таннархига ёки ишлаб чиқариш фаолияти таннархига олиб боришга таянади. Бунда чиқинди материалларни сотишдан тушган тушум тўғридан-тўғри махсус ишлар ёки жараён марказига олиб борилади. Масалан, чиқинди материалларни сотишдан тушган тушум 2500 п.б. ташкил этса қуйидагича проводка берилади: Пул маблағлари (ёки олинадиган счетлар) 2500 п. б Ишлаб чиқариш жараёни назорати 2500 п.б JO -67584 ишни бажариш натижасида олинган чиқинди материаллар суммаси ёзуви учун Агарда даставвал чиқинди материаллар чиқинди заҳиралар счетига кирим қилиниб сўнгра унинг чиқарилиши амалга оширилса қуйидаги ёзувлар билан амалга оширилади: Чиқинди материаллар омборга кирим қилинганда: Чиқинди материаллар заҳираси 2.500 п.б. Ишлаб чиқариш жараёни назорати 2.500 п.б. JO -67584 ишни бажариш натижасида олинган чиқинди материаллар кирими суммаси ёзуви учун Чиқинди материаллар сотилиши натижасида пул келиб тушганда ёки кейинчалик тўлаш шарти билан сотилганда: Пул маблағлари (ёки олинадиган счетлар) 2.500 п. б. Чиқинди материаллар заҳираси 2.500 п. б. Чиқинди материаллар сотуви ёзуви учун Умумий маҳсулот таннархининг камайишига олиб бориш . Айрим ҳоллада чиқинди материаллар қийматини махсус маҳсулотларга ёки жараён марказларига олиб бориш иқтисодий мумкин бўлмайди. Бундай ҳолларда чиқинди материалларни сотишдан олинган даромадлар мақсулот таннархини устама ишлаб чиқариш харажатлари счетига олиб бориш орқали камайтириш амалга оширилади. Чиқинди материаллар заҳиралар счетига олинмасдан ҳисобдан чиқарилганда тўғридан-тўғри пул маблағлари счети билан устама ишлаб чиқариш харажатлари счетлари корреспонденциялашади. Пул маблағлари (ёки олинадиган) счети 2500 Устама ишлаб чиқариш харажатлари счети 2500 Чиқинди материалларни сотишни махсус Маҳсулотларга тўғридан- тўғри бўлмаган Ҳолда идентификациялаш ёзуви Агар заҳиралар счети орқали ўтказилса қуйидаги иккита ёзув амалга оширилади: Чиқинди материаллар счетига кирим қилинганда: Чиқинди материаллар счети 2500 Устама ишлаб чиқариш харажатлари счети 2500 Чиқинди материалларга пул келиб тушганда ёки кейинчалик тўлаш шарти билан чиқинди материаллар сотилганда: Пул маблағлари (ёки олинадиган счетлар) 2500 Чиқинди материаллар счети 2500 Чиқинди материалларни сотилишини бошқа даромадларга олиб бориш . Ушбу ёндашувда чиқинди материалларни сотишдан олинган даромадлар маҳсулот таннархини камайтиришга олиб борилмасдан бошқа даромад сифатида эътироф этилади. У ҳолда пул маблағлари счети ёки олинадиган счетлар дебетланиб бошқа даромадлар счети кредитланади. Ушбу жараённи қуйидаги ёзув орқали амалга ошириш мумкин: Пул маблағлари (ёки олинадиган счетлар) 2500 Чиқинди материаллар сотилиши 2500 Чиқинди материаллар сотилиши ёзуви учун Чиқинди материалларни сотишдан олинган даромад бошқа даромадларга агар унинг миқдори катта бўлмаган ҳолларда олиб борилади. Дефект бирликлар ҳисоби. Компаниялар маҳсулотлар сифатини стандартларга мувофиқлигини таъминлаш мақсадида сифат назоратини ўрнатадилар. Сифат назоратини ўрнатишдан мақсад компания ишлаб чиқараётган маҳсулотларнинг стандартларга мувофиқлигини назорат қилишдан иборат. Ишлаб чиқариш жараёнида дефект бирликлар юзага келади. Дефект бирликлар бу сифат стандарт талабларига тўлиқ ёки қисман жавоб берадиган товарлар ҳисобланади. Дефект бирликлар бўлиб чиқишига асосий сабаблар меъёрий дефект чиқиш миқдори (тўғирлаб бўлмайдиган) ҳамда ишлаб чиқаришни ташкил қилиш, техника ва технологияларнинг ҳолати ва ишчиларнинг совуққонлик билан муносабати (тўғирласа бўладиган) ва бошқа ҳолатлар ҳисобланади. Стандарт талабларига жавоб бермайдиган бирликларнинг бухгалтерия ҳисобини қуйидаги мисолда кўриб ўтамиз: №8240 иш Ишлаб чиқарилган бирлик 100 Дефект бирлик 10 Нормал сотиш баҳоси 50 п.б. Маҳсулот таннархи: Тўғридан-тўғри материаллар 900 п.б. тўғридан-тўғри меҳнат ҳақи 1200 устама ишлаб чиқариш харажатлари 600 Жами харажатлар 2700 п.б. Дефект бирликлар нормал нархдан паст нархга сотилиши, қайта ишланиши ёки нормал маҳсулот каби сотилиши мумкин. Уларнинг тасарруф қилиниши кўп жиҳатдан иқтисодий ҳолатга боғлиқ бўлади. Дефект бирликларни иқтисодий жиҳатдан қайта ишлаш мумкин бўлмаган ҳолатларда бухгалтерия ҳисобида акс эттириш тартиби билан бошқарув ҳисоби нуқтаи назаридан танишиб чиқайлик. Дефект бирликларни сотиш мумкин бўлмаган ҳолларда . Юқоридаги мисолда 100 бирлик маҳсулотдан фақат стандарт талабларига жавоб берадиган 90 бирлиги қабул қилинган. 10 бирлиги қийматга эга бўлмаганлиги сабабли чиқариб ташланган. Ушбу зарарни акс эттириш учун иккита йўл мавжуд. Биринчиси шундан иборатки №8240 рақамли иш бўйича юзага келган зарарни барча стандарт талабларида ишлаб чиқилган яхши товарларга тақсимлашдир. Бундан ҳолларда ёмон ишлаб чиқилган товарларга бухгалтерия ёзувини амалга ошириш талаб этилмайди. Жами харажатлар 2700 п.б. 90 бирлик яхши товарлар бирлигига бўлинади. Маҳсулот бирлигининг таннархи 30 п.б. Ташкил этади. Ушбу усулнинг муқобил вариантида ёмон товарларнинг таннархини бутун маҳсулот таннархи қийматида акс эттириш бўлиб ҳисобланади. Ушбу ҳолатларда ишлаб чиқариш жараёни назорати счетида ҳисобга олинадиган таннархи суммаси, №8240 ишнинг таннархи ёмон маҳсулотлар таннархи 270 п.б. ((2.700 п.б. /100 бирлик) * 10 дефект бирликлар) га камайтирилади. Иккинчи томондан устама ишлаб чиқариш харажатлари назорати счети 270 п.б. Га кўпаяди. Натижада маҳсулот бирлигининг таннархи 27 п.б. Ни ташкил этади ((2.700 - 270) / 90). Ушбу жараённи қуйидагича акс эттириш мумкин бўлади. Устама ишлаб чиқариш харажатлари назорати 270 Ишлаб чиқариш жараёни назорати 270 №8240 иш бЎйича 10 та дефект маҳсулот таннархини бутун маҳсулот таннархида ифодасини топтириш Дефект бирликлар сотилганда . Айрим ҳолатларда дефект маҳсулотлар нормал нархлардан паст нархларда сотилиши мумкин. Юқоридаги мисолда 10 бирлик ёмон маҳсулот ҳар бири 10 п.б. дан сотилди деб қарайлик. Дефект маҳсулот таннархи №8240 иш таннархига олидиндан олиб бориб қўйилган. Ушбу ҳолатда дефект маҳсулотни сотишдан олинган тушум унинг таннархини камайтиришга олиб борилиши мумкин. Дефект маҳсулотлар ишлаб чиқариш жараёнидан алоҳида дефет бирликлар заҳиралари счетига қабул қилиб олинади. Бухгалтерия счетларида қуйидагича акс эттириш мумкин. Дефект бирликлар заҳиралари 100 Ишлаб чиқариш жараёни назорати 100 №8240 иш бўйича таннархини ишлаб чиқаришдан қабул қилинган дефект маҳсулотларни сотиш қийматида кирим қилиниши Ушбу ёзувлар амалга оширилгандан кейин №8240 иш бўйича маҳсулот бирлигининг таннархи 28.89 п.б. ни ташкил этади ((2700 -100) / 90). Муқобил ёндашувда кўрилган зарар бутун маҳсулотга тақсимланади. Бунда №8240 иш бЎйича маҳсулот таннархи 270 п.б. га камайтирилади. Дефект маҳсулотлар эса сотиш нархида кирим қилиниб, қолган зарар 170 п.б. (270-100) устама ишлаб чиқариш харажатлари счетига олиб борилади. Ушбу жараённи бухгалтерия счетларида қуйидагича акс эттириш мумкин. Дефект бирликлар заҳиралари 100 Устама ишлаб чиқариш жараёни назорати 170 ишлаб чиқариш жараёни назорати 270 (№8240 иш бўйича таннархини ишлаб чиқаришдан Қабул қилинган дефект маҳсулотларни сотиш Қийматида кирим қилиниши ҳамда сотиш қиймати Билан таннарх ўртасидаги фарқни маҳсулот таннархига олиб бориш) Дефект бирликлар сотилганда қуйидаги бухгалтерия ёзуви билан акс эттирилади: Пул маблағлари счети ёки (олинадиган счетлар) 100 Дефект бирликлар заҳиралари 100 Дефект бирликлар қайта ишланганда . Айрим ҳолларда дефект бирликлар нормал бирликлар ҳолатига келтирилиши учун қайта ишланиши мумкин. Дефект бирликлар қайта ишланганда қўшимча материаллар ҳамда ишчи кучи сарфланади. Бизнинг мисолимизда 10 бирлик маҳсулотни қайта ишлаш учун 40 п.б. Материал, 60 п.б. Миқдорида тўғридан-тўғри меҳнат ҳақи сарфланди. Устама ишлаб чиқариш харажатларини тақсимлаш ставкасига мувофиқ харажатларнинг 50% миқдорида дефект маҳсулотни қайта ишлаш харажатларига олиб борилади. Ушбу ҳолат бўйича қуйидаги бухгалтерия ёзувлари амалга оширилади: Ишлаб чиқариш жараёни назорати 150 Заҳиралар назорати 40 Меҳнат ҳақи бўйича ҳисоб-китоблар 60 Тақсимланган устама ишлаб чиқариш 50 №8240 иш бўйича дефект бирликлар таннархини ёзиш учун Бу ёзув №8240 иш бўйича ишлаб чиқариш таннархини юксалишига олиб келади. Ушбу иш бўйича жами ишлаб чиқариш таннархи 2.850 п.б. (2.700 + 150) ни ташкил этади. Маҳсулот бирлигининг таннархи энди 90 бирликка нисбатан эмас, балки 100 бирликка нисбатан ҳисобланади. Бу 28.50 п.б. Га тенг бўлади (2.850 / 100). Агарда дефект маҳсулот умумий ишлаб чиқариш жараёни камчилиги сифатида юзага келса, у ҳолда қайта ишлаш харажатлари маҳсулот таннархига дасттавал устама ишлаб чиқариш харажатларига олиб бориб, сўнгра тақсимлаш орқали қўшилади. Ёзувлар қуйидагича бўлади: Устама ишлаб чиқариш харажатлари назорати 150 Заҳира назорати 40 Меҳнат ҳақи бўйича ҳисоб-китоблар 60 Тақсимланган устама ишлаб чиқариш 50 №8240 иш бўйича дефект бирликлар таннархини бутун маҳсулотларга тақсимлаш ёзуви учун Ушбу ҳолатларда ёмон бирликларни қайта ишлаш харажатлари устама ишлаб чиқариш харажатлари счетини ўзгартиради ҳамда тақсимлаш ставкаси орқали бутун маҳсулот бирлигига тақсимланади. Агар дефект бирликлар ишлаб чиқаришнинг харажатлари сифатида қаралса, албатта қайта ишлаш харажатлари устама ишлаб чиқариш харажатлари бюджетига киритилган бўлади, қачонки устама харажатлар кредитланганда дефект бирликларни тузатиш бўйича харажатлар ҳам ҳисобга олинган бўлади. №8240 иш бўйича қайта ишлаш харажатлари тақсимланмаган бўлса, маҳсулот бирлигининг таннархи 27 п.б. ни ташкил этади (2700 п.б./100 бирлик). Материалларни ҳисобга олишнинг узлуксиз ва даврий тизимлари. Ишлаб чиқаришга берилган материалларнинг таннархни аниқлаш. ТМЗларнинг ҳақиқий таннархи фақат уларни харид қилиш баҳоси билан эмас, балки бошқа харажатлар, жумладан уни сотиб олиш, сақлаш ва фойдаланиш билан болиқ харажатлар билан ҳам бегланилади. Бухгалтерия ҳисоби стандартларига мувофиқ ТМЗлар таннархи уларни харид қилиш, жойлашган жойига ва зарур ҳолатга келтириш билан боғлиқ транспорт-тайёрлов харажатлари қамраб олади. ТМЗларни харид қилиш харажатларига харид қиймати, импорт божхона пошлинаси ва йиғимлари, маҳсулотларни сертификатлаш харажатлари, комиссион рағбатлантиришлар, солиқлар (масалан, ҚҚС) ҳамда транспорт-тайёрлов харажатлари, хизмат кўрсатишлар ва бошқа ТМБларни харид қилиш билан бевосита боғлиқ харажатлар киради. Савдо дисконтлари ва чигирмалари ҳам ТМЗлар таннархини аниқлашда ҳисобга олинади. ТМЗларни ҳисобга олишнинг узлуксиз ва даврий тизимлари қўлланилади. ТМЗлар узлуксиз тизимида ТМЗлар баланс счётида кирим ва чиқим ҳужжатлари асосида тўлиқ маълумотларни ёзиш орқали юритилади. Ушбу ёзувлар натижасида ҳисобот даври давомида маълум санада ТМЗларнинг аниқ турлари ва ассортименти бўйича қолдиқлари ва реализация қилинган заҳираларнинг таннархи аниқланади. Натижада реализация қилинган ТМЗларнинг таннархи бир жараёндаги ҳисоб билан аниқланадиган сумма бўлмасдан, балки бир қанча босқичда, яъни реализация ва чиқарилиш жараёнида аниқланиб бориладиган сумма ҳисобланади. ТМЗлар даврий ҳисобида деталли ҳисоб юритилмайди. ТМЗларнинг ҳақиқий миқдори инвентаризация қилиш орқали аниқланади. Реализация қилинган ТМЗлар таннархи инвентаризация тугатулгунга қадар аниқлаш имконияти бўлмайди, чунки реализация қилинган ТМЗлар таннархи қўйидаги формула бўйича аниқланади: Ҳисобот даврининг бошида ТМЗлар қолдиғи Қўшилади: ТМЗлар хариди Реализацияга мулжалланган ТМЗлар таннархи Айирилади: Ҳисобот даврининг охирида ТМЗлар қолдиғи Реализация қилинган ТМЗлар таннархи. Узлуксиз ва даврий ҳисоб тизимларининг бухгалтерия ҳисоби счетларида акс эттириш тартибини куйидаги 2.4-жадвалда расмийлаштирамиз. жадвал МЧЖ “ American Oilseeds and Grains ” корхонаси мисолида товар- моддий бойликларни даврий ва узлуксиз ҳисоблар тизимида ҳисобга олишниши Асосий хўжалик операцияларининг мазмуни ТМЗлар даврий тизими ТМЗлар узлуксиз тизими Д-т К-т Сумма Д-т К-т Сумма 1. Таъминотчилардан хом-ашё хариди 1710 6010 6750.0 1010 6010 6750.0 2. Хом-ашё асосий ишлаб чиқаришга чиқарилди. 2010 1010 3375.0 3. Ишлаб чиқаришга чиқарилган хом-ашё қиймати аниқланди (4-формула): Хом-ашё бошланғич қолдиғи. Харид қилинган хом- ашё. Хом-ашё охирги қолдиғи. 9111 9111 1010 1010 1710 9111 1500.0 6750.0 4875.0 4. Ишлаб чиқаришга оид ишчиларга иш хақи, суғурта ва ДМФларига ажратма 2010 6710 6520 360.0 2010 6710 6520 360.0 5. Ишлаб чиқаришга оид асосий воситалар депресиацияси 2010 0200 1365.0 2010 0200 360.0 6.Асосий ишлаб чиқариш счётига умум- ишлабчиқариш харажатлари тақсимланди 2010 2510 2610 938.0 2010 2510 2610 938.0 7. Тайёр маҳсулот бошланғич таннархда қабул қилинди 2810 2010 6138.0 8. Ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулот таннархи аниқланди (5-формала): Ишлаб чиқариш бошланғич қолдиғи. Ишлаб чиқариш таннархи (3375+360+1365+938). Ишлаб чиқариш охирги қолдиғи. Тайёр 9112 9112 2010 2810 2010 2010 9112 9112 250.0 6038.0 150.0 6138.0 10. Сотилган тайёр маҳсулот таннархи ҳисобдан чиқарилди 9 110 2 810 612 8.0 11. Тайёр маҳсулот сотиш таннархи (6-формула): Тайёр маҳсулот бошланғич қолдиғи Тайёр маҳсулот таннархи Тайёр маҳсулот охирги қолдиғи Тайёр маҳсулот сотиш 9 110 9110 2810 9910 2 810 2810 9112 9110 55. 0 6138.0 65.0 6128.0 12. Тайёр маҳсулотлар сотиш таннархи 9 910 9 110 612 8.0Изоҳ: 1. 1710-счётнинг номланиши 82-бетда, 9111 ва 9112 счётларнинг номланиши 88-бетларда келтирилган; 2. 2010, 0200, 2510, 2810-счётларнинг номланиши 21-сон БҲМСда келтирилган счётлар режасига тўлиқ мувофиқ келади (44, 265-268-б.). 4-жадвалда кўрсатилган тартиб таннарх тамойили талабларига тўлиқ жавоб беради. ТМЗларнинг бошланғич қийматини аниқлаш, баҳолаш усуллари, сотилган ТМЗлар таннархини аниқлаш методикасини халқаро ва миллий стандартлар талабларидан келиб чиққан. Чиқарилган материалларнинг қийматини ва охирги заҳираларни баҳолашда бир қанча усуллардан фойдаланилади: 1) ФИФО (биринчи кирим биринчи чиқим); 2) ЛИФО (сўнги кирим биринчи чиқим); 3) ўртача салмоқли қиймат (АВЕКО); 4) таннархдан ва реализациянинг соф қийматининг энг кичиги методи; 5) чакана баҳо методида ТМЗ ҳисоби; 6) ялпи фойда методи; 7) НИФО “келгуси кирим биримчи чиқим”; 8) норматив қиймат бўйича ТМЗларни ҳисобга олиш методи. ФИФО, ЛИФО, ўртача солмоқли қиймат усуллари молиявий ҳисоб курсида баён қилинган. Қолган методларнинг мазмуни ва қўлланилиши билан танишиб чиқамиз. ТМЗларни ҳисобга олишнинг ялпи фойда методи. Ушбу метод таннархга нисбатан белгиланган наценка (устама) аниқ бўлган тақдирда ялпи даромадни аниқлашга асосланади. Масалан, қуйидаги маълумотлар берилган. ТМЗлар бошланғич қолдиғи 140.000 минг сўм Харид 250.000 минг сЎм Реализациядан олинган даромад 330.000 минг сЎм Таннархга нисбатан наценка 25% Ушбу маълумотлар асосида ялпи фойда усулини қўллаган ҳолда ТМЗлар охирги қолдиғи қийматини аниқлаш талаб этилади: 1. Ялпи даромад даражасини аниқлаймиз: Ялпи даромад даражаси = таннархга нисбатан наценка / (100% + таннархга нисбатан наценка) ЯДД =25/(100+25)=25/125=0.20, демак 20% қилиб олиш мумкин 2. Реализация қилинган маҳсулот таннархини аниқлаймиз. РҚМТ = Реализациядан олинган даромад * (100% - ялпи даромад даражаси). Ушбу формулага масала шартидаги маълумотларни қўйсак, у ҳолда РҚМТ = 330.000 (100-20)=330.000 * 80% =264.000 3.ТМЗларнинг даврий тизими усулига мувофиқ ТМЗлар бошланғич қо лдиғи 140.000 минг сўм Харид 250.000 минг сўм Сотишга мўлжалланган ТМЗлар 390.000 минг сўм РҚМТ 264.000 минг сўм ТМЗлар охирги қолдиғи 126.000 минг сўм Демак, товар-моддий заҳираларнинг охирги қолдиғи 126.000 сЎм мифдорида баҳоланади. ТМЗларни чакана нарх усули . Қуйидаги маълумотлар берилган: ТМЗлар бошланғич қолдиғи: Таннархи бўйича 225.000 минг сўм Чакана нарх бўйича 285.000 минг сўм Соф харид: Таннарх бўйича 400.000 минг сўм Чакана нарх бўйича 525.000 минг сум Соф устама 45.000 минг сўм Соф чегирма 25.000 минг сўм Реализациядан олинган соф даромад 375.000 минг сўм Ушбу маълумотлар бўйича чакана нарх усулини қўллаган ҳолда ТМЗларнинг охирги қолдиғи қийматини аниқлаш талаб этилади. 1. ТМЗларнинг чакана нархда охирги қолдиғи 225.000+400.000+45.000-25.000-375.000=270.000 минг сўм. 2. Таннархнинг чаканага нисбати (225.000 + 400.000) / (285.000 + 525.000 + 45.000) =625.000/855.000=0.73 ёки 73% 3. ТМЗлар охирги қолдиғининг қиймати 270.000 * 73% = 197100 минг сўм Демак, ушбу методда товар-моддий заҳираларнинг охирги қолдиғининг қиймати 197100 минг сЎмга тенг. Таннархдан ва бозор қийматидан энг кичиги усули . Одатда ушбу усулда таннарх харид қийматига тенг бўлади, чунки харид нархи кўп ҳолларда бозор қийматидан кичик бўлади. Лекин қўйидаги ҳолларда ТМЗларни баҳолаш соф сотиш қийматида амалга оширилади: Заҳираларни сотиш нархи пасайганда; Заҳираларга зарар етказилганда Заҳиралнинг тўлиқ ёки қисман эскириши юз берганда Реализациянинг соф қиймати - бу товарларни сотишга тайёрлаш харажатларини чегирган ҳолда товарларни сотиш мўлжалланган нархидаги суммаси ҳисобланади. ЎР БҲМСларига мувофиқ, ТМЗлар асосий товар гуруҳлари методига асосан моддалар асосида қийматни реализациянинг соф қийматига қадар камайтириш орқали амалга оширилади. Моддалар бўйича усул ишлатилганда ҳар бир товар категорияси бўйича ТМЗларни имкон қадар сотишнинг соф қиймати билан заҳираларнинг таннархини солиштириш орқали аниқланади. Иккаласининг ўртасида энг кичиги танланади ва ТМЗлар охирги қолдиғини баҳолашда ушбу кичик қиймат асос қилиб олинади. НИФО усули . Бу келгусидаги кириш биримчи чиқиш маъносини англатади. Ушбу усул бошқарув қарорларини қабул қилишда анча самарали усул ҳисобланади. Бу шундай мантиқдан келиб чиқадики, у ёки бу операциялар бўйича материалларга нарх белгилашда улар маҳсулот таркибига киритилиб сотилганда у тўлиқ қопланилиши керак. Шу боис, келгуси давр материаллари харажатлари алмаштириладиган материаллар бўлиб ҳисобланади. Материалларнинг норматив таннархи методида ишлаб чиқаришга чиқарилган материаллар норматив қийматда ҳисобга олинади. ТМЗларнинг ҳақиқий қиймати ва норматив қиймати ўртасида фарқ алоҳида фарқларни ҳисобга олувчи счётларда тўпланиб борилади. ТМЗларни баҳолашнинг у ёки бу усулларини танлашда унинг камчиликлари ва афзалликларини эътироф этган ҳолда танланиши мақсадга мувофиқдир. Истеъмолчилар материалларга кам харажатли бўлишини талаб қилиш билан улар юқори сифатли товар ва хизматларни олишга ҳаракат қиладилар. Кўпчилик компаниялар ушбу талабга жавоб бериш учун Сифатни Комплекс Бошқариш Тизимига ( TQM ) ўтмоқдалар. TQM - бу бизнеснинг барча турдаги функцияларини сифатни узлуксиз равишда юксалтириш жараёнига қўшилиши ҳолатларини акс эттириб беришда қўлланиладиган атама ҳисобланади. Адабиётлар: 1. Друри, Колин. Управленческий и производственний учет: учебний комплекс / Колин Друри; пер. с англ. (В.Н. Егорова). - 6-е изд. - М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. - 1423 с. 2. Пардаев А, Пардаев Б. “Бошқарув ҳис оби” Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2015 йил 251 б. 3. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.: Союзаудит. 2004 4. Хасанов Б.А., Хошимов А.А. Бошқарув ҳисоби. Дарслик. -Т.: «Шарқ», 2011й. 5. An Introduction to Accounting Theory, 1st edition. 2016, UWS, Australia 6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014 7. Сотиволдиев АС. Бухгалтерия хисоби назарияси. Ўқув қўлланма -Т.: " IQTISOD - MOLIYA ", 2007. - 64 б. 8. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони . 9. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 488 б. 10. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 104 б. 11. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 56 б.

Похожие

«Банк фаолиятлари харажатларининг таҳлили»
Овқатланиш корхоналарининг материал-техник таъминоти
Материаллар ҳисоби
Лизинг ҳисоби
Муомала харажатларининг иқтисодий моҳияти ва пайдо бўлиши