Marketing kompleksini boshqarish - Экономика - Рефераты

Marketing kompleksini boshqarish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.5263671875 KB

Marketing kompleksini boshqarish Reja: 1. Finna, kompaniyalarning marketing kompleksi 2. Finnaning tovar siyosati 3. Finnaning narx siyosati 4. Tovarlarni sotishni tashkil qilish muammolari (avtomobil misolida)

1. Finna, kompaniyalarning marketing kompleksi Marketing kompleksi - firma, kompaniya marketing tizimining asosiy tushunchalaridan biridir. U nazorat qilish mumkin bo'lgan, marketingni tashkil qiladigan, kompaniya tomonidan foydalanadigan maqsadli bozor maqbul javob reaksiyasini keltirib chiqaradigan ko'rsatkichlar majmuidir. Umumlashtirilgan tarzda marketing kompleksini quyidagi to'rt element ko'rinishida tasawur qilish qabul qilingan: tovar (xizmatlar), baho (tarif), maqsadli bozorlarda tovarlar va xizmatlarni muvaffaqiyat sari yo'naltirish usullari va tovarlami tarqatishni, sotishni rag'batlantirish. Bu to'rtta elementlar shu to'rtta yo'nalishda asosiy marketing qarorlarini qabul qilish sohasi hisoblanadi. Marketing mutaxassislari bu elementlarning ko'rsatkichlarini shunday boshqarishlari kerakki, natijada 4ste ’molchilarning talabini raqobatlashuvchilarga qaraganda yuqoriroq darajada qondirishga muvofiq bo'lishlari yoki ularning kutganidan yuqoriroq ko'rsatkichlarga erishishlari lozim. Boshqacha gapirganda, marketing kompleksiga tegishli qarorlar marketing kompleksining amalga oshirishning asosini tashkil qiladi. Marketing kompleksiga tegishli qarorlarni qabul qilish jarayonining mazmunini tushunish uchun uning elementlarini qisqacha ko'rib chiqamiz. Tovar. Marketing kompleksida tovarlar (xizmatlarga) tegishli qarorlarni qabul qilish muayyan iste ’molchilar guruhiga qanday tovarlar (xizmatlar) taklif etish kerakligini aniqlaydi. Bunday qarorlarning eng muhim elementi bo'lib yangi tovarlar va xizmatlarni yaratish hisoblanadi. Texnologiyalarning eskirishi va iste ’molchilar didining o’zgarishi bilan tovarlar (xizmatlar) eskirib, ular o'z raqobatbardoshligini susaytirib yuboradi. Firma, kompaniyalarning raqobatbardoshligini yo'qotish hollari tovarlar, texnologiyalar, dastgoh, uskunalarning eskirishi tufayli ham yuz berishi mumkin. Bu hollarda mahsulot sifati pasayib, xarajatlar ko'payishi, mehnat unumdorligi pasayib, ishlab chiqarish kamayadi, rentabellik pasayib, tannarx oshib ketishi mumkin. Oxir oqibatda bu salbiy ko'rsatkichlar sotuv va tovarlarni tarqatishni susaytirib, mijozlarni yo'qotishga olib keladi. Ma ’lumki mijozlar har doim sifati yuqori, narxi past, zamonaviy, tejamkor, pishiq mahsulotlarni xush ko'rishadi. Bu ikki holatning bir-biriga zidligi firma, kompaniyalarni mijozlarga qadrli bo'lgan tovarlar, xizmatlarni taklif qilish to'g'risida o'ylashga majbur qiladi. Tovarlarga (xizmatlarga) tegishli qarorlarni qabul qilish o'z ichiga savdo markalarini tanlash, kafolat shart-sharoitlarini belgilash, tovarlar uchun qadoqlash masalasini hal qilish va taklif etilgan tovarlarga ko'rsatiladigan xizmatlarni oladi. Baho va tarif. Baho va tarif firma, kompaniya marketing kompleksining asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Faqat baho va tarif ishlab chiqaruvchiga u tovarlar (xizmatlarni) sotib nimaga ega bo'lishi to'g'risida tasawur beradi. Marketing

kompleksining boshqa elementlari asosan xarajatlami ifodalaydi, masalan, tovarlar (xizmatlar)ni ishlab chiqarish xarajatlari, reklama, tashish va taqsimlash xarajatlari va boshqalar. Shuning uchun ham marketing sohasidagi mutaxassislar baholar, tariflarni belgilash masalalari, baho' (tariflarni) belgilash usullari, ularga ta ’sir ko'rsatuvchi omillar to'g'risida aniq tasawurga ega bo'lishlari lozim. Bu qarorlarning barchasi iste’molchi qabul qilishi mumkin bo'lgan tovar (xizmatlar)ning qadrliligi to'g'risidagi tasawuriga jiddiy ta ’sir ko'rsatishi shubhasiz. Tovar va xizmatlani muvaffaqiyat sari yo’ naltirish. Marketing kompleksining bu toifadagi masalalari bo'yicha qarorlari tovarlarni muvaffaqiyatlar sari yo'naltirish kompleksiga tegishli bo'lib, o'z ichiga reklama, shaxsiy sotish, sotuvni rag'batlantirish va targ'ibot-tashviqot kabi elementlarni oladi. Bu vositalar maqsadli iste ’molchilami tovarlar (xizmatlar)ning mavjudligi hamda iste’molc hilar ega bo'lishi mumkin bo'lgan afzalliklar to'g'risida ularga iqtisodiy va psixologik ma’lumotlarni beradi. Tovarlarni muvaf faqiyatlar sari yo'naltirish kompleksining har bir dementi o'zining kuchli va zaif tomonlariga ega. Tovarlarni muvaffaqiyatlar sari yo'naltirish strategiyasi kompaniyaga maqsadli bozor qo'yadigan hamda bozorlarda tovarlarning o'mini belgilash strategiyasi talablariga asoslanadi. Tovarlarni muvaffaqiyatlar sari yo'naltirish strategiyasini ishlab chiqish quyidagi bosqichlardan iborat: aloqalar o'rnatish maqsadlarini belgilash, tovarlarni muvaffaqiyatlar sari yo'naltirish strategiyasining har bir komponentlari rolini aniqlash, xarajatlar smetasini tuzish, har bir komponent uchun muvaffaqiyatlar sari yo'naltirish strategiyasini tanlash. Kompaniyaning maqsadli bozorlari, ularga tovarlarni taklif qilish strategiyalari, taqsimlash, baholami belgilash va tovarlarni ilgarilatish strategiyasining kommunikativ maqsadlari ilgarilatish strategiyasining marketing dasturidagi rolini belgilaydi. Marketing kompleksida tovarlarni ilgartilatish strate giyasining rolini aniqlash muhim masalalardan biri hisoblanadi. Ko'p hollarda kompaniya marketing stra- getiyasining asosiy komponentlari boMib reklama va shaxsiy sotuv bo'ladi. Tovar va xizmatlarni ilgarilatish bo'yicha ishlar ilga rilatish maqsadlariga ko'ra olib borilishi kerak. Maqsadlarni umuman tovarlarni ilgarilatish strategiyasi uchun va lining ayrim kompenentlari uchun ham belgilash lozim bo’ ladi. Ma'lum maqsadlar, misol uchun rejalashtirilgan hajmdagi tovarlarni sotish yoki bozor ulushini oshirish kabi maqsadlar marketing kompleksining bir nechta komponentlari uchun umumiy bo'lishi mumkin. Quyida tovarlarni ilgarilatish strategiyasining bo'lishi mumkin bo'lgan maqsadlar keltirilgan: • xaridorlami tovarlar, xizmatlar bilan tanishtirish yoki ulaming xabardorlik darajasini oshirish; • tovar (xizmatlarni), savdo markalarini, firmani iste’molchilar tomonidan

idrok etilishini shakllantirish; • maqsadli iste’molchilarni tovarga (xizmatlarga) berilganligini kuchaytirish; • tovarlaming sotuv hajmini va bozor ulushini ko'paytirish; • qayta xarid qilish, xizmatlardan foydalanishni rag'batlantirish; • tovar va xizmatlarni birinchi marta xarid qilishni rag'batlantirish; • yangi xaridorlami jalb qilish; • firma, kompaniya bilan uzoq muddatli hamkorlik qilishni rag'batlantirish. Kommunikatsiya jarayoni tovarlarni ildamlashtirish strategiyasining asosiy funksiyalaridan biri hisoblanadi. U tovarlar, xizmatlar to'g'risida iste ’molchilarga ma’lumotlarni yetkazib berib, ularni tovarlarni xarid qilishga, xizmatlardan foydalanishga, ishontirishga qaratilgan. Tovarlar va xizmatlarni ildamlatish tadbirlarini iste ’molchilar va tovarlarni xarid qilish to'g'risidagi qarorlarni qabul qilishga ta’sir ko'rsatadigan boshqa subyektlar bilan kombinatsiyalashtirish mumkin. Tovarlarni ildamlashtirish usullarining har biri o'ziga yarasha ijobiy va salbiy tomonlari bo'lganligi uchun, bir butun strategiya har bir komponentning afzalliklarini yagona samarali kompleksga birlashtirishi mumkin. Ildamlashtirish strategiyasi rejalashtirish, kompaniya va uning iste ’molchilari hamda boshqa maqsadli auditoriya qatnashchilari orasidagi kommunikatsion jarayonlarni nazorat qiladi. Marketing dasturi doirasida tovarlarni ildamlashtirish strategiyasining asosiy vazifasi bo’lib, har bir maqsadli auditoriya bilan ma'lum kommunikatsion maqsadlarga erishish hisoblanadi. Shu fikrni qayd qilib qo'yish zarur bo'ladiki, maqsadli auditoriyaning fikri, uning qatnashchilari o'zaro muloqotda bo'lganliklari sababli ham ichkaridan, bosnqa kompaniyalarning kommunikatsion harakatlari tufayli tashqaridan ham ma'lum ta’sirga uchrab turadi. Talabni shakllantirish va sotuvni rag'batlantirish. Marketing kompleksining bu elementiga talab darajasini oshirish va tovarlarni, xizmatlarni sotishga tegishli qarorlarni qabul qilish kiradi. Sotuvni rag'batlantirish har xil chora-tadbirlar yordamida amalga oshiriladi: ko'rgazma va ' tanlovlarni o'tkazish, tovarlarning namunalarini keng tarqatish, savdo joylarida tovar va xizmatlarning tadqiqotini o'tkazish, har xil chegirmalami taklif qilish va boshqalar. Sotuvni rag'batlantirish xarajatlari reklama xarajatlaridan ancha yuqori bo'ladi. Lekin O'zbekistonda firma, kompaniyalar sotuvni rag'batlantirishga, reklamaga juda kam mablag' ajratadilar. Buning asosiy sabablari, birinchidan firma, kompaniyalar foydasining kam bo'lishi bo'lsa, ikkinchidan raqobatchilikning yetarli rivojlanmaganligi, uchinchidan sotishni rag'batlantirish, reklamaning samara-dorliligiga ishonmaslikdir. Aloqa qilishning va xaridorlarni rag'batlantirishning yuqorida keltirilgan

usulining bir qator afzalliklari bor: maqsadli iste ’molchilarni jalb qilish va ularga ta’sir ko'rsatish imkoniyati, ma'lum voqealarga bag'ishlangan aksiyalarni o'tkazish, xaridorlarni tovarlarni sotib olishga da’vat qilish. Tovarlar, xizmatlar va boshqa har qanday bozorlarda mahsulotlarga talab va taklif shakllanib, harakatga keladi. Taklif sotuvga chiqarilgan tovar miqdori darajasida ko’ rinadi va mijozlarga talab qilingan vaqt mobaynida taklif etiladi. Talab esa mijozlar tomonidan mavjud moliyaviy imkon darajasida tovarlarni xarid qilishga tayyor ekanliklarini ifoda etadi. Talab va taklifning o'zaro munosabati baho va tarif darajasiga ta’sir ko'rsatadi. Talab va taklifni rivojlantirish uchun awalo iqtisodiy, xo'jalik, tadbirkorlik faoliyatining erkinligi tamoyili bajarilishi talab etiladi. Bunda tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqaruv- chilarga mulkchilik va tadbirkorlik huquqlari berilib, tijorat faoliyatidagi barcha cheklanishlar bartaraf etilishi lozim. Bu tamoyillarga binoan mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar bozordagi o'zlarining strategiyalari va taktikalarini mustaqil aniqlash, o'zlarining investitsion va ilmiy- texnikaviy siyosatlarini olib borishlari, o'zlarining aso-siy vositalari hamda nomaterial aktivlarini o'z ixtiyoriga ko'ra boshqarishlari, o'z faoliyatini kengaytirish va faollashtirish uchun kreditlarni hamda mamlakat, xorijiy investorlaming mablag'larini jalb qilish imkoniyatiga ega bo'Iishlari lozim. Va nihoyat, boshqa barcha tamoyillar faqat raqobat mavjud bo'lsagina amalga oshirilishlari mumkin. Aynan raqobat tadbirkorlarni erkin iqtisodiy sharoitda optimal marketing strategiyasini tanlashga da ’vat qiladi, barcha ma'lum usullar bilan iste’molchilar uchun kurashga majbur qiladi, samarasiz ishlovchilarni yuzaga chiqaradi, mehnat unumdorligini oshirishni, yangi texnologiyalardan foydala- nishni, tovarlar sifatini uzluksiz oshirib borishni, mijozlarning o'zgarib turuvchi talablarini to'la qondirishni rag'batlantiradi. Marketing kompleksiga tegishli asoslangan qarorlar firma, kompaniya tomonidan faqat o'zining maqsadli iste ’molchisini yaxshi bilgan holda va uning talab, istaklarini yetarli tasawur qilsagina qabul qilinishi mumkin. Maqsadli bozorni tanlash to'g'risida qaror qabul qilinganidan keyin iste ’molchilar raqobatlashuvchi takliflardan birini qanday qilib tanlashini tushunishi zarur bo'ladi. Ma'lum tovar va xizmatlarni iste ’molchi nuqtayi nazaridan kelib chiqib, baho berish kerak bo'ladi va undan tashqari tovarlarni sotib olish to'g'risida qarorlarni qabul qilishda tanlashning qaysi mezonlaridan foydalanisMarini tushunishga harakat qilish kerak bo'ladi. Tahlillar iste’molchilar foydalanadigan mezonlar va marketing kompeksi orasida ma'lum bog'lanish borligini ko'rsatmoqda. Iste ’molchilarning asosiy talablari ikkita toifaga bo'linadi: iqtisodiy va psixologik. Iste’molchilarning iqtisodiy ehtiyojlarining tarkibini quyidagilar shakllantiradi: tovarlaming iste’mol qiymati, ekspluatatsion sifatlari, tovarlarni topish, xarid

qilishning osonligi, chidamliligi, uzoq muddat xizmat qila olishi samaradorliligi. Psixologik ehtiyojlar quyidagilardan tashkil topadi: o'zining imidjidan, tovar va xizmatlardan foydalanganda or-tiqcha bezovtalanishning bo'lmasligi, lazzat, qulaylik, xavf-xatarning pastligi. Keltirilgan iste ’molchilarning barcha bu ehtiyojlari bir tomondan tovarlar, xizmatlarga raqobatbar-doshlik ustuvorligini ta’minlasa, ikkinchi tomondan ular talab darajasiga va marketing kompleksi elementlariga ta’sir ko'rsatadi. Bu yerda bosh nuqta bo'lib iste ’molchilarning tovar va xizmatlarni ham iqtisodiy ham psixologik mezonlar bo'yicha baho berishini tushunish hisoblanadi. Tanlashning iste’mol mezonlarini tahlil qilish, bozorda muvaffaqiyatga erishish uchun albatta, qoniqtirilishi lozim bo'lgan iste’molchilarning turkum talablarini aniqlash imkonini beradi. Bu talablarni ko'p darajada qondirish yoki ularni oshib o'tish bu raqobatbardoshlik ustuvorligiga ega bo'lish degani. Samarali marketing kompleksining yana bir xususiyati shundaki, uning to'rt elementi, ya ’ni tovar, narx, tovarlarni ildamlatish va talabni shakllantirish hamda sotuvni rag'batlantirish o'zaro uyg'unlashtirilib bir-biri bilan mutanosibligini tashkil etish lozim. Agar tovar va xizmat iste ’molchilarga katta afzallikni beradigan bo'lsa, raqobatchilarning tovarlari, xizmatlariga qaraganda, sifatni ifodalovchi narx va tarif bu afzalliklarni o'zida ifoda etishi kerak. Tovarlami kompleks ildamlashtirishni ishlab chiqishning maqsadi bo'lib, maqsadli auditoriyaga afzalliklar to'g'risida qarama-qarshi bo'lmagan ma’lumotlarni yetkazish, lekin bozorlarda tovarlar, xizmatlarni taqsimlash umumiy strategik vaziyatdan kelib chiqib, amalga oshirilishi lozim. Marketing faoliyatining muvaffaqiyati na faqat marketingning tamoyillari, funksiyalarini, usullari, yo'l-yo'riqlarini bilishga, balki ulardan ijodiy foydalanib amaliy faoliyatda qo'llay bilishga ham bog'liq. Kompaniyaning iqtisodiy maqsadlarini uning ichki va tashqi omillarini bozor va alohida iste ’molchilar talablari bilan yagona jarayonga bog'lay olish nihoyatda muhim. Bu masalani marketing sikli yechadi. Uni beshta asosiy blok ko'rinishida tasawur qilish mumkin: situatsion tahlil, marketingcha sintez, strategik rejalashtirish, operativ (taktik) rejalashtirish va rejalarni amalga oshirish, nazorat hamda marketing faoliyatini axborotlar bilan ta’minlash. Har bir keltirilgan blok o'zining ichki tarkibiga, mantiqiga va ketma-ketligiga ega. Situatsion tahlil natijasida firma, kompaniya qanday ahvoldaligi, mavjud vaziyatda uni nimalar kutayapti uning faoliyat natijalariga tashqi muhit qanday ta ’sir o'tkazishi mumkinligi aniqlanadi. Maqsadlar ilgari suriladi, ahvolni yaxshilash uchun nima ishlar qilish kerakligi aniqlanadi. Marketing sintezini amalga oshirganda maqsadlar baholanadi, ya ’ni quyidagi savollarga javob beriladi: nima uchun, aynan shunday qilish kerak, boshqacha

emas, maqsadlar ustma-ustligi qanday bo'lishi kerakligi to'g'risida qaror qabul qilinadi. Strategik rejalashtirish maqsadlarga erishish uchun qanday xarajatlarni amalga oshirish kerakligini tushun-tiradigan strategiyalarni ilgari surishni ko'zda tutadi. Eng yaxshi strategiya tanlanib, nima uchun eng yaxshi deb e ’tirof etilgani tushuntiriladi. Taktik rejalashtirish va rejalami bajarish oixjaU taktika aniqlanadi, ya ’ni qanday harakatlar va nima uchun amalga oshirilishi kerakligi asoslanadi. Tezkor reja tuzilib, unda ton, nima, qachon va qayeida, qanday ishlami bajarishi lozimligi ko'rsatiladi. Marketing faoliyatini nazorat qilish va axborotlar bilan ta ’minlash firma, kompaniya qanchalik muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatayotganligi to'g'risida ma’lumotlarni yig'ishni ko'zda tutadi. Marketing faoliyati davomida nima va qanday bajarilganligiga baho beriladi; situatsion tahlil o'tkazishi kerakligi to’g’risida qaror qabul qilinadi. Marketing sharoitida talab darajasida ishlash uchun qaror qabul qilinganiga qadar va undan keyingi axborotlarni olish kerak bo'ladi. Amaliyot shuni ko'rsatmoqdaki, har doim ham faqat vaziyatga, mutaxassislarning fikr-mulohazasiga va o'tgan tajribaga ishonib bo'lmaydi. Marketologlarga axborotlar aniq afzalliklarga ega bo'lish imkoniyatini yaratadi: moliyaviy xatarni va o'z obro'sini (imidjini) yo'qotish xavfini pasaytiradi; iste’molchilarni tovarlar va xizmatlarga bo'lgan munosabatlarini aniqlaydi, tashqi muhitni kuzatadi; kompaniya strategiyasini muvofiqlashtiradi; uning faoliyatiga baho beradi; reklamaga bo'lgan ishonchni ko'paytiradi; o'z qarorlarining quwatlanishiga erishadi va h.k. Marketing axborotlarining quyidagi turlari mavjud: og'zaki, yozma, vizual, ichki va tashqi. Axborotlarni qidirish, jamlash, saqlash, ularga ishlov berish va merketing faoliyati uchun yetkazib berish tartibga solingan bo'lishi kerak. Axborot ta ’minotida vaqt omilining nihoyatda katta ahamiyatga ega ekanligini alc-hida ta’kidlab o'tish zarur. Marketing siklining amalga oshirilishining asosi bo'lib marketing tadqiqotlari hisoblanadi, ya ’ni marketing vaziyatini to'g'ri baholash va ratsional qarorlarni qabul qilish uchun lozim bo'lgan ma’lumotlarni muntazam yig'ish hamda tahlil qilish. Marketing tadqiqoti natijalari hisobot shaklida taqdim etiladi. Marketing tadqiqotlari jarayonida yechiladigan namunaviy masalalar toifasiga quyidagilar kiradi: kompaniyaning ishlab chiqarish-resurs, transport va sotuv imkoniyatlarini tahlil qilish; bozorning potensial imko-niyatlarini baholash; regiondagi kompaniyadagi ishbilar-monhk faoliyatini tadqiq qilish, raqobatchilaming tovarlarini va xizmatlarini o'rganish (assortiment, sifatini, tannarxini, baholar, tariflarini va h.k.); tovar, xizmatlar, baho, tarif, sotuv siyosatlarini tahlil qilish; marketing faoliyatini tashkil etish; kompaniyaning ichki

va tashqi muhitini kompleks o'rganish va boshqalar. Marketing tadqiqotlarini olib borish besh bosqichda amalga oshirilida: muammolarni aniqlash va tadqiqot maqsadlarini shakllantirish; axborotlami yig'ish rejasini ishlab chiqish; axborotlami yig'ish; yig'ilgan axborotlami tahlil qilish; olingan natijalarni umumlashtirish va hisobot yozish. Marketing tadqiqotlarining maqsadlari izlanish, izohlash, tajriba shaklida bo'lishi mumkin. Izlanishga qaratilgan maqsadlar muammolarni ro'yobga chiqarish, ularning mazmunini umumlashtirilgan tarzda ifodalash, qo'yilgan maqsadlarga erishish yo'llarini tanlashga yordam beradigan ma ’lumotlarni tanlashga qaratiladi; izohlash maqsadlari voqea, hodisa, jarayonlarini ifodalashga qaratilgan; tajriba maqsadlari - o'rganilayotgan voqea, hodisalarda sabab-oqibatni aniqlashga qaratiladi. Marketing tadqiqotlarining asosiy usullari bo'lib kuzatuv, tajriba o'tkazish, so'rovlar olib borish hisoblanadi. Axborotlarni olish vositasi bo'lib anketa so'rovlari, telefon, faks, internet tizimi, shaxsiy intervyu (individual va jamoa bo'lib) hisoblanadi. Marketing tadqiqotlariga firma, kompaniya muta-xassislarini, ilmiy xodimlarni, mahalliy oliy bilimgohlaming professor-o'qituvchilari, aspirantlari, talabalarini jalb qUish mumkin. Marketing faoliyatida muvaffaqiyatsizliklarga olib keluvchi quyidagi xatolami ko'rsatish mumkin: • moliyaviy mablag' laming aylanish tezligini noaniq baholash, sotuv hajmini haddan tashqari optimistik taxmin qilish, rejalashtirilgan xarajatlarni asossiz kamaytirib yuborish, bilan bog'liq bo’lgan boshlang'ich sarmoyaga bo'lgan ehtiyojni noto’g’ri hisoblash; • tadbirkor shug'ullanishga qaror qilgan faoliyat sohasida yetarli bilimlarining va tajribasining bo’lmasligi; • bozorni to’la tadqiq etmaslik oqibatida iste’molchini yetarli bilmaslik tovar sifatiga asossiz talablarning qo'yilishi, uning assortimenti, narxi, tariflarga, sotuv muddatlari bo’yicha xatolarga yo'l qo'yish; • firma, kompaniya moliyasini boshqarish asoslari bo'yicha yetarli bilimlarning bo'lmasligi oqibatida mablag'larning muzlatib qo'yilishi va debitor qarzdorlikning oshib ketishi, xarajatlar smetasiga rioya qilmaslik, kreditlardan samarasiz foydalanishga yo'l qo'yish; • sifat standartlarini va marketing sohasidagi huquqlarini yaxshi bilmaslik. 2. Finnaning tovar siyosati Tovar strategiyasi marketing strategiyasini ishlab chiqishda va korxonada rejalashtirishning amalga oshirilish asosi hisoblanadi. Tovar strategiyasi kompaniyaning kelajagiga jiddiy ta ’sir ko'rsatadi.

Tovar strategiyasini shakllantirishda quyidagi masalalami yechish ko'zda tutiladi: • maqsadli bozorlami egallash uchun taklif etilayotgan tovarlarning bozorlardagi pozitsiyasini aniqlash (o'ziga xos tovar, tovarning assortiment guruhi, tovarlar to'plami); • taklif etilayotgan tovarlar uchun strategik maqsadlarni belgilash; • marka strategiyasini tanlash; • yangi va ishlab chiqarilayotgan tovarlar uchun strategiyani ishlab chiqish va amalga oshirish. Tovar strategiyasi har bir tovarning yoki tovarlar yig'indisining raqobatchilarga nisbatan munosabatini, ya ’ni o'rnini belgilaydi, bu o'z yo'lida tovarning sifati, narxi va uni taklif etish kelajagi bo'yicha qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Bu qarorlar yangi tovarlarni yaratish va ishlab chiqarishni kengaytirishga asos bo'lib xizmat qiladi. Bu hoi o'z navbatida tovarlarning bozorlardagi o'mi, savdo markasi va tanlangan strategiyani amalga oshirish o'rtasidagi ichki bog'lanishlarni ro'yobga chiqarishni talab etadi. Tovar strategiyasi korxonaning maqsadlari va rivojlanish strategiyasini hisobga olishi lozim: bozoming rivojlanishi, foyda olish, yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqaruvchi maqomini olish va boshqalar. Biznes strategiyasining kerakli elementi bo'lgani holda yaxshi ishlangan tovar strategiyasi, agar u taqsimlash va tovami muvaffaqiyatini ta ’minlovchi tadbirlar bilan bog'lanilsa, absolyut muvaffaqiyat garovi bo'la olmaydi. 18-rasmda yangi tovarlarning muvafTaqiyati nimalarga bog'liq ekanligini ko'rsatuvchi tadqiqot natijalari keltirilgan. Bu yerda bosh ko'rsatkich qilib, yangi tovami bozor ehtiyojlariga mos kelishi va uning korxonaning kuchli tomonlarini aks ettirishi qo'yilgan (2). Korxona tovar strategiyasini ishlab chiqishga bozordagi vaziyat katta ta ’sir ko'rsatadi. Bu ta’sirni uchta jabhasini 18-rasm. Yangi tovaming muvaffaqiyatini ta ’minlovchi omillar. keltirish mumkin. Birinchi jabhasi shundan iboratki, bozorni tadqiq qilish ishlarini tovarning butun hayot davriga nisbatan amalga oshirish kerak; bu ish natijasida olingan

ma ’lumotlar yangi tovarlami yaratishda xaridorlarning talablarini aniqlash imkonini beradi. Ikkinchi aspekt - tovarning asosiy tasnifi bilan bog'liq. Xaridorlarning talabiga tegishli axborotlar tovarlarning asosiy xususiyatlarini ifodalashga asos bo'ladi. Uchinchi aspekt - maqsadli bozorlarni tanlash va tovarlar ning bozorlardagi o'mini belgilash bilan bog'liq. Mahsulotlarni xususiyatlariga va iste ’molchilarning ehtiyojiga qarab, o'rnini belgilash ham ishlab chiqarilayotgan tovarlami takomillashtirish uchun va yangi tovarlami yaratishda kerak bo'ladi. Tovarlarning o'mini belgilash nafaqat alohida tovar markalariga, balki har xil tovar guruhlarining assortimentlari uchun ham qo'llaniladi. Tovar strategiyasini ishlab chiqishning eng muhim bos- qichi bo'lib, ishlab chiqariladigan tovarlami strategik tahlil qilish hisoblanadi. Buning uchun diagnostik axborotlami oldindan yig'ishga to'g'ri keladi. Bunday tahlil firmaga yangi tovarlar va ularning turlari uchun lozim bo'lgan strategiyalami ishlab chiqish, mqobatbardosh bo'lmagan tovarlarni ishlab chiqarishni to'xtatish to'g'risida qarorlar qabul qilish imkonini beradi. 19-rasmda tovar strate- giyasining tarkibi keltirilgan va 3-jadvalda tovami yaratishda qo'llaniladigan yo'1-yo’ riqlar keltirilgan. Ishlab chiqaradigan tovarlarni strategik tahlil qilish tovarlar portfelini o’ rganishda ma'lum ketma-ketlikka, tartibga rioya qilishni talab etadi. Awalo tovarga baho qo'yish mezonlarini belgilab olish lozim bo'ladi. Baholash mezonlari bo'lib moliyaviy va boshqa ko'rsatkichlar olinishi mumkin. Talab va tovarlarni ishlab chiqarish uchun ketadigan sarf-xanyatlar o'zaro bog'liq bo'lgani uchun har bir tovar vaziyatni bilish uchun to'la axborotlar talab etiladi. Taxminning maqsadi - tovarlar bilan bog'liq muammolarni aniq bilish va ulami hal etish strategiyasini ishlab chiqish uchun kerakli ma’lumotlami axborotlarni belgilash. Amaliy yo'l- yo'riq sifatida tovaming hayot sikli konsepsiyasi, portfelli va pozitsion tahlil usullari qo'llaniladi (2, 3, 4). Tovarlarni strategik tahlil qilish cheklangan mezonlar asosida tovar portfelining kuchli va zaif tomonlarini aniqlash imkonini beradi (20-rasm). Firma rahbarlari strategik tahlilni tugatib tovar strategiyasi majmuini ishlab chiqishga kirishishlari mumkin. Tovar strategiyasining majmui o'z ichiga mavjud, yangi va tovar turkumining turlari bo'yicha harakatlarni oladi. Tovar strategiyasini ishlab chiqishning birinchi bosqi-chida ishlab chiqishga mo'ljallangan tovarlar bo'yicha ustuvor ko'rsatkichlami tahlil qilish hisoblanadi. Korxona uchun tovarlarning har xil ahamiyatga ega ekanligini hisobga olib har bir tovar yoki tovarlar guruhining strategik muhim-ligini belgilash kerak. Ustuvorligini belgilash tovami yaratish va ishlab chiqarishga kiritish jarayonida resurslarni to'g'ri taqsimlash uchun kerak bo'ladi. Tovar strategiyasini ishlab chiqishning ikkinchi bosqichida assortiment siyosati aniqlanadi. Bu ish tovar portfelini shakllantirish bilan yakunlanadi.

Ishlab chiqarishga mo'ljallangan tovarlarning strategiya sini o'zgartirish shu tovarlarga nisbatan vaziyatning o'zgari-shini hisobga olib amalga oshiriladi. Amaliyotda tovarlarga qisman o'zgartirishlar kiritish strategiyasi ham mavjud. Tovarga qisman o'zgartirishlar kiritish hisobiga yangi tovar yaratish, hozirda eng keng tarqalgan strategiya hisoblanadi. Masalan, «0'zDEUavto» Asaka, «SamAvto» kompaniyalari har yili o'zlarining ishlab chiqaradigan avtomobillariga u yoki bu o'zgarishlarni kiritadilar,.Jozorda o'rinbosar tovarlarning o'rnini aniqlashda foydalaniladigan marketing strategiyalarining tahlili shuni ko'rsatmoqdaki, amalda tovarlarga qisman o'zgartirishning bir nechta yo'llari mavjud ekan Rasmda keltirilganidek, tovarlarga kiritiladigan qisman o'zgarishlar quyidagicha bo'lishi mumkin: «kosmetik» o'zgarishlar, sezilarsiz darajada texnologiyani o'zgartirish, sotuv yo'llarini o'zgartirish, tovarlarni bozorlarga qayta olib kirish, texnologiyani sezilarli darajada o'zgartirish, tovar mavqeini bozorda his qilib bo'lmaydigan darajada o'zgartirish, tovar mavqeini bozorda sezilarli darajada o'zgartirish, absolyut yangi tovarni yaratish. «Kosmetik» o'zgartirishlar tovarlarga minimal o'zgarishlami kiritishni ko'zda tutadi. Masalan, tovar dizaynining o'zgartirilishi, rangining, qadoqlanishining yoki upakovkasining o'zgartirilishi va h.k. Kiritiladigan o'zgartirishlar katta mablag' sarflanishini yoki ishlab chiqarish texnologiyasini tubdan o'zgartirishini talab etmaydi. Sezilarsiz darajada texnologiyani o'zgartirish ko'zga tashlanmaydigan jarayon. Texnologik jarayonga kiritiladigan o'zgartirish mahsulot sifatini oshirib, xarajatlarni kamaytirishi mumkin. Sotish yo'llarini o'zgartirish Bu usul tovami modifikatsiyalash, ildamlash usullarini, narxlarni, upakovkasini, taqsimlash tizimini o'zgartirishni ko'zda tutadi. Keltirilgan o'zgartirishlar bir yo'la upakovkaning dizaynini, tovaming nomini ham o'zgartirib, keng miqyosda reklama kompaniyasini olib borishni ko'zda tutadi. Qayd qilingan o'zgartirishlar tovarni sotish jarayoniga ijobiy ta ’sir ko'rsatishi mumkin. Tovarlarni bozorlarga qayta olib kirish Bunda o'zgartirishlar tovarga va marketing komp-leksining elementlariga kiritiladi. Tovarlarni bozorlarga qayta olib kirish avtomobilsozlikda keng tarqalgan. Bu tarmoqda har 4-5 yilda avtomobillarning modemizatsiyalashgan turlari bozorlarga olib kiriladi. Texnologiyalarni sezilarli darajada o'zgartirish ko’ p hollarda tovarlami ildamlatish usulini ham o'zgartirishga olib keladi. O'zgartirishlami kiritishning bir usuli iste’molchilarni xabardorliligini oshirib, ularni tovarni sinab ko’rish uchun xarid qilishiga turtki beradi.

Tovar mavqeini Us qilib bo'lmaydigan darajada o'zgartirish. Bunda asosan tovar o'zgarishsiz qoldirilib, marketing kompleksi va maqsadli iste ’molchilar o'zgartiri- ladi. Tovar mavqeini sezilarli darajada o'zgartirish. Bu usulda bir yo’ la tovar va maqsadli bozorga o'zgartirishlar kiri-tiladi. Absolyut yangfflk. Bunda ishlab chiqarish texnologiyasi, maqsadli bozomi va marketingni o'zgartirish maqsadida tubdan o’ zgartiriladi. Bunday o'zgartirishlami amalga oshirish yangi tovarlarning paydo bo'lishiga asos bo'ladi. Ko'rib chiqilgan, tovarlarga qisman o'zgartirishlar kiritish tadbirkorlik bilan shug'ullanuvchilarga foydali bo'lishi mumkin. Tovar markasini boshqarish muammosi alohida muammolar qatoriga kiradi. Markalar, markali nomlar, markali belgilar, tamg'alar, tovarlami o'xshatish uchun foydalaniladigan tovar bel-gilari raqobat kuchaygan sharoitda alohida ahamiyat kasb etadi. Savdo markalari bo'yicha qabul qilinadigan boshqamv qarorlarining strategik xarakterga ega bo'lganligi uchun ularni umumiy strategiya va firmani boshqarish tizimi bilan bog’lash zarurati aniqlangan. Savdo markalari bo'yicha boshqaruv qarorlarini shakllantirish quyidagi bosqichlarda olib boriladi: 1. Tovar markalariga bo'lgan ehtiyojni firmaning marketingni rivojlanishi va tovar bozorlarida raqobatning kuchayishi bilan anglab yetish. Bozorda firma tovarlari o'rnini aniqlash va uning holatini mustahkamlashga tegishli maqsadli ko'rsatmalarni shakllantirish lozim bo'ladi. 2. Tashqi muhitni va firmaning ichki imkoniyatlarini tahlil qilish. 3. Tovar markalari bo'yicha strategik va taktik boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish. 4. Qabul qilingan qarorlarni amalga oshirish ijrosini nazorat qilish. Markani boshqarish jarayonida uchta muhim blokni ajratib ko'rsatish mumkin: Tovar markasi konsepsiyasini yaratish, boshqarish va tovar markasini rivojlantirish. Har bir marka uchun o'zining rivojlanish rejasi ishlab chiqilishi kerak va bu reja firmaning umumiy strategiyasi, marketing rejasi, ishlab chiqarish texnologiyasi va mahsulotni sotish rejasi bilan bog'langan bo'lishi lozim. Undan tashqari bu reja boshqaruv masalalarining doirasini ham aniqlash imkonini beradi. Tovar markasini yaratishga oid ishlar har xil bo'lgani uchun bu ishlarda har xil toifadagi mutaxassislar ishtirok etadilar. Masalan, funksiyalami brend-menejer strategik maqsad - firmaning TM qadrini oshirish va savdo bo'yicha menejer (taktik maqsad - mahsulotning sotuv hajmini oshirish) orasida taqsimlanishi ularning faoliyat maqsadiga ko'ra amalga oshiriladi (4-jadval). Brend-menejerning faoliyat doirasiga quyidagilar kiradi:

• TM ni yangi bozorlarga va bozor segmentlariga olib kirish; • bozorda TM ning real o'rnini, uning mashhurligini aniqlash;

• TM ni rivojlantirish strategiyasini va uni boshqarishni ta’minlaydigan tadbirlarni ishlab chiqish; • markani rivojlantirishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish. Sotuv bo’ yicha menejer quyidagi fiinksiyalarni bajaradi: • ma'lum regiondagi sotuv tarmog'idagi tovarlar assortimentini nazorat qilish; • markali tovarlarni sotishni ko’paytirish bo'yicha takliflar ishlab chiqish; • merchandayzing - savdogarlik. Ishlab chiqarishning alohida bosqichlari, assorti-mentning alohida guruhlari yoki assortment guruhlari ichida javobgar shaxslaming uchta boshqaruv bosqichlarini ko'rsatish mumkin. Pastki darajada asosiy masalalar bo'lib: bozorlarni tahlil qilish, maqsadli bozorlarni belgilash, muhitga mos strategiyani tanlash, tovarlar va strategiyalami tahlil qilish, yangi tovarlarga bo'lgan ehtiyojlarni aniqlash, tovar yoki marka bo'yicha marketing faoliyatini boshqarish va muvofiqlashtirish. Shu darajada tovar yoki marka uchun reja ham ishlab chiqiladi. Boshqaruv funksiyalari tovarni himoya qilishga qaratilgan, boshqa xizmatlar bilan muvofiqlashtirish ishlari ham olib boriladi (sotuv, tovarlarni tadqiq qilish va yaratish, marketing tadqiqotlari va reklama). 3. Finnaning narx siyosati Baho siyosati deganda firma, kompaniyaning qisqa muddatli va kelajakda hal qilishi lozim bo'lgan maqsadlar va masalalar bilan bog'liq bo'lgan baho darajasini hamda lozim bo'lgan o'zgarishlami aniqlash tushunUadi. Baho siyosatining tarkibiy qismi bo'lib, tovarlaming bozonlagi narxining o'zgarish strategiyasini aniqlash hisoblanadi. Baho siyosatini ishlab chiqish marketing strategiyasining eng muhim funksiyalaridan biri hisoblanib, aynan, baholai^a tegishli qarorlar umumiy baho siyosati doirasida firmaning maqsadli bozori obrazi va marketing tarkibi bilan bog'lanadi. Baho siyosatining asosini firmaning bozordagi baho strategiyasini ishlab chiqishni tashkil qiladi. Baho strategiyasi asosida tovarlarni sotish jarayonida narxlarga tegishli qarorlarni qabul qilish yotadi. Narxlarni shakllantirishdan oldin firma bahoga tegishli qarorlarni qabul qilishga ta ’sir ko'rsatadigan barcha tashqi, ichki omillami tahlil qilib chiqishi lozim bo'ladi. Baho strategiyasini ishlab chiqishning beshta bosqichi mavjud: narx belgilashning maqsadlarini shakllantirish, baho belgilashning umumiy siyosatini ishlab chiqish, bevosita baho strategiyasini belgilash, baho strategiyasini amalga oshirish, baholarni bozor talablariga moslashtirish. Keltirilgan baho strategiyasining bosqichlarini qisqacha ko'rib chiqamiz. 1. Narx belgilashning maqsadlarini shakllantirish.

Narxni belgilash strategiyasi firmaning umumiy maqsadlari bilan bog'langan bo'lib, uni aks ettirishi lozim. Narx belgilashning uchta maqsadi bo'lib firma ulardan birini tanlashi mumkin: narx belgilash sotuvga asoslanishi foydani ko'paytirishga asoslanishi, narx belgilash mavjud vaziyatga asoslanishi mumkin (raqobatchilarning harakatini zararsiz-lantirish, yetkazib beruvchilarning talabini kamaytirish yoki baholarni muqobillashtirish). 2. Narx belgilashning umumiy siyosati. Bu siyosat doirasida narxlarga tegishli qarorlar firma maqsadli bozorlari, marketing xarakteri va tarkibi bilan bog’ lab qabul qilinadi. Narxlami belgilash strategiyasining imkoniyatlari quyidagi besh omillar bilan aniqlanadi: real xarajatlar va foyda, raqobatchilarning taklifiga qaraganda iste’molchilar uchun tovarning qadrliligi; bozor segmentlari yoki iste’molchilaming talab omillari bo'yicha farqlanishi; raqobatchilarning bo'lishi mumkin bo'lgan reaksiyasi; firmaning marketing maqsadlari. 3.Bevosita narx strategiyasi. U xarajatlar, talab yoki raqobatchilikka asoslangan bo'lishi mumkin. Narx strategiyasining asosiy turlari qatoriga quyidagilar kiradi: «Qaymog'ini olish», tovami bozorga olib kirish, baho yetakchisining strategiyasi, tabaqalashtirilgan narxlar strategiyasi. 4. Baho strategiyasini amalga oshirish. Amalda narx strategiyasini amalga oshirish bu narxlami xarajatlar, talab va taklif munosabatlarining, raqobat sohasidagi o'zgarishlarni hisobga olib, tizimli sozlashni talab qiladi. 5. Narxlami bozor talablariga moslashtirish. Bu amalda preyskurantlar, ustama qo'shimchalar, chegirmalar, kompensatsiya shart-sharoitlari orqali amalga oshiriladi. Baholarni belgilay turib, awalo, ulaming pastki va yuqorigi chegaralarini bilish, balki shu chegaralardan narx past yoki yuqori bo'lsa, bu ham iqtisodiy ham ruhiy jihatdan maqsadga muvofiq emasligini aniq tasawur qilish kerak bo'ladi. Belgilangan chegaralar doirasida baholarni sotuvchi va oluvchi uchun manzur bo'lgan ko'rsatkichlar doirasida o'zgartirib turish kerak. Shunday qilib, narx strategiyasini ishlab chiqish bozordagi vaziyatni yaxshi bilish, yuqori malaka, qat ’iy qarorlar, ijodiy yondashuv va intutsiyani talab qiladi. Narx strategiyasi awal boshdan tovar strategiyasida va taqsimlash strategiyasida shakllantirilgan barcha talablar va cheklanishlami hisobga olishi lozim. Tovar bozorlaridagi vaziyatlami xarajatlar (raqobatlar bo'yicha) qonunchilik va axloqiy omillarni tahlil qilish, o'zgaruvchan baho strategiyalarini ishlab chiqishga asos fro'ladi va uning maqsadlarini to'g'ri belgilash va alternativ fe ho vaziyatiga ega bo'lish imkonini yaratadi. Baho strategiyasini tanlash jaryonida marketing

dasturida baholarning roli aniqlanadi, keyinchalik baho siyosatini rivojlantirish masalasi hal etiladi va muayyan tovar assortmenti uchun aniq narxlami belgilash uchun bahoning tarkibi aniqlanadi. Yakunlovchi bosqich baholar strategiyasiga tegishli ishlami muvofiqlashtirishni ko'zda tutadi. Tovar bahosini belgilashda bir necha yo'llardan foydalaniladi: • sarf-xarajatlarga qarab baho belgilash; • talabga qarab baho belgilash (elastiklikni hisobga olib baho belgilash); • raqobatga qarab baho balgilash (firma faoliyat ko'rsatadigan bozor tarkibini hisobga olish: takomil raqobat muhiti, monopoliya, monopolistik raqobat, oligopoliya). Bahoni belgilashda qo'llaniladigan strategiyalar bir necha belgilariga ko'ra bir- biridan ajralib turadi: • har xil qilib bahoni belgilash (fazoviy, shaxsga qaratib, miqdoriy va hokazo); • raqobatlashuvchi baholarni belgilash; • assortiment bo'yicha baho belgilash (baho chiziqlari, butunlashtirilmagan baholar va hokazolar); • geografik (ishlab chiqarish va sotish nuqtalariga qarab baho belgilash); • rag'batlantiruvchi baholarni belgilash (har xil chegirmalarni ko'zda tutib). Baho belgilashning uchta usuli mavjud: • birinchi usul firmaning ichki manfaatlariga kuchli yo'naltirilganligini namoyon etib, sarf-xarajatlar asosida baho belgilash; • ikkinchi usul raqobatchilarning bahosiga qarab narx belgilash. Bu holda asosiy e’tibor raqobatchilaming faoliyatiga beriladi. Uchinchi usul marketingga yo'naltirilgan baho belgilash usuli Marketingga yo'naltirilgan baho belgilash usuli bo'yicha muayyan bozorda tovaming iste ’molchi uchun qimmatli bo'lgan xususiyatlari va marketing strategiyasi hisobga olinib baho belgilanadi. Sarf-xarajatlarga asosan baho belgilashning ikkita usuli mavjud: tannarx asosida baho belgilash va to'la xarajatlar asosida baho belgilash. Tannarx bo'yicha baho belgilashda ishchi kuchi, materials, yoqilg'i, energiyaga ketadigan xarajatlar, amortizatsiya, sug'urta, ustama xarajatlar, boshqaruvga ketadigan xarajatlar hisoblab chiqiladi va baho bir dona mahsulotga nisbatan hisoblab chiqiladi. Bunda mahsulot miqdori oldindan taxminan belgilanadi. Bu usul bilan baho belgilashda foyda me ’yori, to'lanadigan soliqlar ham hisobga olinadi. Bu usul bilan baho belgilanganda faqat firmaning ichki xarajatlari nisobga olinadi, lekin iste ’molchining tovarga yuqoriroq narx to'lashga tayyorligi hisobga olinmaydi. Lekin shunday bo'lsa ham, bu usul tovaming minimal bahosini belgilab, kompaniyaga ozmi-ko'pmi foyda olish imkonini yaratadi. Narx belgilashda zarar keltirmaydigan darajada narx belgilash usuli ham mavjud.

Buning uchun mahsulot hajmiga bog'liq xarajatlar va bog'liq bo'lmagan (muqobil xarajatlar) xarajatlar hisoblab chiqiladi. Keyin har xil darajadagi baholar orqali daromad va xarajatlami muvozanatga keltiradigan mahsulot hajmi hisoblab topiladi. Aynan shu hajmda mahsulot ishlab chiqarilib sotilsa, firma zarar ko'rmaydi, aksincha, minimal darajada foyda ko'rishi ham mumkin. Raqobatchilarning bahosini tahlil qilib narx belgilash usuli Bu usul yordamida narx belgilash sarf-xarajatga qarab emas, balki raqobatchilarning narxlari asosida belgilanadi. Bu usulga ko'ra narx belgilash ikki xilda olib boriladi. Birinchisi joriy narxlar asosida o'z mahsulotiga narx belgilash, ikkinchisi mqobat savdolari asosida narx belgilashdir. Joriy narxlar asosida narx belgilash asosan tovar turlari kam bo'lgan hollarda qo'llaniladi. Bu yo'l ko'proq «ideal raqobat» tushunchasiga to'g'ri kelib, undan iqtisodchilar keng foydalanadilar. Raqobat savdosi orqali narx belgilashda tovarning tegishli ravishda tafsilotlari ro'yxati tuzilib, uni sotish bo'yicha shartnomalar tanlovga (tenderga) qo'yiladi. Tovarni yetkazib beruvchilar, faqat ularga va sotib oluvchilarga ma'lum bo'lgan bahoni belgilaydilar (yopiq savdo deb ataluvchi sotuv). BelgUangan narx oshkora etilmaydi. Bu shakldagi savdoning o'ziga xosligi ham aynan shunda. Natijada sotib oluvchi eng past narx belgilagan sotuvchining, ya ’ni tovarni yetkazib beruvchini tanlaydi. Bunda yetkazib beruvchining asosiy vazifasi raqobatchinikidan pastroq, lekin maqbul foydani ta’minlaydigan narxni belgilashdir. Shunday qilib, raqobat muhiti narxlarning juda oshib ketishiga ham, haddan tashqari pasayib ketishiga ham yo'l qo'ymaydi. Aynan raqobat muhitida narx belgilanganligi uchun bu usul raqobat savdosi orqali narx belgilash deb nomlangan. Narx belgilashning yana bir usuli bor. Bu usul narxning baland-pastligiga ko'ra xaridorlarning ko’ payishi yoki kamayishi va unga ko'ra sotiladigan tovarning miqdori, olinadigan foyda ko'rsatkichini hisobga olib belgilash usuli hisoblanadi. Ma’lumki, har qanday narx sotuvchiga ma’qul bo'lsa ham oluvchiga to'g'ri kelavermaydi. Xaridorlar yuqori sifatli tovarlarni arzon narxda olishni, sotuvchilar esa o'z mahsulotlarini yuqoriroq narxda sotib ko'proq foyda olish pavida bo'ladilar. Bu ikki maqsad bir-biriga zid bo'lsa-da, ko''p hollarda sotuvchi bilan oluvchi baribir o'zaro murosaga keladilar va kelishgan narxda biri sotishga, ikkinchisi esa olishga rozi bo'ladi. Bu - hayotiy haqiqat. Shunday bo'lsa- da, amaliyotdan ma’lumki, narx past bo'lsa, tovarni oluvchilar ko'payadi va aksincha, narx baland bo'lsa, oluvchilar soni kamayadi. Aynan ana shu holat narx belgilashda asos bo'lib, xizmat qiladi. Bu usulda narx belgilash uchun maxsus quyida keltirilgan jadval tuzib barcha ma’lumotlar unga kiritiladi (5-jadval). Jadvalning birinchi ustunida eng past va eng yuqori narx ko'rsatkichlari, ikkinchi ustunda olinishi mumkin bo'lgan foyda ko'rsatkichi (bir dona mahsulot uchun), keyingi ustunda narx oshishi bilan

xaridorlami yo'qotish ehtimoli (eng muhim ko'rsatkich) va oxirgi ustunda amalda sotilgan mahsulotlardan olinadigan foyda ko'rsatkichi keltirilgan. 5-jadval Savdo jarayonida belgilangan narx Foyda Oluvchilar ehtimoli Kutilgan foyda 5000 0 0,99 0 5100 100 0,90 90 5200 200 0,80 160 5300 300 0,40 120 5400 400 0,20 80 5500 500 0,10 50 Jadvaldan ko ' rinib turibdiki , nanc oshgan sari yo ' qotilgan xaridorlarning soni ham ko ' payib boradi . Shu bilan kutilgan foyda ham kamayib ketadi . Keltirilgan ma ’ lumotlarga ko ' ra , eng katta foyda 160 so ' m miqdorida tovarga 5200 so ' m narx belgilanganda olish mumkin . Eng kam foyda ikki holatda , ya ’ ni tannarx darajasida narx belgilansa va eng yuqori narx belgilangan hollarda bo ' lishi mumkin . Bu usul bilan narx belgilash samarali bo'lib, sotuvchiga ham xaridorga ham maqbul narx belgilash mumkin bo'ladi. Bu usul juda keng miqyosda qo'llanilishi mumkin. Marketingga yo'naltirilgan baho belgilash Marketingga yo'naltirilgan usul bo'yicha baho belgilashda 10 ta omil hisobga olinishi kerak (23-rasm). Marketing strategiyasi. U yoki bu tovarga baho marketing strategiyasiga qarab belgilanishi kerak. Yangi tovarlarga qo'yiladigan narx bozorda tovarlaming o'mini belgilash strategiyasiga bog'liq, eski tovarlarga narx belgilash esa shu tovarlarga nisbatan amalga oshiriladigan strategik maqsadlarga bog'liq. Yangi tovarlarga narx belgilash. Yangi tovarlarni bozorlarga olib kirishda kompaniyaning marketing bo'yicha rahbarlariga qabul qilishlari lozim bo'lgan eng muhim qaror bu tovarlarni bozorlardagi o'rnini belgilash bilan bog'liq. Bu strategiya bahoni belgilashga jiddiy ta ’sir ko'rsatadi.

23-rasm. Marketingga yo'naltirilgan baho belgilash usuli. Tovarlarning bozordagi o'rnini belgilash maqsadli bozorlarni tanlash va tovarlarni nufuzli ustuvorligini ta ’minlash bilan bog'liq. Keltirilgan har bir omil narx ko'rsatkichiga katta ta’sir ko'rsatishi mumkin. Yangi tovarlar uchun ularga mos keladigan maqsadli bozorlarni tanlash va xaridorlar uchun bu tovarlar qanchalik qadriyatga ega ekanligini aniqlash kerak bo'ladi. Ikkinchidan, tovarlar uchun bozorlarda bir nechta jozibali segmentlar bo'lsa, shunga yarasha tovaming o'zgartirilgan variantlarini ishlab chiqish maqsadga muvofiq bo'ladi: bu variantlar uchun har xil narxlarni belgilash maqbul hisoblanadi. Bunda nandarning har xil bo'lishi xarajatlarning har xil bo'lgani uchun emas, balki bu tovarlaming iste ’molchilar uchun qanchalik qadrli ekanligi bilan bog'liq bo'lishi kerak. Tovarni bozorga olib kirish strategiyasi. 24-rasmda baho va tovarlarni muvaffaqiyat sari yetaklaydigan marketing strategiyasining to'rtta xili keltirilgan. Tovarni muvaffaqiyat sari yetaklash Yuqori daraja Past darajaBaho Yuqori daraja qaymog'ini tez olish strategiyasi qaymog'ini sekin olish strategiyasi Bozorga tez kirib borish Bozorga sekin kirib borish 24-rasm. Yangi tovarlarni bozorga olib kirish strategiyasi.

Yuqori darajadagi baho bilan tovarni muvaffaqiyat sari yetaklashga ko'p xarajatning mos kelishi qaymog'ini tez olish strategiyasi deb ataladi. Yuqori narx yuqori darajadagi foyda me ’yorini ta’minlaydi, tovaming muvaffaqiyatga erishishini ta’minlovchi chora-tadbirlar to'g'risida xaridorlarning yuqori darajada xabardorligi muhitini yaratadi. Qaymog'ini sekin olish strategiyasida yuqori narx tovarni muvaffaqiyat sari yetaklash uchun kam xarajatlar bilan birgalikda keladi. Kompaniyalar yuqori narxlami tovarlarni muvaffaqiyat sari siljitish bo'yicha kuchli harakatlar olib borsalar, bozorga tez kirib borish strategiyasiga rioya qiladilar. Bu holatda asosiy maqsad bozorda o'z ulushiga tezroq ega bo'lish hisoblanadi. Bozorga sekin kirib boorish strategiyasida past baho bilan tovarni muvaffaqiyat sari yetaklashga kam xarajatlar amalga oshiriladi. Bu strategiyalar odatda xususiy markali tovarlarni sotishda ishlatiladi: tovarni sotishda muvaffaqiyat sari siljitishga qaratishda uni muvaffaqiyat sari siljitishga qaratilgan tadbirlarsiz ham sotish mumkin bo'ladi. Tovarni muvaffaqiyat sari yetaklashga kam xarajat sarflash foyda me ’yorining yuqori bo'lishini ta’minlaydi. Qaysi hollarda yuqori baho belgilash strategiyasidan va qaysi hollarda past narx belgilash strategiyasidan foydalansa bo'ladi? Bu savollarga javob berish uchun tovarlarning tasirfidan kelib chiqish kerak (6-jadval). Baho belgilashda boshlang'ich narxni hisoblash va beUilash eng muhim ish hisoblanadi. 25-rasmda boshlang'ich narxni hisoblash tartibi keltirilgan. Odatda boshlang'ich narxni hisoblashda quyidagi xarajatlar hisobga olinadi: • mahsulotlarni yangi bozorga olib kirish bilan bog'liq xarajatlar; • eksport jarayonini ta’minlash bo'yicha operation' xarajatlar; • personalga, marketing tadqiqotlariga, tovarni tashishiga, sug'urtaga, kommunikatsiyalarga, xorijda tovar muvaf-faqiyatini ta’minlash chora- tadbirlariga ketadigan xarajatlar; Yuqori va past darajadagi narxlarni belgUash shartlari 6-jadval Yuqori narxlarni belgilash maqsadga muvofiq Past narxlarni belgilash shartlari • tovar yuqori qadriyatga ega ; » iste ’ molchilar yuqori darajada to ' lov qobiliyatiga egalar ; • past baho yagona amalga oshirish mumkin bo'lgan • iste’molchi va to'lovchi har xil shaxslar; • raqobat yetarli darajada emas; • xaridorga haddan tashqari ta’sir ko'rsatiladi. yoki egalik qilish chorasi; • tajriba egri chizig'ining ta’siri; • pul ishlab topishni keyinga qoldirish; • pul ishlab topishni boshqa nimadandir amalga oshirish;

• bozorga kirib borish uchun to'siqlar mavjud; • raqiblarga nisbatan yirtqichlarcha munosabatda bo'lish. _____

• xorijiy bozorlarga kirib borish xarajatlari: tariflar va soliqlar, xorijiy xaridorlar bilan bog'liq bo'lgan xavf-xatar, tavakkalchilik, tovarlami xorijiy bozorlarda muvaffaqiyatini ta’minlash chora-tadbirlariga sarflanadigan xarajatlar; • valuta ayirboshlash bilan bog'liq xavf-xatarlar. Raqobatlashuvchi baholarni belgilash o'ziga xos xususiyatlarga ega (26-rasm). Ko'pchilik xalqaro bozorlarda faoliyat ko'rsatadigan kompaniyalar har xil mamlakatlar uchun har xil narx belgilaydilar. Bahoni belgilash yo'l-yo'riqlari, usullari o'zgarib tursa-da, bahoni belgilash har doim marketing kompleksi uchun muhim masala bo'lib qolmoqda. Baho kompaniyaning daromadiga bevosita ta ’sir ko'rsatadi. Aynan shuning uchun ham marketing qarorlarini qabul qilishda baho eng muhim strategik vosita sifatida foydalanish zarur. Biror bahoni belgilash strategiyasini tanlashda baho orqali barcha xarajatlarni qoplash asosiy vaziyat sifatida hisoblanadi. Bahoni belgilash har xil hisob-kitob ishlarini bajarishni talab etadi. Bu hisoblar ichiga boj to'lovlari va vositachilarga to'lanadigan ustama xarajatlar ham kiradi. Bunga ichkiraqobat tufayli to'lanadigan demping, kul rang, qora bozor va boshqa turdagi xarajatlar ham hisobga olinishi lozim. Davlat tashkilotlari tomonidan talab qilinadigan kutilmagan to'lovlar, valuta kursining o'zgarib turishi bilan yuzaga keladigan xarajatlar ham bor. Bularning barchasiga tayyor bo'lish, ulami taxmin qilib turishga to'g'ri keladi. Ichki va tashqi bozorlarga chiqishda, ya ’ni baho belgilashning bir nechta strategiyalari mavjud. Bular: «qaymog'ini olish», «bozor bahosi ortidan borish» va «bozorga kirib borish» strategiyalari. «Qaymog'ini olish» strategiyasining maqsadi qisqa muddatda katta foyda olish. Bunday natijaga ega bo'lish uchun noyob xususiyatlarga ega bo'lgan va uning uchun xaridor yuqori bahoni to'lashga tayyor bo'lishi talab etiladi. Bozor segmenti bu tovar uchun yaxshi o'rganilgan va oldindan tayyorlangan bo'lishi zarur. Agar bozor yetarli o'rganilmasa, «qaymog'ini olish» strategiyasi o'zini oqlamasligi mumkin. Bozordagi baho ortidan borish strategiyasiga ko'ra bozorga ma'lum tovar bilan kiriladi va narx belgilash standart yo'l-yo'riqlarga ko'ra amalga oshiriladi. Bunda sotuv bahosi raqobatchilarning bahosidan yuqori bo'lishi mumkin emas, agar tovar sifati raqobatchilamikidan yuqori bo'lmasa. Bu usulni qo'llash firmaning aniq xarajatlarini hisobga olishga va maqbul foydani olishga bo'lgan ishonchga asoslanishi lozim. Bozorga kirib borish strategiyasi oldindan past narxni belgilab sotuv hajmini katta qilishga va shu yo'l bilan bozor ulushiga ega bo'lishga qaratilgan. Bu strategiya ommaviy bozorlarda, baho elastik bo'lgan hollarda qo'llaniladi. Bu usulga ko'ra muvaffaqiyat qozonish ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, mahsulot

hajmining ko'payish imkoniyatiga bog'liq. Qabul qilingan jahon bozori bahosi bo'yicha narx belgilash bitta narxni barcha xaridorlar uchun (agar marketingga ketadigan xarajatlar past bo'lib, mahsulot hajmi katta bo'lmasa) belgilash yoki o'rtacha xarajatlar asosida narx belgilash bo'yicha amalga oshiriladi. Ikki tomonlama baho belgilash usulida ichki va eksport narxlariharxilqilibbelgilanadi. Ikki tomonlama narx belgilashning ikJcita usuli mavjud: «xarajatlar plus» va «eng yuksak xarajatlar» usuli. Xarajatlar plus usuli barcha ichki va tashqi xarajatlarni hisobga oladi va qisqa muddatdagi real xarajatlarni aks ettiradi. Bu usul bilan belgilangan baho ayrim hollarda shu qadar yuqori bo'lib chiqadiki, xaridorlar ko'p hollarda tovarlarni xarid qilishdan voz kechadilar. Shuning uchun eksporterlar «xarajatlar plus» usulini qo'llab, vaziyatga qarab bahoni har xil qilib belgilaydilar va ularni o'zgartirib turadilar. Baholarga o'zgartirish kiritish valutalarni ayirboshlash kurslariga ham ta’sir ko'rsatadi. Baho masalasi kompaniya taqdiriga katta ta ’sir ko'rsatadigan omil bo'lgani uchun uni belgilash, boshqarish siyosatini olib borish masalasi eng muhim masalalar qatoriga kiradi. 4. Tovarlarni sotishni tashkil qilish muammolari (avtomobil misolida) Avtomobillar bozori har xil mamlakatlarda bir-biridan farq qilib turadi. Shuning uchun har bir bozor alohida tahlil va tadqiq qilinishi maqsadga muvofiqdir. Har bir bozor har bir mamlakatda o'ziga xos iqtisodiy vaziyat, siyosiy omillar, ijtimoiy holatning turli-tumanligi, xarid qobiliyati, iste ’mol urf-odatlari bilan tasniflanadi. Avtomobillarni sotishda muvaffaqiyatga erishish uchun quyidagilar zarur bo'ladi: mamlakatlar, regionlar bo'yicha bozorlar ro’ yxatini tuzish, ulami tahlil qilib ma’lumotlar bazasini shakllantirish, maqsadli iste’molchilami aniqlash va ulaming iste’molchilik ustuvorligini belgilash, baho darajasini o'rganish, avtomobillarning raqobatbardoshligini baholash, bozorlar bo'yicha raqobatchilikni baholash, bozorda qatnashayotgan sotuvchilarni tabaqalashtirish zarur bo'ladi. Yana quyidagi masalalarni hal etish talab etiladi: birinchi va keyingi navbatlarda qaysi bozorlarga kirib borish; bozorlarga kirib borish usullariga tegishli qarorlarni qabul qilirh; bozorga kirib borish uchun marketing kompleksiga tegshli qarorlarni qabul qilish; mamlakatlar va regionlar bc'yicha bozor ulushini belgilash. Aniq bozorga kirib borish masalasini hal etish: o'ziga tegishli avtosalonlar orqalimi; boshqa ta ’sischilarning avtosalonlari orqalimi; hamkorlikda tashkil etilgan avtosalonlar orqalimi yoki xususiy tadbirkorlar tashkil etgan avtosalonlar orqalimi, yoki bir yo'la bir nechta avtosalonlar orqali amalga oshirilishi mumkin. Samarqand avtomobil zavodi shahar ichida va shahar atrofida yo'lovchilarni

tashishga mo'ljallangan ikkita toifadagi «SAZ»-21.7 va «SAZ MR»-37.1 markali avtobuslami ishlab chiqara boshladi. Bir yo'la universal shassi asosida 4 tonnagacha yuk ko'tariladigan avtomobillar ham ishlab chiqarila boshlandi. Ishlab chiqarilayotgan avtomobillarning raqobatbardoshligi ancha yuqori darajada. Ularning texnik, iqtisodiy, ekspluatatsion ko'rsatgichlari shu toifadagi M-23, M-24, M-50 va PAZ-32-054 avtomobillarinikidan birmuncha yuqori darajada. Yoqilg'i sarfi eng kam bo'lib, 100 km. masofaga bor-yo'g'i dizel yoqilg'isidan 16-18 litr sarflaydi. Matorining quwati 120 ot kuchiga ega va u «Yevro-1» standarti talablariga javob beradi. Avtomobillar O'zbekiston, O'rta Osiyo, Yevropa, Rossiya, Osiyo mamlakatlari iqlim sharoitida ekspluatatsiya qilishga moslashtirilgan. Avtomobillarni keng miqyosda sotish bilan shug'ul-lanadigan va ularni savdo oldi tayyorgarlik ishlarini bajaradigan dilerlik tizimi yaratilmoqda. Shu bilan birga sotilgan avtomobillarga muntazam rejali ravishda maqsadli texnik xizmatlari ko'rsatadigan tizim ham yaratilmoqda. Yaratilayotgan texnik xizmatlar ko’ rsatish tizimi orqali avtomobillarning uzel, agregatlarini joriy ta’mirlash va ehtiyot qismlar bilan ta’minlash ishlari amalga oshiriladi. Avtobuslar va yuk avtomobillarini muqobil sotilishini ta ’minlash uchun savdo tashkilotlari tizimini tashkil etish zarur bo’ladi. Awalo, mavjud bo’ lgan avtomobillarni sotish tizimidan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Mamlakatlar, regionlar bo'yicha avtomobillarga bo'lgan talab darajasini baholash lozim bo'ladi. Biz avtomobillar bozorini omillar bo'yicha mamlakatlar miqyosida tahlil va taxmin qUinadigan modelini ishlab chiqdik. «Samavto» avtomobillarini muvaffaqiyatli sotish uchun quyidagi ishlarni bajarish lozim bo'ladi: avtomobillarning raqobatbardoshlik xususiyatlarini kuchaytirish; ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va bahosini pasaytirish (raqobatchilarga nisbatan); kompaniyaning marketing faoliyatini jadallashtirish; reklama bilan faol shug'ullanish, buning uchun: reklama murojaatlarini, bukletlarini ishlab chiqish, reklama kliplarini televidenie uchun ishlab chiqish, reklama matnlarini radio uchun ishlab chiqish, reklama shartlarini ishlab chiqish, reklamani keng miqyosda olib borish, internet tarmog'iga^klama murojaatini joylashtirish, avtomobillarni xarid qiluvchi potensial xaridorlarga shaxsiy xat jo'natish ishlarini amalga oshirish. Avtomobillarni bozor talablariga mosligini tahlil qilish kerak bo'ladi. Eksport tovar siyosati ma'lum harakat sxemasining bo'lishini talab qiladi yoki korxonada avtomobillar assorti-mentini shakllantirishga va boshqarishga qaratilgan chora-tadbirlarning maqsadli yo’ nalganligini ta’minlovchi oldindan o'ylangan harakat tamoyillarining bo'lishini taqozo etadi.

Assortment va uni boshqarishning tarkibiy elementlari bo'lib quyidagilar hisoblanadi: avtomobillarga ta ’sir qiluvchi ichki va tashqi omillarni hisobga olish; avtomobillarni yaratish, ishlab chiqish, bozorlarda muvaffaqiyat sari yetaklash va sotish; avtomobillarni eksport qilishni huquqiy ta’minlash. Samavto tovar siyosatini amalga oshirish vositasi sifatida baholarni belgilash va ularni boshqarish. AvtomobUlarning iste ’mol qobiliyatini ham baholab turish lozim bo'ladi. Buning uchun sifati, mustahkamligini, tashqi ko'rinishi, nufuzligini, ekspluatatsion xarajatlar, kafolatlar va servis xizmatlarini ko'rsatish shart-sharoitlari kabi ko'rsatgichlarini tahlil qilib baholash talab etiladi. Har qanday bozorda avtomobillarni muvaffaqiyatli sotish quyidagilar bilan erishiladi: sotuv tizimini tashkil etish; reklamaning samaradorligi va sotuvni rag'batlantirish usullari; bozorni to'g'ri tanlash; bozorga chiqish usullari va vaqtini belgilash; bozorlarda tovar harakatini ta ’minlash chora-tadbirlarini amalga oshirish; avtomobillarni iste’molchilarga yetkazib berish xarajatlarini hisoblash; maqsadli bozorlarda ishlash tajribasining mavjudligi; avtomobil bozorlarida ishbilarmonlik aloqalarining mavjudligi; to'g'ri keladigan vositachilar va savdo sheriklarining mavjudligi; bozorda infratarkibning borligi; bozorning monopoliyalashgan darajasi; bozorda shakllangan sotuv ular odatlari va sotuv amaliyoti; avtomobillarga bo'lgan talabni shakllantirishga qaratilgan chora- tadbirlarning amalga oshirilishi; avtomobillarni sotish bo'yicha rag'batlantiruvchi yo'l-yo'riqlarni amalga oshirish; komunikatsiya tizimi va vositalarining rivojlanganlik darajasi; jamoatchilik bilan aloqalarning rivojlanganlik darajasi; to'g'ridan-to'g'ri marketingning mavjudligi; mijozlar (mish-mishlar); reklama, shaxsiy kommunikatsiya yo'Iaklari, bozorga chuqurroq kirib borish va uni kengaytirish chora-tadbirlarini ishlab chiqish; sotuv hajmini uzluksiz oshirib borish. «Samavto» 2010-yilgacha avtomobillarni ishlab chiqarishni oshirib borish rejasiga ega. Avtobuslarni ishlab chiqarishni yiliga 4 ming donaga, yuk avtomobillarini bir ming donaga yetkazish mo'ljallangan. Bu miqdordagi avtomobillarni to’la sotish uchun ko’p yo’lakli sotuv tizimini tashkil etish lozim bo'ladi. Lekin bunday tizim bosqichma-bosqich tashkil etiladi. Boshlang'ich davrda avtomobillar davriy ravishda eksport qilina boshlaydi. Eksport hajmining ortib borishi bilan yo eksport bo’limini tashkil etish yoki O‘zbekiston hududida faoliyat yurituvchi eksport bilan shug’ullanadigan firmalar bilan hamkorlik qilinadi. Ikkinchi bosqichda-xorijiy bozorlarga muqobil chiqish maqsadi yuzaga kelgach muayyan bozor uchun ishlab chiqilgan maqsadlar va strategiyalardan kelib chiqib, savdo sherigini tanlash ehtiyoji tug'iladi. Balki bir yo’ la har xil toifadagi bir nechta savdo sheriklarining xizmatlaridan foydalanish mumkin bo’ladi. Uchinchi bosqichda-o’ zini eng yaxshi tomondan ko’rsatgan savdo vositachisiga

unga biriktirilgan hududda avtomobillarni sotish bo’yicha alohida vakolatlarni berish lozim bo’ladi. Savdo vositachisi-bu ishlab chiqaruvchi va avtomobillarni iste’mol qiluvchilar orasidagi hamda ularning o’zaro munosabatlarini yuzaga keltiruvchi shaxs, firma yoki tuzilma. U ko’pincha avtomobillarni tashib yetkazib berish, saqlash, sug’urta, sotish va boshqa sohalarda faoliyat ko'rsatadi. U mamlakatlarda yuzaga kelgan foyda miqdori doirasida va an’analarga xos ravishda o’z faoliyatini yuritadi. Odatda, vositachining oladigan foydasiga uning qo’yadigan ustamasi, sotuvni rag’batlantirishga, reklama, mukofotlar uchun mo'ljallangan ajratmalar kiradi. O ‘zbekistonda o’rta sig’imli avtobuslar va kichik hajmdagi yuk avtomobillarni Samarqand avtomobil zavodi ishlab chiqaradi. Ma ’lumki «0‘zavtosanoat» hissadorlik kompaniyasi Turkiyaning «Koch» Xolding kompaniyasiga tegishli bo’lgan «Samkochavto» qo'shma korxonasining 50 foizlik ulushini 2006-yili sotib oldi va natijada sobiq zavod yuz foizlik o'zbek kapitaliga ega bo'lgan mas’uliyati cheklangan jamiyat (MChJ) Samarqand avtomobil zavodigaaylantirildi. Samarqand avtomobil zavodi Yaponiyaning «ISUZU Motors» kompaniyasi bilan hamkorlik shartnomasini tuzib, unga ko'ra Yaponiyaning «ISUZU Korporeyshn» kompaniyasi 3752 komplekt avtobuslarning shassisini yetkazib berishi va Samarqand avtomobil zavodi o’rta miyona avtobuslar va yuk avtomobillami ishlab chiqarishi kelishilgan. Rejaga ko'ra 2006-yili 252 ta, 2007-yili 1500 ta, 2008-yili 2000 komplekt shahar ichida va atrofida yo'lovchilami tashishga mo'ljallangan «ISUZU» avtobuslarini ishlab chiqarishi mo'ljallangan. Samarqand avtomobil zavodi asosida «ITOChU Korporeyshn» va «ISUZU Moto K » kompaniyalari bilan hamkorlikda zamonaviy avtobuslar va yuk avtomobillarini ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish maqsadida biznes-reja va texnik iqtisodiy asoslarni ishlab chiqish bo'yicha ishlar olib borilmoqda. Samarqand avtomobil zavodida ishlab chiqariladigan avtomobillami lizingga, sotish bo'yicha ustav kapitali 6 mlrd. so'mga teng bo'lgan «O'zavtosanoat-Lizing» maxsus kompaniyasi tashkil etildi. Bu kompaniya avtomobillami lizingga 5 foizlik lizing daromadiga 5 yil muddatga lizing. shartnomasi bo'yicha sotadi. Samarqand avtomobil zavodida avtomobillami ishlab chiqarishni kelajakda 5 ming donaga yetkazish mo'ljallangan. Har qanday mahsulotni ishlab chiqarish keyinchalik uni sotishni mo'ljallab amalga oshiriladi. Avtomobillar ularga qayerda talab bo'lsa, o'sha yerlarda sotuvga chiqariladi. Samarqand avtomobil zavodida ishlab chiqarilgan avtomobillami muqobil ravishda sotishni tashkil etish uchun respublikaning ham ichida ham tashqarisida keng tarmoqli dilerlik tizimini tashkil etish lozim bo’ ladi. O'zbekistonda avtomobillami sotish mumkin bo'lgan 4 xil manba mavjud: 1. O'ZDEUavtokompaniyasining maxsus magazine avtosalonlari, odatda,

bular dilerlik firmalari yoki ishlab chiqaruvchilarning distribyutorlari. 2. Avtomobillami sotish bilan shug'ullanadigan xususiy tijorat firmalari (bunday firmalar tashkil etila boshlandi). 3. «Samavto» hamkorlikda xususiy tadbirkorlar bilan tashkil etayotgan distribyutorlik tizimi. 4. «O'zavtosanoat-Lizing» lizing kornpaniyasi va uning joylardagi firmalari. Avtomobillami sotishni keng yo'lga qo'yish uchun Samarqand avtomobil zavodi Markaziy Osiyo davlatlari, Qozog'iston, Rossiya, Ukraina avtomobil bozorlariga ham kirib borish masalasini hal etishi lozim bo'ladi. Shu munosabat bilan nomlari keltirilgan mamlakat- lardagi avtomobil bozorining jozibadoriigini o'rganish va ana shu bozoiiarga kirib borish strategiyasini ishlab chiqish kerak bo'ladi. Avtomobillami uzluksiz sotishga kirishish uchun ma'lum harakatlar sxemasiga asoslanishi yoki ishlab chiqariladigan va sotuvga chiqariladigan avtomobillami rejalashtirishni shakllantirish imkonini beradigan oldindan o'ylangan faoliyat tamoyillariga asoslanishi lozim bo'ladi. Bunday tamoyillarning bo'lmasligi ishlab chiqariladigan avtomobillar assortimentining no muqobilligiga va bozorlarda muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi yoki avtomobillarning ayrim markalarining tasodifiy yoki Vtkinchi konyunktura omillari ta ’siriga tushib qolishiga olib kelishi mumkin. «Samavto»ning xalqaro sotuv siyosatini ishlab chiqish-ning asosiy maqsadi bo'lib xorijiy avtomobil bozorlariga kirishning eng samarali jarayonini ta’minlovchi optimal yo'nalishlarni va vositalami aniqlash hisoblanadi. Buning uchun sotuv faoliyatining belgilangan yakuniy natijalami ta’minlashga yo'naltirilgan tashkiliy shakl va sotuv usullarini ta ’minlash lozim bo'ladi. Sotuv siyosatini ishlab chiqish va asoslash quyidagi masalalarni yechishni talab etadi: •xorijiy maqsadli bozorlami yoki ularning ayrim segmentlarini tanlash; • sotuv tizimini tanlash va kerakli moliyaviy xarajatlami aniqlash; • tashqi bozorlardagi sotuv yo'Iaklarini va usullarini tanlash; • xorijiy maqsadli bozorlarga kirish usuli va vaqtini tanlash; • xalqaro miqyosda tovar harakati va iste’molchilarga avtomobillami yetkazib berish xarajatlarini aniqlash; • tashqi bozorlarda avtomobillarning sotilish jarayonini rag'batlantirish shakllari hamda usullarini aniqlash va buning uchun kerak bo'lgan xarajatlami hisoblab chiqish. Samarqand avtomobil zavodida avtomobillami ishlab chiqishga mo'ljallangan buyurtmalarni shakllantirish va avtomobillami sotish tizimi ishlab chiqildi (27- rasm). Tizim bir nechta darajadan iborat. Pastki darajada -xaridorlar o'zlariga eng yaqin bo'lgan dilerlik firmalariga avtomobillami sotib olish uchun murojaat etadilar.

Ikkinchi bosqichda xaridorlar bilan avtomobillami sotish-sotib olish bo'yicha shartnomalar tuziladi va imzolanadi. Shartnomalar ijro uchun «Samavto»ga yetkazib beriladi va u yerda ro'yxatdan o'tkazilib ijro etilishi nazorat qilinadi. Shartnoma bajarilib, ishlab chiqarilgan avtomobiUar dilerlik firmalariga buyurtmachilarga yetkazib berish uchun jo'natiladi. Barcha buyurtmalar umumlashtirilib zavodning oylik, chorak, yillik ishlab chiqarish rejasi tuziladi. Bir tomondan dilerga qo'yiladigan talablar va tuziladigan shartnomalar shartlari, dilerlarning majburiyatlari, avtomobillami saqlash va namoyish etishga qo'yiladigan talablar, avtomobillami sotish uchun tuziladigan namunaviy shartnoma shakli ishlab chiqilgan. Shunday qilib, ishlab chiqilgan tizim «Samavto» zavodining va u tomonidan ishlab chiqilgan avtomobillarning sotuv jarayonining samarali ishlashini ta’minlaydi. 5. Tovarlar va xizmatlaiui taqsimlash kanallarini boshqarish Taqsimlash kanallarida qaror qabul qilish jarayoni firmalarning uzoq muddatli rivojlanish an ’analari va uning bozordagi xatti-harakatlari bilan mos ravishda olib borilishi kerak. Savdo kanallarida an’anaviy savdo usullari, marosimlar va tashqi aloqalar ko'pincha raqobatchilaming hujumlarini bartaraf qilish, tanglikni pasaytirish yoki obro'-e’tibomi qutqarib qolish uchun saqlab turiladi. Bunday yondashuv kanalning evolutsion qattiqligi nomini olgan. Amalda barcha savdo bozorlari savdoning eski usullari bilan birgalikda radikal yangiliklarni qo'shib olib boradi. An ’anaviy savdo usullari bozorda qanchalik kuchli bo'lsa, moslashishga bo'lgan qobiliyat shuncha kam bo'ladi. Keyingi bir necha yil davomida tovarlami jismonan taqsimlash usullarining kommunikatsiya va axborotla^a ishlov berishning takomillashishi, kanalning qatnashchilari bo'lgan brokerlar va ko'tara savdo bilan shug'ullanadiganlar bajaradigan faoliyat turlarining sezilarli darajada qisqarishiga olib keldi. Bozorning pishib yetilishi munosabati bilan kanal qatnashchilarining buyurtmalarni yig'ish va savdoni tashkil qilishga qaratilgan harakatlari o'z ahamiyatini yo'qotadi va ular bevosita sotish hamda qo'shimcha xarajatlarni hisoblab to'lash bilan almashadi. Kanal bo'yicha kamroq zaxiralar vujudga keladi, chunki savdo muqobillashib buyurtmalar to'g'ridan-to'g'ri (vositachilami chetlab o'tib) bajariladigan bo'ladi. Muammo shundan iboratki, bahoni oshirish, to'lov shartlari va boshqa an ’anaviy savdo faoliyati tuzatishga uncha berilmaydi. Savdo shartlarini qayta ko'rib chiqish ko'pincha o'zaro munosabatlarga taktik o'zgartirishlar kiritadi. O'zaro munosabatlarda tomonlar murosaga kelmasalar oxir oqibatda savdo kanali darz ketadi va ishlab chiqaruvchi yoki xaridor aloqalarini uzishiga to'g'ri keladi. Bu hoi boshqa an’analarga o'tish bilan bog'liq bo'lgan ichki va tashqi muammolarni keltirib chiqaradi. Evolutsion qattiqlik yana bir jiddiy oqibatga olib keladi. Kanal

qatnashchisi zamon bilan barobar qadam tashlay olsa, o’ z ortidan o'zining tovar yetkazib beruvchilari, olib sotarlarini ham orqasidan xarob qiladi, ulaming unga ergashishi, ixlosmandligi ularga raqobatchilarini quvib yetishga xalaqit beradi. Buning aksi ham bo'lishi mumkin, qachonki chakana savdo qiluvchi innovatsiyalarga moyillik, uni mol yetkazib beruvchilar (o'z mollarini va savdo usullarini o'zgartirishni istamasalar) to'xtatib qolishsa. 28-rasmda taqsimlash va sotish kanallarini tashkil etish va boshqarish strategiyalarining bo'lishi mumkin bo'lgan turlari keltirilgan. Bugungi kunda bozorlarda eng katta sotuv hajmida tovar sotuvchilar boshlang'ich sotuvchi va oxirgi oluvchilar bilan bo'lmagan yuridik shaxs maqomiga ega bo'lgan (uchinchi tomon) sotuv kanalidan foydalanadilar. Raqobat ustuvorligini ta ’minlashda savdo kanallari hal qiluvchi rol o'ynaydi. Eng tabiiy kanallar bo'lib olib sotarlar, ko'tara oluvchilar, importers, chakana savdogarlar, komissionerlar va brokerlar hisoblanishadi. Undan tashqari har qanday iqtisodiy subyekt ayriboshlash jarayoniga ko'maklashuvchi ham savdo kanaliga xizmat qiladi. Banklar, ekspeditorlik firmalar to'lov jarayoni ga xizmat qiladilar, reklama agentlari va savdo ko'rgazmala-rini tashkil etuvchilar o'z axborot oqimlarini yo'naltiradilar. Tijorat tashish ishlarini bajaruvchi transport vositalari va umumiy foydalanishga mo'ljallangan omborxonalar tovar harakatini ta ’minlashadi. Bunday tahlil iste’molchi va raqobatchini tahlil qilishdek ahamiyatga egadir. Marketologlarga integrallashgan axborot kanallar tizimi ham yordam beradi. Ular bozorni taxmin qilishda, zaxiralarni boshqarishda, ishlab chiqarishni rejalashtirishda ustuvorligini ta ’minlaydilar, vaqtni tejash, hujjatlarni rasmiy- lashtirish ishlarida ko'maklashadilar. Iste ’molchining franshizasi mavjud iste’molchilarning soni va toifasi hamda olitvsotarga qanchalik sodiqligi bilan aniqlanadi . Iste ’molchi qanchalik chakana sotuvchi tovarning maksimal samaradorligini oshirishiga ishonsa (muammo-lami aniqlashda, ulaming yechimini to'g'ri topishda, ko’maklashishda uning tavsiyalari, amaliy xizmatlari, kafolatlari va sezilmas nufuzi bilan), u chakana sotuvchiga shuncha tarafdor bo’lish ehtimoli yuqori bo’ladi. Uchta asosiy omillar - omilkorlik, sarf-xarajat va nazorat taqsimlash va marketing faoliyatida hisobga olinishi kerak. Ma'lum funksiyalarni o’ z kuchi bilan bajarishi kerakmi yoki yo'qmi to'g'risida qaror qabul qilishda har bir uchta omil mukammal tahlil etilishi talab etiladi. Omilkorlik va nazorat ikki nuqtayi nazardan baholanishi lozim: asosiy raqobatlashuv strategiyalar o'rtasidagi mutanosiblik, kanal bo'yicha sheriklar

tomonidan amalga oshiriladigan va ishlab chiqilgan marketing strategiyasini kanal bo'yicha sheriklar tomonidan amalga oshirish qobiliyati bilan kanalning har bir alternativ qatnashchisi omilkorligi, sarf-xarajatlar va nazorat vazifalarini har bir funksiya bo'yicha baholanishi mumkin. Muammo shundaki, kanalning funksiyalarini har doim ham bo'lakchalarga bo'hb bo'lmaydi. Olib sotar ko'pincha tovarlarni yo hammasini olasan, yo hech nima deb turib oladi. Bu kanalni tanlashni qiyinlashtirib qo'yadi, chunki olib sotar bir funksiyani bajarishda kuchli bo'lishi mumkin, lekin boshqa funksiyani bajarishda zaif bo'lishi mumkin. Shuning uchun bunday hollarda auditning roli oshib boradi. O'zaro alyansni shakllantirishda potensial vositachini baholash uchun quyidagi savollar bo'yicha javoblar tahlil etiladi: • Maqsadli bozor bilan uning manosabatlari qanday? • Maqsadli bozorda uning obro'si qanday? • Uning tajribasi va resurslari qanday? •Alyansni tashkil etish uchun qanday tezkor sabablar bor? • Alyansni tashkil etish uchun bizning uzoq muddatli da’vatlarimiz qanday? • Ushbu vositachi bilan ishlash bizning boshqa aloqalarimizga qanday ta’sir qilishi mumkin? • Qarorlarni qabul qilish uslubi qanday? • Maqsadli bozor qaysi turdagi rasmiy shartnomalarni afzal ko’radi? • Qaysi turdagi shartnomalar bizga kerak? 30-rasmda marketing qarorlaridan bid keltirilgan bo’lib, unda qanday qilib tovarlar oqimini o'tishini har xil ko'tara savdo tizimidan ichki ko’ tara savdo distribyutorlik markazidan foydalanish evaziga qisqartirish ko'rsatilgan. Bunday o'zgarishning natijasida iqtisodiy tejam 25 foizni tashkil etgan va umumiy import imkonivati ham birmuncha oshgan. Taqsimlovchi hakamlami taniashda daromadning oshishi, xarajatlarning kamayishi, kanalning o'zgaruvchanligi, uzunligi va tovar oqimlarining intensivligi hisobga olinadi. Tegishli ko'rsatkichlarni hisoblash maxsus adabiyotda ko'riladi. Biznes doirasiga, tijorat, reklama, ishlab chiqarish sohalariga, internet va unga tegishli texnologiyalar faol kirib kelaboshladi. Xalqaro bozorda taqsimlash kanalini takomillashtirishning tovar narxiga ta ’siri. Hozirning o’ zida elektron magazin deb ataluvchi savdo turi avj olaboshladi. 31- rasmda bunday magazinning ishlash algoritmi keltirilgan. 32-rasmda elektron magazinni bo'limlar, hududlar, sheriklar bilan o'zaro aloqasi keltirilgan. Elektron magazinni loyihalash bosqichida SWOT tahlil usuli yordamida bunday savdo usulining ijobiy va salbiy tomonlarini tahlil qilib chiqish mumkin. Natijalar quyida-gicha bo'lishi mumkin:

Kuchli tomonlari (S); • foydalanuvchi uchun qulay bo'lishi; • tashkil etish va xizmat ko'rsatishning arzonligi; • amalda raqobatning mutlaqo bo'lmasligi. Zaif tomonlari (W): 31-rasm. Elektron magazinning ishlash tartibi. • internet tarmog’idan foydalanuvchilarning kam bo'lishi; • to'lov tizimlarining yetarli darajada rivojlanmaganligi; • potensial xaridorlar tomonidan yetarli darajada ishonmaslik. Imkoniyatlar (O): • hududiy rivojlanishning osonligi; • assortimentni kengaytirishning osonligi; • muayyan bozoming katta qismini egallab olish imkoniyati; • faoliyat ko'rsatayotgan kompaniyalarning obro’-e’tiborining ortib borishi; • sotilayotgan tovarlarni to’g’ridan-to’g’ri reklama qilish imkoniyati. Xavf-xatar (T): • boshqaruvchi organlar va tabiiy monopoliyalar (MB, DSQ, DBQ va boshqalar); • uchinchi shaxslarning ongli ravishda amalga oshiradigan buzg'unchilik harakatlari (xakerlar va boshqalar). Elektron magazinning sheriklari bilan o'zaro faoliyat sxemasi: a - axborot oqimlari; b - tovar harakati. Mutaxassislar internet tizimini ko'plab yangi tijorat imkoniyatiga ega bo'lgan har xil xizmatlarni yangi usulda sotuvchi istiqbolli tarkib sifatida tasniflamoqdalar. Internet tizimining ommalashib borishi va bu tizimning kundan-kunga yangi muvaffaqiyatlarga erishib borishi, ayniqsa, internet texnologiyalar sohasida rivojlangan mamlakatlarda virtual savdo tizimining paydo bo’ lishiga va uning tezda rivojlanishiga olib keladi. Bugungi kunda internet uchun tezda rivojlanib borayotgan tovarlarni taqsmilash xizmatida elektron tijorat bozorining xos xususiyatlarini tezkorlik bilan namoyish etish xarakterlidir. Tovarlarning o'zaro bog’ liq zanjirlarini, ularni yetkazib beradigan kanallarini, biznes-sheriklarning bazasini, qidiruv xizmatlarini va transport vositalarini, dastgohlami sotuvchi, chegaradan o'tish yo'1-yo’riqlarini loyihalaydigan, barcha muammolarni tezkorlik bilan yechadigan maxsus xizmatlar rivojlanib bormoqda. Tizimda faol axborot ayirboshlash imkoniyati marketing va logistikaga oid ishlarni o’zaro bir-biri bilan bog'lab olib borish imkonini yaratadi. Shu munosabat bilan ko’pincha tovarlar, resurslarni yetkazib berish, taqsimlashga oid murakkab loyihalarni ishlab chiqish ehtiyoji tug’ilmoqda. Bunday loyihalarni ishlab chiqish

va sotish markazlari yaratilmoqda. Loyihaning predmet sohasi mutlaqo har xil bo'lishi mumkin. Yuklarni yetkazib berish yo’nalishini tanlashdan tortib, to boshqa mamlakatlarda ko'rgazmalar tashkil etishgacha bo'lishi mumkin. Xalqaro sotish kanallarining rivojlanishi tashish jarayonining logistik boshqarilishi bilan bevosita bog'liq. Bu hoi o'zaro bir-biri bilan bog'lanib faoliyat ko'rsatadigan transport vositalarining iqtisodiy va tashkiliy munosabatlarini tubdan o'zgartirib bordi. Bugungi kunda yuklarni «eshikdan-eshikkacha» tashish amaliyoti, «yuklarni kelib chiqqan» joyidan kerakli manzilgacha tashish iqtisodiy samarali bo'lib qoldi. Bu tizimda yuklarni nazorat qilish eng asosiy vazifa hisoblanadi. Kim yuklarni barcha logistika zanjiri bo'ylab nazorat qilsa, yuklarni alohida uchastkalarda nazorat etadiganlarga qaraganda, raqobatbardosh ustuvorligiga ega bo'ladi. Ekspeditorlarning ishi tovarni tez va yo'qotmasdan, shikastlantirmasdan, kam xarajat bilan kafolatlangan muddatdako'rsatilganjoyga yetkazib berish bo’ lib qoldi. Yangi tamoyillarni joriy etish yangi texnik modalar o'rnatish, ya ’ni tovarlarni ishlab chiqaruvchilar kompyuter-lari bilan ekspeditorlar va agentlar kompyuterlari bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqa o’rnatish, axborotlar ayirboshlash imkonini yaratdi. Internet tizimining kompyuter tizimi jahonda elektron savdoning texnik bazasi bo’ lib xizmat ko’rsatmoqda. U real vaqt mobaynida talab va taklif to’g’risidagi axborotlarni uzatish hamda oldi-sotdi shartnomalarini tuzish jarayonida ishktilmoqda. Bu tizimda foydalanayotgan kompaniyalarning soni kundan-kunga ortib bormoqda. Savdo ishlarida koope- ratsiyaning yangi shakli bo’lib virtual korxonalar hisoblanadi. Uning tarkibiga taqsimlash kanalining barcha qatnashchilari kiradi (ishlab chiqaruvchilar, ekspeditorlar, tashuvchilar, distribyutorlar, vositachilar va boshqalar). Virtual korxona faoliyatining xos xususiyatlari quyida-gilar: • kooperatsiyada qatnashayotgan bitta firmaga ishlab chiqarish jarayonini va mahsulotlarni muvaffaqiyat sari siljituvchi, buyurtmachi-iste’molchi oldida javobgar bosh korxona maqomi beriladi; • kooperatsiya qatnashchilarining iqtisodiy musta-qilligini saqlab qolish; • kooperatsiya virtual xarakterga ega bo’lib, aniq buyurtmani bajarish uchun tashkil etiladi; • kooperatsiya qatnashchilari orasidagi moddiy, axborot va moliyaviy oqimlami tashkil etish, boshqarish ishlarini aniq amalga oshirish. Virtual korxonani tashkil etishda modulli texnologiyadan foydalaniladi, ya ’ni virtual korxona bir necha modullardan, qatnashchilardan tarkib topgan deb qaraladi. Virtual korxonani shakllantirish jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat: • axborotlarni yig’ish, modullar to'g'risida axborot bazalarini yaratish;

• modullarni klassifikatsiya qilish, faoliyatiga baho berish; • bozorni tahlil etish, talabni aniqlash; • mahsulotga buyurtmachining talablarini aniqlash; • loyihalashtirilayotgan virtual korxonaning maqsad-larini va vazifalarini aniqlash; • virtual korxona tarkibiga kiruvchi talab etiladigan modullarning turini aniqlash va ularga qo'yiladigan talablarni belgilash; • modullarni yig'ish, virtual korxona tarkibining har xil variantlarini shakllantirish; • optimal variantlarni tanlab olish; • tanlab olingan modullar bilan kelishish va variantga tuzatish kiritish. Virtual korxonani shakllantirishga oid masalani yechishda har xil ilmiy usullar, dinamik programmalashtirish, statistik tahlil, tizimli tahlil usullari va boshqalar qo'llaniladi. Virtual korxonani tashkil etish davriy xarakterga ega. Bu hoi maqsadlami aniqlash, masala va korxonaning har bir bosqichida yechiladigan masalalarning o'zgarishi bilan bog'liq.

Adabiyotlar: 1. О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi.-T.: О‘zbekiston, 200 9 . – 40 b. 2. О‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi “Xususiy korxona tо‘g‘risida”gi Qonuni. -О‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari tо‘plami. № 3 - T.: Adolat, 2004 . – 7-9 b. 3. “Monopoliyaga qarshi ishlarni tartibga solish va raqobatni rivojlantirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida” : О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 fevraldagi PF-4191-son Farmoni // О‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari tо‘plami – 9 son – 2010- 9 mart. 4. “Barkamol avlod yili” davlat dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish bо‘yicha tashkiliy chora-tadbirlari tо‘g‘risida: О‘zR Prezidentining Farmoyishi. 2009 yil 9 dekabr //Xalq sо‘zi. -2009. - № 238. – mo dekabr. – 1 b. 5. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ”Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yо‘nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risidagi” Farmoni// Xalq sо‘zi, 2005 , 15 iyun. 6. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan xisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish tо‘g‘risida” Farmoni// Xalq sо‘zi, 2005,15 iyun. 8.О‘zbekistan Respublikasi Vazirlar Mahkamasining О‘zbekiston Respublikasi, Prezidentining “Aholi bandligini oshirish hamda mehnat va axolini ijtimoiy muxofaza qilish organlari faoliyatini takomillashtirish chora- tadbirlari tо‘g‘risida” 2007 yil 6apreldagi PK-616 sonli qarolrni amalga oshirish chora- tadbirlari haqida”gi qarori О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis palatalarining Axborotnomasi, 2007, №5

Похожие

Marketing menejmenti

Kichik biznesda marketing

Turizmda marketing kommunikatsiyasi

Turizm sohasida marketing tamoyillari

Turizm faoliyatida marketing konsepsiyasi