Мамлакат иқтисодий тараққиётида халқаро савдонинг ўрни ва роли - Экономика - Рефераты

Мамлакат иқтисодий тараққиётида халқаро савдонинг ўрни ва роли

Загружено в:

16.03.2024

Скачано:

0

Размер:

74 KB

Мамлакат иқтисодий тараққиётида халқаро савдонинг ўрни ва роли Режа: 1. Жаҳон бозори ва халқаро савдо. 2. Ташқи савдо мультипликатори. 3. Ўзбекистон ташқи иқтисодий алоқалар ривожининг устувор йўналишлари.

Асосий таянч тушунчалар: Жаҳон бозори, халқаро савдо, мультипликатор, экспорт, импорт, протекционизм, эркин савдо. Жаҳон бозори ва халқаро савдо Ҳозирги жаҳон ривожининг хусусиятли белгиси ташқи иқтисодий алоқаларнинг, аввало, ташқи савдонинг тез ўсиши ҳисобланади Ташқи савдо халқаро ҳамкорликнинг ишлаб чиқариш, илмий-техника ва бошқа шакллари (кадрларни тайёрлаш, туризм ва ҳ.к.) билан бир қатордаги халқаро иқтисодий муносабатларнинг муҳим шакли ҳисобланади. Барча мамлакатлар ташқи савдоси мажмуи халқаро савдони ташкил этади. Халқаро савдо - бу турли давлат миллий хўжаликлари ўртасидаги товар ва хизматларнинг айирбошлаш жараёнидир. Халқаро савдо қадимдан мавжуд бўлсада, фақат XIX асрга келиб, яъни деярли барча ривожланган мамлакатлар халқаро савдо алоқаларида иштирок эта бошлаши билан жаҳон бозори шаклига кирди. Халқаро савдо ташқи савдо айланмаси, экспорт ва импорт, савдо баланси каби кўрсаткичлар билан тавсифланади. Экспорт - бу товарларни чет эллик мижозларга сотиш бўлиб, бунда мазкур мамлакатларда ишлаб чиқарилган товар мамлакатдан ташқарига чиқарилади. Экспортнинг иқтисодий самарадорлиги шу билан аниқланадики, мазкур мамлакат ишлаб чиқаришнинг миллий харажатлари жаҳон харажатларидан паст бўлган маҳсулотларни четга чиқаради. Бунда экспортда олинадиган ютуқ ҳажми мазкур товар миллий ва жаҳон нархларининг нисбатига, мазкур товарнинг халқаро айланмасида иштирок этувчи мамлакатларнинг меҳнат унумдорлигига боғлиқ. Халқаро савдода товарларнинг экспорт таркиби фан-техника революцияси ва халқаро меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви таъсири остида ўзгаради. Ҳозирги даврда халқаро савдонинг экспорт таркибида қайта ишловчи саноат маҳсулотлари етакчи ўринга эга бўлиб, унинг ҳиссасига

жаҳон товар айирбошлашининг 3/4 қисми тўғри келади. Озиқ-овқат, хомашё ва ёқилғи улуши фақат 1/4 қисмини ташкил қилади. Хизматлар экспорти товарлар экспортидан фарқ қилади. Чет эллик истеъмолчиларга хизмат кўрсатиш, чет эл валюталарини олиш билан боғлиқ бўлиб, у миллий чегарада амалга оширилади (масалан, чет эл компанияси вакилларига почта, телеграф хизмати кўрсатиш, чет эл фуқароларига сайёҳлик хизмати кўрсатиш ва ҳ.к.). Капитал экспорт қилиш ҳам ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Капитал экспорти кредит бериш ёки чет эл корхоналари акцияларига мақсадли қўйилмалар каби шаклларда амалга оширилиб, капитал чиқарилган вақтда экспорт қилувчи мамлакатдан маблағлар оқимини тақозо қилади ва шу орқали тасарруфида бўлган ресурслар ҳажмини қисқартиради Бошқа томондан, капитал экспорти чет давлатларнинг мазкур мамлакатдан бўлган қарзларини кўпайтиради. У жаҳон бозорига товарларнинг кейинги экспорти учун қулай шароит яратади ва чет эл валютасида фоиз ёки дивиденд шаклида барқарор даромад олиш омили ҳисобланади. Кўплаб мамлакатлар, чекланган ресурс базасига ва тор ички бозорга эга бўлиб, ўзларининг ички истеъмоли учун зарур бўлган барча товарларни етарли самарадорлик билан ишлаб чиқариш ҳолатида бўлмайди Бундай мамлакатлар учун импорт керакли товарларни олишнинг асосий йўли ҳисобланади Импорт экспортдан фарқ қилиб чет эллик мижозлардан товарлар (хизматлар) сотиб олиб, уларни мамлакатга келтиришни билдиради. Бунда мамлакат ичида ишлаб чиқариш харажатлари ташқаридан сотиб олинган чоғдаги харажатларидан юқори бўлган маҳсулотлар импорт қилинади Ташқи савдо самарадорлигини ҳисоблашда мазкур мамлакат томонидан импорт қилиш ҳисобига муайян товарларга бўлган ўз эҳтиёжининг тезлик билан қондирилиши ҳамда бундай товарларни мамлакат ичида ишлаб чиқарилган чоғда сарфланиши лозим бўлган ресурсларнинг тежалиши натижасида олинувчи иқтисодий наф эътиборга олинади . Халқаро савдо бир қатор ўзига хос хусусиятларга эга:

1. Иқтисодий ресурсларнинг ҳаракатчанлиги мамлакатлар ўртасида мамлакат ичидагига қараганда анча паст бўлади. Масалан, ишчилар мамлакат ичида вилоятдан вилоятга, ҳудуддан ҳудудга эркин ўтиши мумкин. Мамлакатлар ўртасидаги тил ва маданий тўсиқлардан ташқари яна иммиграцион қонунлар ишчи кучининг мамлакатлар ўртасидаги миграциясига қаттиқ чеклашлар қўяди Солиқ қонунчилигидаги, давлат томонидан тартибга солишнинг бошқа тадбирларидаги фарқлар ва бошқа қатор муассасавий тўсиқлар реал капиталнинг миллий чегара орқали миграциясини чеклайди. 2. Ҳар бир мамлакат ҳар хил валютадан фойдаланади. Бу мамлакатлар ўртасида халқаро савдони амалга оширишда муайян қийинчиликлар туғдиради. 3. Халқаро савдо сиёсий аралашув ва назоратга маҳкум бўлиб, бу ички савдога нисбатан қўлланиладиган тадбирлардан тавсифи ва даражаси бўйича сезиларли фарқланади. Халқаро савдонинг таркибий тузилиши ишлаб чиқариш асосий омилларининг турли мамлакатлар ўртасида жойлашуви ҳамда жаҳон ишлаб чиқариши тузилмасига боғлиқ. Агар бундан бир аср муқаддам халқаро савдода устун равишда хомашё, материаллар, озиқ-овқат ва енгил саноат маҳсулотлари айирбошланган бўлса, бугунги кунга келиб саноат товарлари, айниқса машина ва асбоб-ускуналарнинг салмоғи сезиларли даражада ўсди. Интеллектуал товарлар ва хизматларнинг улуши ҳам кескин равишда ошиб, умумий савдо айланмасининг 10 фоизига қадар етди. Шунингдек, халқаро савдони ташкил этиш шакллари ҳам такомиллашиб бормоқда. Анъанавий кўринишдаги товар биржалари, аукционлар, савдо-саноат ярмаркалари, савдо кўргазмалари билан бир қаторда икки томонлама битимларнинг қуйидаги шакллари ҳам кенг қўлланмоқда: 1) бартер - товарларни тўғридан-тўғри, пул иштирокисиз бир-бирига айирбошлаш. Бартерда пул иштирок этмасада, товарларнинг қийматини бир- бирига таққослаш учун пулнинг қиймат ўлчови вазифаси орқали баҳолаб олинади;

2) экспорт қилувчилар томонидан етказиб берилган товарлар қийматининг бир қисмига импорт товарларни харид қилиш; 3) техниканинг янги моделларини сотишда эскирган моделларни сотиб олиш; 4) импорт қилинган асбоб-ускуналар қисм ва деталларини импортга сотувчи мамлакат томонидан бутлаб бериш; 5) компенсацион битимлар. Мазкур битимлар шартига кўра, технологик асбоб- ускуналар етказиб берувчи томонларнинг бири тақдим этган кредит (молиявий, товар кўринишидаги) бўйича тўловлар ана шу асбоб-ускуналарда тайёрланган тайёр маҳсулотларни етказиб бериш орқали амалга оширилади; 6) бир мамлакатда ундирилган хомашёни бошқа бир мамлакат ишлаб чиқариш қувватлари ёрдамида қайта ишлашда ушбу қайта ишлаш ва ташиб бериш хизматларини қўшимча хомашё етказиб бериш орқали тўлаш; 7) клиринг операциялари, яъни ўзаро талаб ва мажбуриятларни ҳисобга олиш орқали нақд пулсиз ҳисоблашув. Икки томонлама савдо тамойилида амалга оширилувчи халқаро операциялар барча ҳажмида бартер битимлари 4 фоиз, икки томонлама харид - 55 фоиз, компенсацион битимлар - 9 фоиз, клиринг операциялари 8 фоизни ташкил этади. Халқаро савдода иштирок этиш ҳар бир мамлакат учун миллий ишлаб чиқарувчиларни ташқи рақобатдан ҳимоя қилиш вазифасини долзарб қилиб қўяди. Бу вазифа мамлакатларнинг савдо сиёсати орқали амалга ошади. Жаҳон амалиётида бу сиёсатнинг протекционизм (ташқи таъсирдан ҳимоялаш) ва фритредерлик (савдога тўлиқ эркинлик бериш) каби шакллари кенг тарқалган. Ташқи савдо мультипликатори Экспорт ва импортнинг ҳаракатида ҳам мультипликация самараси мавжуд бўлиб, бу омилни ҳисобга олиш ўта муҳим аҳамият касб этади. Бу борада таниқли иқтисодчи олимлардан Ж.Кейнс, Р.Кан, Ф.Махлуп, П.Самуэльсон ва

бошқалар ташқи савдо мультипликатори тўғрисидаги назарий асосларни яратишда катта ҳисса қўшдилар. Экспорт мультипликатори ҳам инвестициялар мультипликатори сингари истеъмол соҳасидаги ички жараёнлар билан боғлиқ бўлиб, истеъмол ёки жамғармага сўнгги қўшилган мойиллик кўрсаткичлари орқали аниқланади: Экспорт ҳажми ошишининг ялпи миллий ишлаб чиқариш ҳажмига таъсирини қуйидаги формула орқали аниқлаш мумкин: Бироқ, халқаро савдо фақат экспортдан иборат бўлмай, балки ўз ичига импортни ҳам олади. Агар экспортдан олинган даромаднинг бир қисми импортга сарфланса, у ҳолда мамлакатнинг ички харид қобилияти пасаяди. Импорт жамғарма сингари бой берилган имконият сифатида амал қилади, шунинг учун у математик ифодаларда манфий ишора билан қўлланилади. Импортни жамғариш функциясига ўхшаган ҳолда таҳлил қилиш мумкин. Бунинг учун импортга сўнгги қўшилган мойиллик тушунчасини киритиб оламиз. Бу мойиллик импорт ҳажми ўзгаришининг даромад ўзгаришига нисбати орқали ифодаланиши мумкин. Натижада импорт мультипликатори формуласи қуйидаги кўринишга эга бўлади: Импортни ҳисобга олган ҳолда экспорт ҳажми ўзгаришининг ялпи миллий ишлаб чиқариш ҳажмига таъсирини қуйидагича ифодалаш мумкин: Ташқи савдо мультипликатори чексиз ҳаракатда бўлмайди. Импорт товарларни истеъмол қилишга сўнгги қўшилган мойилликнинг қиймати бирдан кам бўлганлиги сабабли навбатдаги қўшимча ўсишлар миқдори мунтазам қисқариб, мультипликация жараёни секин-аста сўниб боради. Ўзбекистон ташқи иқтисодий алоқалар ривожининг устувор йўналишлари Миллий хўжаликларнинг халқаро иқтисодий муносабатлар тизимида иштирок этиши, уларнинг шакллари ва самарадорлик даражаси каби

муаммоларнинг узоқ давр мобайнида турли олимлар томонидан тадқиқ этилиши бу борадаги турлича назарияларнинг шаклланишига олиб келди. Бу назариялар орасида энг аввало мамлакатларнинг халқаро меҳнат тақсимоти ва ихтисослашувда иштирок этиши зарурлигини назарий жиҳатдан асослаб берувчи мутлақ ва қиёсий (нисбий) устунлик назариялари муҳим аҳамият касб этади. Мутлоқ устунлик назарияси. Иқтисодий ривожланишнинг миллий андозасидан жаҳон андозасига ўтиш, халқаро иқтисодий интеграциянинг ривожланиши, иқтисодиётнинг глобаллашуви мамлакатларнинг халқаро иқтисодий муносабатлар да фаол иштирок этиши миллий манфаатларга қай даражада жавоб беради, деган саволни қўяди. Бу саволга жавоб топишга иқтисодиёт фани илгаридан қизиқиб келган. Жумладан, А.Смит халқаро меҳнат тақсимоти масаласини таҳлил қилиб, қандай товарларни экспорт қилиш ва қайсиларини импорт қилиш қулайлиги тўғрисидаги ўз қарашларини баён қилиш асосида «мутлақ устунлик» назариясини илгари сурган. Мазкур назарияга кўра, А.Смит ҳар бир мамлакатнинг қандайдир маҳсулот турини ишлаб чиқаришга ихтисослашувида бозорнинг аҳамиятли роль ўйнашини кўрсатиб берган. Шу билан бирга, у мамлакатлар қуйидаги икки кўринишдаги устунликка: 1) табиий, яъни иқлим шароитининг қулайлиги, баъзи бир табиий ресурсларнинг мавжудлиги ва шу каби ҳолатлар билан шартланган устунлик; 2) эришилган, яъни мамлакатдаги ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиш даражаси, ишлаб чиқариш технологияси билан шартланган устунликка эгалигини таъкидлаган. Бу устунликлардан фойдаланган ҳолда ишлаб чиқарилган маҳсулот ўз сифати жиҳатидан юқори ва таннархи жиҳатидан паст даражада бўлади. Шунга кўра, маҳсулотларнинг барча турлари ҳар бир мамлакат томонидан ишлаб чиқарилиши шарт эмас, балки уларнинг баъзиларини устунликка эга бўлган мамлакатдан сотиб олиш самарали ҳисобланади. Уни сотиб олиш меҳнат сарфлари эса мазкур мамлакатнинг ўзи учун устун ҳисобланган соҳадаги меҳнат орқали қопланади. А.Смит назарияси бўйича ҳар бир мамлакат ўзида бошқаларга қараганда арзонга тушган, яъни

кам меҳнат сарфланган товарни экспорт қилиб, уларга нисбатан кўп сарф талаб қиладиган товарларни импорт қилиш фойдалидир. Қиёсий устунлик назарияси. Д.Рикардо ўзаро фойдали савдо ва халқаро ихтисослашувнинг анча умумий тамойилларини шакллантириб, А.Смитнинг қарашларини такомиллаштирган ҳолда «қиёсий устунлик» назариясини ишлаб чиқди. У мазкур назария ёрдамида, ҳатто барча маҳсулотларни ишлаб чиқаришда айрим мамлакатнинг мутлақ устунлиги мавжудлигида ҳам ўзаро фойдали савдонинг нафақат мумкинлигини, балки зарурлигини исботлаб берди. Бу мамлакат нисбатан паст самарали маҳсулотни ишлаб чиқаришдан воз кечиб, нисбатан юқори самарали маҳсулотни ишлаб чиқаришга ўтиш орқали ишлаб чиқариш ҳажмини ошириши мумкин. Мазкур назарияга кўра, мамлакатлар нисбатан паст харажатли маҳсулотни ишлаб чиқаришга ихтисослашув орқали қўшимча устунликка эга бўлиши ва маҳсулот умумий ҳажмини оширишлари мумкин. Бунда ҳар бир мамлакатнинг қандайдир товар ишлаб чиқариш бўйича мутлақ устунликка эга бўлиши, яъни унинг ишлаб чиқариш харажатлари хорижда яратилаётган шундай товарларнинг харажатларидан паст бўлиши шарт эмас. Д.Рикардонинг фикрича, мамлакат ўзида қиёсий устунликка эга бўлган товарларни ишлаб чиқариши ва четга сотиши етарли ҳисобланади. Қиёсий устунлик назарияси қуйидаги бир қатор шартли фаразларга асосланади: 1) унда иккита мамлакат ва иккита товар ўзаро таққосланади; 2) ишлаб чиқариш харажатлари иш ҳақи кўринишида олинади; 3) мамлакатлар ўртасидаги иш ҳақи даражасидаги фарқлар эътиборга олинмайди; 4) транспорт харажатлари эътиборга олинмайди; 5) эркин савдо мавжуд деб фараз қилинади.

Адабиётлар : 1. Mc Connell, Brue. Economics. 17 th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014. 2. N.Gregory Mankiw. Principles of Economics, 7th edition. Amazon, USA 2016. 3. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19th Edition. McGraw-Hill Companies. USA. 2015. 4. Шодмонов Ш.Ш., Ғофуров У.В. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. - Т.: Iqtisod - moliya , 2010. - 728 бет. 5. Мамбетжанов Қ.Қ. Ижтимоий-иқтисодий тараққиёт назарияси. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2015. 6. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика: Учебник. / 17-изд. - М.: ИНФРА-М, 2009. - 916 с. 7. Нуреев Р.М. Экономическая развития: модели становления рыночной экономика: Учебник. / 2-е изд., перераб и доп. - М.: «НОРМА», 2008. - 640 с. 8. Самуэлсон Пол Э., Нордхаус Вильям Д. Экономика.: Учебник. / 18-е изд.: Пер с англ. -М.: ООО «ИД.Вильямс», 2009. - 1360 с. У

Похожие

Халқаро савдонинг назарий асослари

Иқтисодий таҳлил тизимида меҳнат кўрсаткичларининг ўрни ва роли

Иқтисодий ривожланишга эришишда аграр ислоҳотларнинг ўрни ва роли

Халқаро савдонинг ривожланиш назариялари ва моделлари

Халқаро савдонинг ривожланиш шарт-шароитлари