Макроиктисодий тушунчалар - Экономика - Рефераты

Макроиктисодий тушунчалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

92.5 KB

Макроиктисодий тушунчалар Режа: 1. Ялпи ички маҳсулот 2. Ялпи таклиф ва ялпи талаб 3. Ишсизлик 4. Инфляция ва дефляция 5 Монетар сиёсат 6 Фискал сиёсат

Макроиктисодиёт соҳаси иктисодий тизимнинг умуман кандай фаолият кўрсатишини ўрганувчи фан бўлиб, у асосан иктисодий тизимнинг ялпи маҳсулоти ва даромади, иш билан таъминлашнинг умумий даражаси ва барча нархларнинг ўртача микёсидаги силжишларини таҳлил килиш билан шуғулланади. Макроиктисодиёт фаолиятининг ўзаги ялпи таклиф (яъни, иктисодий тизимнинг умумий ишлаб чикариш куввати) ва ялпи талаб (иктисодий тизимлар томонидан товар ва хизматларни ишлаб чикаришдаги умумий харажатлар)нинг детерминант (аникловчи)ларини таҳлил килишдан иборатдир. киска муддат учун кўриб чикилганда, макроиктисодиётнинг асосий муаммоси - баъзи пайтларда ялпи талабнинг ялпи таклифга нисбатан нима сабабдан кўпрок бўлиши ва бу ҳолат инфляцияга олиб келиши, айрим пайтларда ялпи талабнинг ялпи таклифга нисбатан нима учун камрок бўлиши ва бу ҳолат ишсизлик ва дефляцияга ёки ҳеч бўлмаганда камрок инфляцияга сабаб бўлишидадир. Узок муддат учун олинганда, макроиктисодиёт асосан иктисодий ўсиш муаммоси, яъни иктисодий тизимнинг ишлаб чикариш кудратини ва ҳар бир фукаро ҳиссасига тўғри келадиган ўртача даромад микдорини ошириш масаласи билан шуғулланади. 1. Ялпи ички маҳсулот Ялпи Ички Маҳсулот (ЯИМ) иктисодий тизимни ишлаб чикариш ҳажмининг энг камровли ўлчовидир. ЯИМ - бир йил мобайнида ишлаб чикарилган тайёр товарлар ва хизматлар умумий ҳажмининг бозор нархи сифатида таърифланади. Шуни таъкидлаш жоизки, ЯИМ бойлик захирасини эмас, балки ишлаб чикаришнинг ҳаракатини ўлчайди.

Бойлик захираси маълум бир пайтда иктисодий тизимда ишлаб чикариш кувватига эга бўладиган активларни билдиради. Шунингдек, ЯИМ факат бозор учун ишлаб чикарилган тайёр товарлар ва хизматларни ҳисобга олади. Ҳунарманднинг ҳак тўланмаган меҳнати каби нобозор ишлаб чикаришнинг аксарият кисми эса ЯИМга кирмайди. «Номинал» ЯИМ улар учун жорий нархларда тўланган товарлар ва хизматлар ҳажмини ўлчайди. «Реал» ЯИМ эса товарлар ва хизматларни доимий нархларда, яъни маълум бир йил давомида устунлик киладиган нархларда ўлчайди. ЯИМни доимий ва жорий нархларда солиштириш, бизга ишлаб чикаришда рўй берган ҳакикий ўзгаришлар туфайли содир бўлган номинал ЯИМдаги ўзгаришларни, шунчаки нархлардаги ўзгаришлар сабабли рўй берган ЯИМдаги ўзгаришлардан фарклаш имконини беради. Реал ЯИМ - бир муддатни бошка муддатга солиштиришда, товарлар ва хизматлар ишлаб чикаришнинг энг мукаммал ўлчовидир. Иктисодий ўсиш одатда реал ЯИМдаги ўсиш билан ёки янада тушунарлирок бўлиши учун ва аҳоли ўсишини ҳисобга олиш максадида киши бошига тўғри келадиган реал ЯИМдаги, яъни киши бошига ишлаб чикарилган товарлар ва хизматлар микдоридаги ўсиш суръати билан таърифланади. 2. Ялпи таклиф ва ялпи талаб Ялпи таклиф - бу маълум бир вакт давомида иктисодиёт томонидан ишлаб чикарилган маҳсулотлар ва хизматларнинг умумий микдоридир. Ялпи таклифнинг юкори чегараси иктисодиётнинг барча манбаларидан фойдаланилган ҳолдаги маҳсулдорлик куввати оркали ифодаланади. Жаҳон иктисодиёти тажрибаларидан шу нарса маълум бўлдики, агар иктисоднинг тўла бандликдаги маҳсулдорлик кувватидан ўз вактида ва ўз ўрнида тўлик

фойдаланилса, у вакт ўтгани сари нормал ҳолатда ўсади. Чунки ишчи кучи кўпаяди, янги манбалар ва техник юксалишлар содир бўлади. Ялпи талаб - бу иктисод жабҳасида маълум бир вакт давомида маҳсулот ва хизматлар сотиб олишга сарфланган харажатларнинг умумий микдоридир. Ялпи талабни ўрганишда икки асосий караш мавжуд. Биринчиси, ялпи талабга шахслар ва оилалар томонидан сарфланган харажатлар (С), ишбилармонлар томонидан янги заводлар ва асбоб-ускуналарга сарфланган сармоя харажатлари ( J ), ҳукумат томонидан маҳсулот ва хизматларга сарфланган харажатларнинг ( G ) умумий йиғиндиси, деб карашдир. Мазкур карашга кўра ялпи таклиф Ск J к G кўринишида ифодаланади. Иккинчи караш эса ялпи талабни (М) пул захирасининг циркуляция суръати ( V ) га кўпайтириш оркали акс эттиришдан иборатдир. Циркуляция жадаллиги, тайёр маҳсулот ва хизматларга пул (накд пул ва депозитлар) неча маротаба сарфланишидир. Жадаллик маълум даврдаги ялпи ички маҳсулот (ЯИМ)ни ўша даврдаги пул захирасига бўлиниши оркали ҳисобланиши мумкин. 3. Ишсизлик Ишсизлик - мамалакат статистикасида иш кидираётган ишсиз одамлар сони оркали ифодаланади. Ишсизлик даражаси - меҳнат бозоридаги ишсизлар сонини ишчи кучи ҳисобланадиган одамлар сонига нисбатидир. Ишчи кучи - ишлаётган ёки иш кидираётган ва 16 ёшдан юкори бўлган шахслардан ташкил топади. Ишсизликнинг юкори даражаси одатда, иктисодда яроксиз машиналар ва ишлаб чикариш воситаларининг мавжудлигини ҳам билдиради. Ишсизликнинг мавжудлиги етишмовчиликнинг асосий муаммоси йўк бўлди, дегани эмас. Аксинча, у миллатни ўзининг чекланган манбаларидан унумли фойдаланмаётганлигини билдиради. Бу ишсизлик манбаларининг мукобил кийматлари микдорида

кўзга ташланади. Бундан ташкари, ишсизларнинг даромади, иззати ва ўзини ҳурмат килиш туйғусини камайтиради. Айни пайтда жамият олдида даромадга эга бўлмаган ишчиларни кўллаб-кувватлашдек муаммо кўндаланг бўлиб туради. Баъзан иктисодчилар ишсизликни уч турга ажратадилар: -фрикцон ишсизлик - кўпинча мукаррар ишсизлик бўлиб, у бозор иктисодиёти шароитида юзага келади. Бунда одамлар ўз касбларини ўзгартирадилар, янги ишчилар биринчи бор ишга жойлашиш максадида келадилар, кўпчилик одамлар эса мавсумий ишларидан вактинча дам оладилар; -структуравий ишсизлик - иктисоднинг асосий тизимига таъсир киладиган вазият бўлиб ҳисобланиб, бунда одамларнинг имконияти, билими, тажрибаси ва яшаш жойи мавжуд бўлган иш ўринларига тўғри келмайди. Истеъмолчилар талаблари таркибидаги ўзгаришлар, технологиядаги ўзгаришлар, янги саноатнинг юзага келиб, эскиларининг инкирозга юз тутиши, турли жуғрофик ҳудудлардаги иктисодий шароитларнинг ўзгариши сингари ҳолатларнинг барчаси иктисодий тизимга таъсир кўрсатади. Шу аснода, имкон даражасидаги иш жойларининг тури ва жойлашишига ҳам таъсир килади. Янги ишлар эскиларига караганда кўпрок билим ва тажриба талаб килар экан ва мамлакатнинг турли кисмларида жойлашган бўлар экан, структурали ишсизлик юзага келади; -циклик ишсизлик - иктисодий фаолиятнинг умумий даражасидаги ўзгаришлар билан боғликдир. Агар иктисодий шартномалар, маҳсулот ва хизматларга нисбатан мавжуд бўлган ялпи талаб инкирозга юз тутса, демакки, тушаётган талаб ишсизликнинг ўсишига сабаб бўлади. Аксинча, иктисодий юксалиш давомида маҳсулот ва хизматларга нисбатан бўладиган ялпи талаб ўсади ва ўсаётган талаб ишсизлик даражасининг тушишига олиб келади. 4. Инфляция ва дефляция

Инфляция - бу бутун иктисоддаги ўртача нарх-наво даражасининг узлуксиз ўсишидир. Дефлция эса аксинча, бутун иктисоддаги ўртача нарх-наво даражасининг узлуксиз тушишидир. Айрим бозорлардаги (масалан, калькуляторлар бозоридаги) нарх-наво ҳатто инфляция пайтида ҳам тушиши мумкин. Бошка баъзи бозорлардаги (масалан, тиббий хизматлар бозоридаги) нарх-наво эса дефляция пайтида ҳам кўтарилиши мумкин. Лекин бу аслида, инфляция ёки дефляция жараёнидаги иктисод ўлчовини белгилайдиган айрим нарх-наволардаги ўзгариш эмас, балки инфляция ёки дефляция ўлчовини белгилайдиган барча маҳсулотлар ва хизматларнинг ўртача нархидаги кўтарилиш ва тушиш ҳаракатидир. Инфляция турли сабабларга кўра юзага келиши мумкин. Баъзан иктисодчилар бу сабабларни икки турга ажратадилар: -талаб ортиши окибатида юзага келадиган инфляция; -харажат ошиши окибатида содир бўладиган инфляция. Аҳолининг инфляция борасидаги тахминлари ва бу тахминлар кандай шаклланиши ҳам иктисоддаги инфляция даражасига таъсир кўрсатади. «Талаб ортиши инфляцияси», иктисодда мавжуд бўладиган ялпи талаб тўла бандлик даражасидаги иктисоднинг маҳсулдорлик кувватига караганда жадалрок кўтарилган ҳолларда юзага келади. Агар ялпи талаб ялпи таклифдан ошиб кетса, товар ва хизматларнинг ўртача нархи «ортикча» талаб оркали кўтарилади. «Талаб ошиши инфляцияси», умуман давлатнинг пул таклифи борасида унинг микдорини жадал ортиши билан биргаликда юзага келади ва кўпинча «кам товарлар учун кўп пул» тарзида талкин килинади. «Харажат ортиши инфляцияси», ишлаб чикариш омилларининг нархи ошиши окибатида харажатлар кўпайганида юзага келади. Кўплаб сотувчилар ушбу юкори харажатларни нисбатан юкорирок нархлар оркали коплашга ҳаракат килишади. Бу ҳатто иктисоддаги ялпи талабда ҳеч кандай ўзгариш бўлмаган ҳолларда ҳам юзага келиши мумкин. Экинларнинг куриб кетиши

ёки нефть маҳсулотлари нархини кескин ошиб кетиши окибатида иктисоддаги нархлар даражаси кўтарилиб, бу турдаги инфляция юзага келиши мумкин. 5 Монетар сиёсат Пул сиёсати иктисодда мавжуд бўлган пул микдорига ва унинг нархига (фоиз микдорига) таъсир кўрсатишни кўзлайди. Пулнинг энг тор маънодаги таърифи – бу накд пул микдори, банклар ва бошка молиявий муассасалардаги чек депозитлари ва йўл чеклари йиғиндисидир. Пул сиёсати бугунги кунда кўплаб зиддиятлардан иборат муаммодир. Иктисодчилар Марказий резерв сиёсати кандай бўлиши ва у кандай бажарилиши кераклиги борасида турлича фикрларга эгадирлар. Анъанавий фикрга кўра, Марказий Резерв «шамолга карши эгилиши» керак. Яъни, у ялпи талаб тушган ва иктисод рағбатлантиришни талаб килган ҳолларда пул таклифини ошириши, ялпи талаб кўтарилиши окибатида инфляция хавфи туғилганда эса, аксинча уни тушириши лозим бўлади. 6 Фискал сиёсат Фискал сиёсат - соликлар, давлатнинг товар ва хизматларга кетган харажатлари ва трансфер тўловларидаги ўзгаришлардан ташкил топиб, иктисодда ялпи талаб даражасига таъсир килишга каратилган бўлади. Бундан ташкари, фискал сиёсат ялпи таклифни ошириш учун ва асбоб- ускуналарга инвестиция кўядиган фирмаларга махсус солик имтиёзлари бериш ёки одамларни олий маълумот олишга рағбатлантириш максадида паст фоизда талабалик кредитларини таклиф килишдек рағбатлантирувчи омиллар билан таъминлашда ҳам кўлланиши мумкин. Гарчи, йиллик бюджет ҳисоботларида давлат раҳбари фискал сиёсат борасида бир канча таклифлар

киритса-да, аммо фискал сиёсатга оид якуний карорлар учун асосан давлат сенати жавобгар бўлмоғи лозим. Мабодо, хукумат товар ва хизматларга, трансфер тўловларига харажатни оширгани ҳолда, солик тушумларини эса оширмаса, унда бутун ялпи талаб ўсади ва иктисод ўз ресурсларидан кўпрок фойдаланилишини ёки юкорирок инфляция ёхуд иккаласини ҳам бошдан кечиради. Аксинча, агар ҳукумат ўз харажатларини солик тушумларини кискартирмасдан кўтарса, у ҳолда ялпи талаб тушади ва иктисод ўз ресурсларидан камрок фойдаланишни ёки камрок инфляцияни ёхуд иккаласини ҳам бошдан кечиради. Худди шундай натижаларга ҳукумат харажатларини турғун ушлаб турган ҳолда солик киримларини камайтириш ёки кўпайтириш оркали эришиш ҳам мумкин. Солик киримларининг камайиши одамлар соф даромадининг кўтарилишига олиб келади ва бу иктисоддаги ялпи талабни кучайтиради. Солик киримларининг ўсиши эса одамлар соф даромадини камайтиради ва бу ўз навбатида ялпи талабни ҳам камайтиради. Лекин, рационал натижа тарафдорларининг фикрича, одамлар сиёсатдан кутаётган натижа нуктаи назаридан фискал сиёсат ҳозиргина келтирилган усулда самарали бўла олмайди. Монетаристлар, токи пул таклифида тегишли ўзгаришлар бўлмагунича, фискал сиёсат самарали натижа бера олмайди, деб ҳисоблайдилар. Монетар сиёсат каби, фискал сиёсат ҳам чукур ўрганиб чикилиши ва макроиктисодий максадларга эришиш борасида ундан нисбатан яхширок фойдаланиш йўлларини ишлаб чикиш зарур, деб ҳисобланади.

Фойдаланилган адабиётлар 1.Антонов В.А. Мировая валютная система и международнўе расчетў. М.: ТЕИС, 2000. 2.Артемов Н.М. Валютнўе рўнки. М.: 2001. 3.Баринов Э.А. Валютно-кредитнўе отношения во внешней торговле. М.: Федератив. Книготорг. Комп., 1998. 4.Богусловский М.М. Иностраннўе инвестиции: правовое регулирование. М.: 1996. 5 . www.ziyonet.uz

Похожие

Иктисодий базис тушунчалар

Халкаро иктисодий тушунчалар

Очик иктисодиёт шароитида макроиктисодий алокалар. Ички ва ташки баланс

Миллий иктисодиётнинг нисбатлари ва мувозанати Иктисодиётнинг цикллиги ва макроиктисодий бекарорлик

Қозон установкалари ҳақида асосий тушунчалар