Махсулот ва товарларни биржалар оркали реализация килиниши - Экономика - Рефераты

Махсулот ва товарларни биржалар оркали реализация килиниши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

289 KB

Маҳсулот ва товарларни биржалар орқали реализация қилиниши Режа : 1. Бозор иқтисодиёти шароитида биржалар ор қ али товарларни реализация қилишнинг ў зига хос хусусиятлари. 2. Биржа савдоларининг ташкил қ илиниши ва ким ошди савдосида шартнома тузиш тартиби. 3. Қимматли қоғозлар бозорини давлат томонидан тартибга солиниши. 4. Қимматли қоғозлар бозорида инвестиция институтларининг таркиби ва уларнинг фаолияти

Бозор муносабатлари шароитида маҳсулот ва товарларни реализация қилишнинг ўзига хос жиҳатлари биржа орқали амалга ошириладиган савдолар ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 2 июлда қабул қилинган ва 2001 йил янги таҳрирда қабул қилиниб, 2005 йил 22 сентябрида ўзгартиришлар киритилган “Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида”ги Қонуни билан биржаларда товар ва маҳсулотларни реализация қилиш ҳуқуқий тартибга солинади. Мазкур Қонуннинг 3-моддасида Биржа тушунчаси берилган бўлиб, - б иржа юридик шахс бўлиб, олдиндан тайинланган жой ва муайян вақтда, белгиланган қоидалар асосида оммавий ва ошкора биржа савдоларини ташкил этиш ва ўтказиш орқали биржа товарлари савдоси учун шарт-шароит яратади. Биржа фаолияти - б иржа фаолияти биржа савдоларини ташкил этиш ҳамда талаб ва таклифнинг ҳақиқий нисбатини аниқлаш асосида биржа товарларининг нархларини чиқариш орқали биржа товарларининг бозорини яратишга қаратилган ҳаракатлар йиғиндисидан иборат. Биржа фаолиятининг асосий принциплари :  биржа савдоларини ошкора ва оммавий тарзда ўтказиш;  биржа савдоларида нархларнинг эркин шаклланиши;  биржа битимларини тузишнинг ихтиёрийлиги;  биржа барча аъзоларининг биржа савдоларида иштирок этиши учун шарт-шароитнинг тенглиги. Биржа товари - б елгиланган тартибда биржа савдоларига чиқарилган муайян тур ва сифатдаги товар, шу жумладан товарга доир стандарт контракт биржа товари ҳисобланади. Ер, ер ости бойликлари, сувлар, бошқа табиий ресурслар, маданий мерос ва интеллектуал мулк объектлари, шунингдек қонун ҳужжатларига мувофиқ фуқаролик муомаласидан чиқарилган мол-мулк биржа товари бўлиши мумкин эмас. Биржа листинги деганда биржа товарларини биржа ахборотномасига киритган ҳолда биржа савдоларига қўйиш тартиботи тушунилади. Биржа листингини ўтказиш тартиби биржа савдоси қоидалари билан белгиланади. Брокерлик ўрни - б рокерлик ўрни биржа томонидан юридик шахсларга, қоида тариқасида, пулли асосда бериладиган, биржа битимларида ва биржа фаолиятида ушбу Қонунга мувофиқ иштирок этиш ҳуқуқи. Биржа акциядорига брокерлик ўрни уни сотиш ҳуқуқисиз берилиши мумкин. Брокерлик ўрнининг эгаси фақат битта шахс бўлиши мумкин. Брокерлик ўрни иккиламчи ижарага берилиши мумкин эмас. Биржанинг ўзи сотадиган брокерлик ўрнининг бошланғич нархини биржанинг ижро этувчи органи белгилайди. Брокерлик ўрнининг қиймати биржанинг устав фондига киритилиши мумкин эмас. Биржалар қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳар қандай ташкилий- ҳуқуқий шаклларда тузилиши мумкин.

Биржа устав фондининг миқдори биржа рўйхатга олинган санадаги ҳолатга кўра қонун ҳужжатлари билан белгиланган энг кам ойлик иш ҳақининг ўн минг баравари миқдоридан кам бўлиши мумкин эмас. Биржанинг фирма номи “биржа” сўзини ўз ичига олган бўлиши керак. Биржанинг ҳуқуқлари :  нарх белгилаш, ҳакамлик, листинг, назорат ва бошқа биржа комиссияларини тузишга;  агар биржа битимларининг нархи кун давомида биржа томонидан белгиланган қийматдан ҳам ортиқроқ ўзгариб кетса, биржа савдосини тўхтатишга;  биржа томонидан кўрсатиладиган хизматлар учун тўланадиган ҳақ миқдорини белгилашга;  биржа савдоси қоидаларини бузганлик учун жарималар ҳамда пенялар белгилаш ва ундиришга;  биржа ахборотномалари, маълумотномалари ҳамда бошқа ахборот ва реклама нашрларини чиқаришга ҳақлидир.  Қонун ҳужжатларига, биржа устави ва биржа савдоси қоидаларига мувофиқ биржа бошқа ҳуқуқларга ҳам эга бўлиши мумкин. Биржанинг мажбуриятлари :  биржа савдоси қоидаларини белгилашга;  биржа ахборотномасига киритилган биржа товарлари савдосини ташкил этишга;  биржа товарларига бўлган талаб ва таклифнинг нисбати асосида уларнинг нархини чиқариб туришга;  мунтазам равишда (ҳафтасига камида бир марта) оммавий ахборот воситаларида биржа товарлари нархини эълон қилишга, биржа аъзоларини ҳар бир биржа савдосининг якунлари тўғрисида хабардор қилишга мажбур.  Қонун ҳужжатларига, биржа устави ва биржа савдоси қоидаларига мувофиқ биржанинг бошқа мажбуриятлари ҳам бўлиши мумкин. Биржа аъзолари - Биржа томонидан белгиланган тартибда шу биржадаги брокерлик ўрнини сотиб олган ёки олган юридик шахслар биржа аъзолари ҳисобланади. Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари, уларнинг мансабдор шахслари, шунингдек биржа ходимлари биржа аъзоси бўлиши мумкин эмас. Биржа аъзоларининг ҳуқуқлари :  биржа савдоларида иштирок этиш ва биржа битимларини тузиш;  биржа аъзоларининг умумий йиғилишида иштирок этиш;  биржа комиссияларини сайлаш ва уларга сайланиш;  биржа савдоси қоидаларини ишлаб чиқишда иштирок этиш;  биржа хизматларидан фойдаланиш ва брокерлик ўрнини тасарруф этиш ҳуқуқига эгадир.

 Қонун ҳужжатларига, биржа устави ва биржа савдоси қоидаларига мувофиқ биржа аъзолари бошқа ҳуқуқларга ҳам эга бўлишлари мумкин. Биржа аъзоларининг мажбуриятлари :  биржа савдоси қоидаларига риоя этишга;  биржа ахборотномасига киритилган биржа товарлари савдосини амалга оширишга;  биржа ахборотномасига киритилган товарлар бўйича биржадан ташқари бозорда олди-сотди шартномаларини тузмасликка;  мижозлар талабига биноан уларга брокерлик ўрнини сотиб олиш санаси ва унинг тартиб рақами тўғрисидаги ахборотни тақдим этишга;  мижозга унинг манфаатларини кўзлаб тузилган битимлар, шунингдек унинг топшириқлари бажарилиши билан боғлиқ тўлиқ ахборотни ўз вақтида тақдим этишга;  мижоз билан шартнома тузилаётганда уни биржа савдоси қоидалари ва ҳисоб-китоб-клиринг хизмати кўрсатиш шартлари билан таништиришга;  мижоз ҳисобидан тузилган биржа битимларининг алоҳида ҳисобини юритишга мажбур.  Қонун ҳужжатларига, биржа устави ва биржа савдоси қоидаларига мувофиқ биржа аъзоларининг бошқа мажбуриятлари ҳам бўлиши мумкин. Биржа савдолари - Биржа савдолари биржа томонидан, биржа савдоси қоидаларига мувофиқ ташкил этиладиган биржа товарининг савдоси. Биржа савдолари биржада марказлаштирилган тарзда ва ушбу савдоларда биржанинг барча аъзоларига бир вақтда иштирок этиш имконияти берилган ҳолда ўтказилади. Биржа савдоси қоидалари :  биржада амалга ошириладиган биржа битимларининг турлари;  биржа битимлари иштирокчиларининг таркиби ва уларга қўйиладиган талаблар йиғиндиси;  биржа савдоларини, биржа битимларини амалга ошириш ва уларнинг натижаларини рўйхатга олиш ҳамда уларни расмийлаштириш тартиби;  биржа товарлари нархини чиқариш тартиби;  товарларни биржа савдоларига қўйишга ижозат бериш тартиби (листинг);  биржа битимлари иштирокчилари ўртасидаги ҳисоб-китоблар тартиби;  биржа савдосида муомалада бўладиган стандарт контрактлар тавсифи;  агар савдо майдончалари ёки бўлинмалари биржа томонидан ташкил этилган бўлса, уларнинг рўйхати ва номлари;  биржа савдоларини ўтказиш тартиби;  биржа аъзоларига ахборот хизмати кўрсатиш тартиби;  биржадаги нархни шакллантириш жараёни устидан назорат қилиш тартиби;

 биржада низоларни ҳал этиш тартиби;  биржа аъзолари ва ходимларининг биржа савдоси қоидаларини бузганлик учун жавобгарлиги тўғрисидаги қоидалар;  қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа қоидалар.  Биржа савдоси қоидаларини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш тартиби биржа уставида белгиланади. Биржа битими - Биржа томонидан рўйхатга олинган биржа товари хусусида биржа савдосининг биржада қайд этилган натижаси бўйича тузилган олди-сотди шартномаси биржа битими ҳисобланади. Биржада рўйхатга олинган битимлар нотариал тасдиқланмайди, қонунларда назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. Биржа битимлари биржа номидан ва ҳисобидан амалга оширилиши мумкин эмас. Биржа битимларининг турлари - Биржада биржа товарлари олди- сотди битимлари, шу жумладан: 1. реал товарни ўзгага топшириш ёки етказиб бериш ёхуд товарга мулк ҳуқуқини берувчи ҳужжатларни ўзгага топшириш билан боғлиқ битимлар; 2. форвард битимлар реал товарни етказиб бериш муддати кечиктирилган ҳолдаги олди-сотди битимлари; 3. фьючерс битимлари товарларга доир стандарт контрактларнинг олди-сотди битимлари (уларни келгусида ижро этиш мажбуриятини олган ҳолда); 4. опцион битимлар товарларни ёки товарлар етказиб бериш контрактларини белгиланган нарх бўйича келгусида сотиб олиш ёки сотиш ҳуқуқларига доир олди-сотди битимлари тузилиши мумкин. Биржа тузилган битимларнинг ижросини кафолатлаши шарт. Биржа битимининг мазмуни (товарнинг номи, миқдори, нархи, битим тузилган сана ва вақт ҳамда уни тузган биржа аъзоларининг номи бундан мустасно) ошкор қилиниши мумкин эмас. Биржа битимининг мазмунига доир маълумот судларга, қўзғатилган жиноят иши мавжуд бўлган тақдирда эса суриштирув ва тергов органларига тақдим этилади. Биржа битимларининг иштирокчилари - Биржа аъзолари биржа битимларининг иштирокчилари ҳисобланадилар. Биржа аъзолари (брокерлар) мижозларнинг топшириғига биноан, шунингдек ўз номларидан ва ўз ҳисобларидан (дилерлар) битимлар тузишлари мумкин. Биржа аъзолари ўртасидаги биржа битимлари биржа савдоларининг натижаларига кўра тузилади. Б иржа аъзолари ва улар мижозларининг мажбуриятларини белгилаш, аниқлаштириш ва ҳисобга олиш, улар ўртасидаги ўзаро ҳисоб-китобларни амалга ошириш; битимлар ижросининг молиявий кафолатларини таъминлаш; биржа аъзолари ва улар мижозларининг мажбуриятларини ҳисобга олиш, битим бўйича ўзаро ҳисоб-китобларни ва тўловларни, шу жумладан

битимни амалга оширишда иштирок этган тарафларга воситачилик ҳақини тўлаш бўйича фаолияти ҳисоб-китоб-клиринг хизмати кўрсатиш деб эътироф этилади. Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 4 февралдаги 66-сонли қарорига асосан Биржа фаолиятини лицензиялаш тўғрисида НИЗОМ қабул қилинган. Биржа фаолиятини лицензиялаш Ўзбекистон Республикаси Давлат мулки қўмитаси томонидан амалга оширилади (кейинги ўринларда матнда "лицензияловчи орган" деб юритилади). Лицензиялар бериш тўғрисидаги ҳужжатларни кўриб чиқиш, лицензиялар муддатини узайтириш, улар бўйича хулосалар тайёрлаш учун лицензияловчи органда эксперт комиссияси ташкил этилади. Эксперт комиссияси тўғрисидаги Низом ва комиссиянинг таркиби лицензияловчи орган томонидан тасдиқланади. Эксперт комиссияси мажлиси бир ойда камида бир марта ўтказилади. Биржа фаолиятини амалга ошириш ҳуқуқи учун намунавий (оддий) лицензиялар берилади. Биржа фаолиятини амалга ошириш учун бериладиган лицензиянинг амал қилиш муддати - 5 йил. Лицензия талабгорнинг аризасига кўра беш йилдан кам муддатга берилиши мумкин. Қуйидагилар биржа фаолиятини амалга оширишда биржа талаблари ва шартлари ҳисобланади: а) биржа фаолиятини амалга ошириш соҳасидаги қонун ҳужжатларига риоя қилиш; б) ишлаб турган электрон биржа савдо тизими мавжудлиги; в) қонун ҳужжатларида назарда тутилган устав фондининг энг кам миқдори бўйича талабларга мувофиқлик; г) тузилган биржа битишувлари бажарилишининг кафолатланиши тизими мавжудлиги; д) қонун ҳужжатларига мувофиқ ахборотнинг махфийлигини таъминлаш; е) биржа савдоси қоидаларида: Ўзбекистон Республикаси Давлат мулки қўмитаси томонидан бериладиган биржа савдосининг профессионал қатнашчиси шаҳодатномасига эга бўлган биржа аъзоларининг биржа савдоларига қўйилиши (фонд биржаларидан ва бошқа биржаларнинг фонд бўлимларидан ташқари); инвестиция институтлари сифатида фаолиятни амалга ошириш ҳуқуқини берувчи лицензияга эга бўлган биржа аъзоларининг фонд биржасида (бошқа биржаларнинг фонд бўлимларида) биржа савдоларига қўйилиши; биржа товарларини муомалага қўйиш ва муомаладан чиқариш тартиботлари; биржа товарларига нархлар котировкаси ва улар тўғрисидаги ахборотни ошкор қилиш тартиби;

биржада нархлар билан манипуляция қилиш ва махфий ахборотдан ноқонуний фойдаланишнинг олди олиниши тўғрисидаги қоидалар мавжудлиги; ж) биржа савдоларида фақат олдиндан эълон қилинадиган, истеъмолчилар ва маҳсулот ишлаб чиқарувчилар кенг танишиши мумкин бўлган биржа бюллетенига киритилган товарларни сотиш, айни пайтда олдиндан эълон қилинадиган биржа бюллетенига киритилмаган товарларни сотиш тақиқланади; з) филиаллар мавжуд бўлган тақдирда, биржанинг барча аъзоларига ушбу савдоларда бир вақтнинг ўзида қатнашиш имкониятини берган ҳолда, марказлаштирилган биржа савдолари ўтказиш; и) биржа товарларига талаб ва таклиф нисбати асосида уларга котировкани амалга ошириш; к) ахборотни қонун ҳужжатларига мувофиқ ошкор қилиш; л) лицензияловчи органнинг талабига кўра биржа фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ ахборотни тақдим этиш; м) биржа савдоларини фақат Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида барча биржа аъзолари бир пайтда ва тенг киришини таъминловчи электрон тизимда ўтказиш; н) биржа савдоларининг электрон тизими томонидан автоматик равишда тузиладиган ҳамда товар номи, ўлчов бирлиги, лотлар сони, операция тури, товарнинг савдога қўйилган нархи ва битишув рўйхатдан ўтказилган нарх, Incoterms қоидаларига мувофиқ товарни етказиб беришнинг базис шартлари, битишув томонлари, битишув амалга оширилган аниқ вақт кўрсатилган, электрон протоколлар тарзида киритилган битишувлар тўғрисидаги ахборотни уч йил мобайнида сақлаш; о) биржа бюллетенларига фақат бир хил стандартга, бир турдаги хоссаларга эга бўлган, улгуржи туркумлар билан сотиладиган ҳамда олдиндан кўздан кечиришни талаб қилмайдиган биржа товарларини киритиш; п) биржада камида 100 та сотилган (текин берилган) брокерлик ўрни мавжуд бўлиши; р) товар-хом ашё биржалари раҳбарларига қўйиладиган малака талабларига риоя этиш. Биржа фаолиятини амалга ошириш ҳуқуқини берувчи лицензия олиш учун лицензия талабгори лицензияловчи органга қуйидаги ҳужжатларни тақдим этади: а) лицензия бериш тўғрисида ариза, унда қуйидагилар кўрсатилади: юридик шахснинг номи ва ташкилий-ҳуқуқий шакли, жойлашган жойи (почта манзили), банк муассасасининг номи ва банк муассасасидаги талаб қилиб олинадиган депозит хисоб рақами - юридик шахс учун; лицензия талабгори амалга оширишни мўлжаллаётган лицензияланадиган фаолият тури ҳамда кўрсатилган фаолият тури амалга ошириладиган муддат;

б) лицензия талабгорининг давлат рўйхатидан ўтказилганлиги тўғрисидаги гувоҳноманинг нотариал тасдиқланган нусхаси; в) лицензия талабгори жойлашган жойдаги солиқ органи томонидан тасдиқланган охирги ҳисобот санасидаги бухгалтерия баланси нусхаси (янги ташкил этилган юридик шахслар бундан мустасно); г) ариза кўриб чиқилганлиги учун йиғимнинг тўланганлигини тасдиқловчи банк тўлов ҳужжати; д) биржа товарлари билан савдо қилиш қоидалари нусхаси; е) Ўзбекистон Республикаси Давлат мулки қўмитаси ҳузуридаги Қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш марказининг лицензия талабгори томонидан қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги қонун ҳужжатлари талабларига риоя этилиши тўғрисидаги хулосаси (фонд биржалари ва бошқа биржаларнинг фонд бўлими учун). Лицензия талабгоридан мазкур бандда назарда тутилмаган ҳужжатларнинг тақдим этилишини талаб қилишга йўл қўйилмайди. Ҳужжатлар лицензия талабгори томонидан лицензияловчи органга бевосита ёхуд уларнинг олинганлиги тўғрисидаги билдиришнома билан почта алоқаси воситаси орқали етказиб берилади. Ҳужжатлар лицензияловчи органнинг таркибий бўлинмаси (Биржа фаолиятини лицензиялаш ва назорат қилиш бўлими) масъул шахси томонидан рўйхат бўйича қабул қилинади, рўйхатнинг нусхаси ҳужжатлар қабул қилиб олинган сана тўғрисида белги қўйилган ҳолда аризачига юборилади (топширилади). Ишончсиз ёки нотўғри маълумотлар тақдим этилганлиги учун лицензия талабгори қонун ҳ ужжатларига мувофиқ жавоб беради. Биржа фаолиятини лицензиялаш мазкур Низомга иловага мувофиқ схемага биноан амалга оширилади. Лицензия бериш ёки лицензия беришни рад этиш тўғрисидаги қарор барча зарур ҳ ужжатлар билан биргаликда лицензия талабгорининг аризаси олинган кундан бошлаб ўттиз кундан ошмайдиган муддатда қабул қилинади. Барча зарур ҳужжатлар билан биргаликда лицензия талабгорининг аризаси улар олинган кунда кўриб чиқиш учун эксперт комиссияга киритилади. Эксперт комиссия ариза олинган кундан бошлаб йигирма кундан ошмайдиган муддатда ҳужжатларни кўриб чиқади, улар бўйича лицензия бериш ёки лицензия беришни рад этиш тўғрисида эксперт хулосаси тайёрлайди. Лицензияловчи орган эксперт комиссия хулосаси асосида лицензия бериш ёки лицензия беришни рад этиш тўғрисида уч кун муддатда қарор қабул қилади. Лицензияловчи орган томонидан лицензия олиш учун тақдим этилган ҳужжатлар кўриб чиқилганлиги учун энг кам ойлик иш ҳақининг тўрт баравари миқдорида йиғим ундирилади, йиғим лицензияловчи ҳисоб рақамига ўтказилади. Лицензия талабгори берилган аризадан воз кечган тақдирда тўланган йиғим суммаси қайтарилмайди.

Лицензияловчи орган тег и шли қарор қабул қилингандан кейин уч кун мобайнида лицензия талабгорини қабул қилинган қарор тўғрисида хабардор қилади. Лицензия бериш юзасидан қарор қабул қилинганлиги тўғрисидаги билдиришнома лицензия талабгорига банк ҳисоб рақами реквизитлари, давлат божини тўлаш муддатлари кўрсатилган ҳолда ёзма шаклда жўнатилади (тақдим этилади). Лицензия битими лицензияловчи орган ва лицензиатнинг ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгиловчи ҳ ужжат ҳисобланади. Лицензия битимида қуйидагилар бўлиши керак:  битимни имзолаган шахсларнинг фамилияси, исми, отасининг исми, лавозими;  томонларнинг реквизитлари;  амалга оширилишига лицензия берилаётган фаолият турининг номи;  лицензиатга қўйиладиган лицензия талаблари ва шартлари;  лицензиянинг амал қилиш муддати;  лицензия битими талаблари ва шартлари бузилганлиги учун томонларнинг жавобгарлиги;  лицензиат томонидан лицензия битими талаблари ва шартлари бажарилишининг лицензияловчи орган томонидан назорат қилиниши тартиби;  Лицензия битими икки нусхада тузилади, бир нусхаси лицензияловчи органда қолади, иккинчиси эса лицензия билан биргаликда лицензиатга берилади. Лицензиялар махсус бланкаларда расмийлаштирилади. Лицензия бланкаси намунаси Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 20 декабрдаги 488- сон қарорига мувофиқ лицензияловчи орган томонидан тасдиқлан ган . Лицензиялар бланкалари қатъий ҳисобда турадиган ҳужжатлар хисобланади, ҳисобга олиш сериясига, тартиб рақамига ва ҳимояланганлик даражасига эга бўлади. Лицензия бланкалари лицензияловчи орган буюртмаси бўйича босмахона усулида "Давлат белгиси" давлат-ишлаб чиқариш бирлашмасида тайёрланади. Биржа фаолиятини лицензиялаш ва назорат қилиш бўлими раҳбари лицензия бланкаларини ҳисобга олиш, сақлаш ва улардан мақсадли фойдаланилиши учун жавоб беради. Лицензия лицензия талабгори томонидан давлат божи тўланганлигини тасдиқловчи ҳужжат тақдим этилгандан ва у лицензия битимини имзолагандан кейин уч кун муддатда расмийлаштирилади ва берилади. Агар лицензиат лицензия бериш тўғрисида қарор қабул қилинганлиги ҳақидаги билдиришнома юборилган (топширилган) вақтдан бошлаб уч ой мобайнида лицензияловчи органга лицензия берилганлиги учун давлат божи тўланганлигини тасдиқловчи ҳужжатни тақдим этмаса ёхуд лицензия битимини имзоламаса, лицензияловчи орган лицензияни бекор қилиш тўғрисида қарор қабул қилишга ҳақлидир.

Лицензия бериш "Фаолиятнинг айрим турларини лицензиялаш тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 17-моддасида белгиланган асослар бўйича рад этилиши мумкин. Лицензия талабгори лицензияловчи органнинг лицензия беришни рад этиш тўғрисидаги қарори, шунингдек лицензияловчи орган мансабдор шахсининг хатти-ҳаракати (ҳаракатсизлиги) юзасидан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда шикоят қилиш ҳуқуқига эгадир. Лицензия бериш рад этилиши тўғрисида қарор қабул қилинган тақдирда, рад этиш тўғрисидаги билдиришнома лицензия талабгорига рад этишнинг аниқ сабаблари ва лицензия талабгори кўрсатиб ўтилган сабабларни бартараф этиб ҳужжатларни такроран кўриб чиқишга тақдим этиши учун етарли бўлган муддат кўрсатилган ҳолда ёзма шаклда юборилади (топширилади). Лицензия талабгори томонидан лицензия бериш рад этилишига асос бўлган сабаблар бартараф этилган тақдирда, лицензияловчи орган томонидан ҳужжатларни такроран кўриб чиқиш лицензия талабгорининг аризаси барча зарур ҳужжатлар билан биргаликда олинган кундан бошлаб ўн кундан ортиқ бўлмаган муддатда амалга оширилади. Бунда такроран тақдим этилган ҳужжатлар улар қабул қилинган кунда кўриб чиқиш учун эқсперт комиссияга киритилади. Эксперт комиссия етти кундан ортиқ бўлмаган муддатда тақдим этилган ҳужжатларни такроран кўриб чиқади ва улар юзасидан лицензия бериш ёки лицензия беришни рад этиш тўғрисида эксперт хулосаси тайёрлайди. Лицензияловчи орган эксперт комиссияси хулосаси асосида уч кун муддатда лицензия бериш ёки лицензия беришни рад этиш тўғрисида қарор қабул қилади. Лицензия талабгорларининг аризалари такроран кўриб чиқилганлиги учун йиғим ундирилмайди. Лицензия бериш рад этилганлиги тўғрисидаги билдиришномада кўрсатилган муддат ўтгандан кейин берилган ариза янгидан берилган ариза ҳисобланади. Лицензиат қайта ташкил этилган, унинг номи ёки жойлашган жойи (почта манзили) ўзгарган тақдирда, лицензиат ёки унинг ҳуқуқий вориси қайта рўйхатдан ўтказилгандан кейин бир ҳафта муддатда лицензияловчи органга кўрсатиб ўтилган маълумотларни тасдиқловчи тегишли ҳужжатлар илова қилинган ҳома лицензияни қайта расмийлаштириш тўғрисида ариза бериши шарт. Лицензиат лицензия қайта расмийлаштирилгунга қадар унда кўрсатилган фаолиятни илгари берилган лицензия асосида амалга оширади. Лицензияловчи орган лицензияни қайта расмийлаштиришда лицензиялар реестрига тегишли ўзгартиришлар киритади. Лицензияни қайта расмийлаштириш лицензияловчи орган томонидан тегишли ҳужжатлар илова қилинган ҳолда лицензияларни қайта расмийлаштириш тўғрисида, ариза олинган кундан бошлаб беш кун мобайнида амалга оширилади. Лицензияларни қайта расмийлаштиришда лицензия талабгорининг лицензия бериш тўғрисидаги аризаси кўриб чиқилганлиги учун тўланадиган

сумманинг ярми миқдорида йиғим ундирилади. Йиғим лицензияловчи орган ҳисоб рақамига ўтказилади. Лицензиянинг амал қилиш муддатини узайтириш лицензиатнинг аризасига кўра амалга оширилади. Лицензиянинг амал қилиш муддатини узайтириш тўғрисидаги ариза лицензияловчи органга лицензиянинг амал қилиш муддати тугагунга қадар икки ойдан кечикмай берилиши керак. Лицензиянинг амал қилиш муддатини узайтириш лицензия бериш учун назарда тутилган тартибда амалга оширилади. Амал қилиш муддати ўтмаган йўқолган ёки яроқсиз ҳолга келган лицензия ўрнига лицензиатнинг аризасига кўра дубликат берилиши мумкин. Лицензия дубликатлари беришда лицензия талабгорининг лицензия бериш тўғрисидаги аризаси кўриб чиқилганлиги учун тўланадиган сумманинг ярми миқдорида йиғим ундирилади. Лицензиат томонидан лицензия шартлари ва талабларига риоя этилишини назорат қилиш лицензияловчи орган томонидан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади. Лицензия талаблари ва шартларига риоя этилишини назорат қилишда лицензияловчи орган ўз ваколатлари доирасида қуйидаги ҳуқуқларга эга бўлади:  лицензиат томонидан лицензия талаблари ва шартларига риоя этилишини қонун ҳужжатларида белгаланган тартибда режали текшириш;  лицензия талаблари ва шартлари лицензиат томонидан бузилганлигидан далолат берувчи ҳоллар мавжуд бўлган тақдирда лицензиат томонидан лицензия талаблари ва шартларига риоя этилишини қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда режадан ташқари текшириш;  лицензия талаблари ва шартларига риоя этилишини текшириш чоғида пайдо бўладиган масалалар юзасидан лицензиатдан зарур ахборотни сўраш ва олиш;  текширишлар натижалари асосида, лицензия талаблари ва шартларининг лицензиат томонидан аниқ бузилишларини кўрсатган ҳолда далолатномалар (маълумотномалар) тузиш;  лицензиатга аниқланган бузилишларни бартараф этиш мажбуриятини юкловчи қарорлар чиқариш, бундай бузилишларни бартараф этиш муддатларини белгилаш;  лицензиянинг амал қилишини тўхтатиб туриш ва тўхтатиш ёхуд уни бекор қилиш тўғрисида қарор қабул қилиш. Лицензия талаблари ва шартларига риоя этилишини текширишда лицензияловчи органнинг текширувчи ходимлари томонидан икки нусхада далолатнома тузилади, уларнинг биттаси лицензиатга берилади, иккинчи нусхаси лицензияловчи органда қолади. Лицензиянинг амал қилишини тўхтатиб туриш ва тўхтатиш, лицензияни бекор қилиш "Фаолиятнинг айрим турларини лицензиялаш тўғрисида"ги

Ўзбекистон Республикаси Қонунининг тегишли равишда 22-24-моддаларида назарда тутилган ҳолларда ва тартибда лицензияловчи орган томонидан амалга оширилади. Лицензияловчи органнинг лицензиянинг амал қилишини тўхтатиб туриш ва тўхтатиш, лицензияни бекор қилиш тўғрисидаги қарори юзасидан судга шикоят қилиниши мумкин. Лицензияловчи органнинг қарори суд томонидан асоссиз деб эътироф этилган тақдирда лицензияловчи орган лицензиат олдида унинг кўрган зарари миқдорида жавоб беради. Лицензияловчи орган лицензиялар реестрини юритади. Лицензиялар реестрида қуйидагилар кўрсатилиши керак: - юридик шахснинг номи, унинг ташкилий-ҳуқуқий шакли, почта манзили, телефони; - муассисларнинг устав сармоясидаги улушлари тўғрисидаги маълумотлар; - лицензиянинг берилган санаси ва тартиб рақами; лицензиянинг амал қилиш муддати; - лицензияларни қайта расмийлаштириш, уларнинг амал қилишини тўхтатиб туриш ва амал қилишини тиклашнинг асослари ва санаси; лицензияларнинг амал қилишини тўхтатиш асослари ва санаси; лицензияларни бекор қилиш асослари ва санаси; дубликат бериш асослари ва санаси. Лицензиялар реестридаги мавжуд маълумотлар манфаатдор шахсларнинг улар билан танишиши учун очиқ ҳисобланади ва уларнинг ёзма сўровига мувофиқ реестрдан кўчирма тарзида берилиши мумкин. Лицензиялар реестридан бир лицензиатга нисбатан маълумот берилганлиги учун энг кам ойлик иш ҳақининг ярми миқдорида тўлов ундирилади. Лицензиялар реестридан маълумотлар давлат ҳокимияти ва бошқарув органларига текин берилади. Реестрдан маълумот берилганлиги учун тўлов лицензияловчи органнинг махсус ҳисоб рақамига ўтказилади. Реестрдан маълумот бериш муддати тегишли ариза берилган санадан бошлаб уч кундан ортиқ бўлмаслиги керак (маълумот берилганлиги учун тўлов тўланганлигини тасдиқловчи ҳужжат тақдим этилган тақдирда). Биржа фаолиятини амалга оширишга лицензия берилганлиги ва унинг амал қилиш муддати узайтирилганлиги учун энг кам ойлик иш ҳақининг тўрт баравари миқдорида давлат божи ундирилади. Давлат божи республика бюджетига ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2001 йил 27 апрелдаги “Улгуржи ва биржа савдосини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармонида республикада бозор инфратузилмасини шакллантириш, улгуржи ва биржа савдосини ривожлантириш борасида изчил ишлар олиб борилиши кўзда тутилди. Давлат эҳтиёжлари учун маҳсулот харид қилишни монополиядан чиқариш, товар-хомашё биржаларидаги савдода контрактлар тузиш тартибини такомиллаштириш чора-тадбирлари

амалга оширилди. Ўзбекистон товар-хомашё биржаси, доимий ишловчи Республика ярмарка савдоси маркази - "Ўзкўргазмасавдо", улгуржи бозорлар тармоғи, бозор инфратузилмасининг бошқа бўғинлари ташкил қилинди. . Биржа савдоларининг ташкил қ илиниши ва ким ошди савдосида шартнома тузиш тартиби. Агар шартноманинг мазмунидан бошқача тартиб англашилмаса, у ким ошди савдосини ўтказиш йўли билан тузилиши мумкин. Шартнома ким ошди савдосида ғолиб чиққан шахс билан тузилади. Ашёнинг мулкдори ёки мулкий ҳуқуқ эгаси ёхуд ихтисослашган ташкилот ким ошди савдосининг ташкилотчиси бўлиши мумкин. Ихтисослашган ташкилот ашёнинг мулкдори ёки мулкий ҳуқуқ эгаси билан шартнома тузиш асосида иш олиб боради ва улар номидан ёки ўз номидан ҳаракат қилади. Ким ошди савдоси аукцион ёки танлов шаклида ўтказилади. Ким ошди савдосининг шакли, агар қонунда бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, сотиладиган ашёнинг мулкдори ёки сотиладиган мулкий ҳуқуқнинг эгаси томонидан белгиланади. Фақат битта иштирокчи қатнашган аукцион ва танлов ўтказилмаган ҳисобланади. Ким ошди савдосини ташкил этиш ва уни ўтказиш тартиби . Қимматли қоғзлар турлари. Аукционлар ва танловлар очиқ ва ёпиқ бўлиши мумкин. Очиқ аукционда ва очиқ танловда хоҳлаган шахс қатнашиши мумкин. Ёпиқ аукцион ва ёпиқ танловда шу мақсад учун махсус таклиф этилган шахсларгина қатнашадилар. Агар қонунда бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ташкилотчи ким ошди савдоси ўтказилиши тўғрисида камида ўттиз кун олдин хабар қилиши керак. Хабарда, ҳар қандай ҳолда ҳам, ким ошди савдосининг вақти, жойи ва шакли, ким ошди савдосига нима қўйилаётгани ва уни ўтказиш тартиби, шу жумладан ким ошди савдосида қатнашишни расмийлаштириш тўғрисидаги, шунингдек бошланғич нарх тўғрисидаги маълумотлар бўлиши керак. Агар ким ошди савдосига фақат шартнома тузиш ҳуқуқи қўйилаётган бўлса, бўлажак ким ошди савдоси тўғрисидаги хабарда бунга бериладиган муддат кўрсатилиши керак. Агар қонунда ёки ким ошди савдоси ўтказилиши ҳақидаги хабарда бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, хабар берган ким ошди савдосининг ташкилотчиси аукцион ўтказишдан хоҳлаган вақтида, лекин у ўтказиладиган кундан камида уч кун олдин, танлов ўтказишдан эса - танлов ўтказиладиган кундан камида ўттиз кун олдин бош тортишга ҳақли. Ким ошди савдосининг ташкилотчиси уни ўтказишдан мазкур муддатларни бузиб бош тортган ҳолларда иштирокчиларнинг кўрган ҳақиқий зарарларини тўлаши шарт.

Ёпиқ аукцион ёки ёпиқ танлов ташкилотчиси хабар юборилганидан кейин айнан қанча муддатда ким ошди савдосидан бош тортганлигидан қатьи назар, ўзи таклиф этган иштирокчиларнинг реал зарарини тўлаши шарт. Ким ошди савдосининг қатнашчилари ким ошди савдоси ўтказилиши тўғрисидаги хабарда кўрсатилган миқдорда, муддатларда ва тартибда закалат пули тўлайдилар. Агар ким ошди савдоси ўтказилмаса, закалат қайтариб берилиши керак. Закалат ким ошди савдосида қатнашган, лекин унда ғолиб чиқмаган шахсларга ҳам қайтариб берилади. Ким ошди савдосида ғолиб чиққан шахс билан шартнома тузишда у тўлаган закалат суммаси тузилган шартнома бўйича мажбуриятларни бажаришда ҳисобга олинади. Ким ошди савдосида ғолиб чиққан шахс ва ким ошди савдосининг ташкилотчиси аукцион ёки танлов ўтказилган куни ким ошди савдосининг натижалари тўғрисида баённома имзолайдилар, бу баённома шартнома кучига эга бўлади. Ким ошди савдосида ғолиб чиққан шахс баённомани имзолашдан бош тортса, тўлаган закалатидан маҳрум бўлади. Баённомани имзолашдан бош тортган ким ошди савдосининг ташкилотчиси закалатни икки ҳисса қилиб қайтариши, шунингдек ким ошди савдосида ғолиб чиққан шахсга ким ошди савдосида қатнашиш туфайли ўзига етказилган зарарнинг закалат пулидан ортиқ бўлган қисмини тўлаши шарт. Агар ким ошди савдосига фақат шартнома тузиш ҳуқуқи қўйилган бўлса, бундай шартномани тарафлар ким ошди савдоси тамом бўлганидан ҳамда баённома расмийлаштирилганидан кейин кечи билан йигирма кунда ёки хабарда эълон қилинган бошқа муддатда имзолашлари керак. Улардан бири шартнома тузишдан бош тортган тақдирда, иккинчи тараф судга мурожаат қилиб, шартнома тузишга мажбур этишни, шунингдек уни тузишдан бош тортиш натижасида етказилган зарарни тўлашни талаб қилишга ҳақли. Қонунда белгиланган қоидалар бузиб ўтказилган ким ошди савдоси манфаатдор шахс талаби билан суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин. Ким ошди савдосини ҳақиқий эмас деб топиш ким ошди савдосида ғолиб чиққан шахс билан тузилган шартноманинг ҳақиқий эмаслигига сабабчи бўлади. “Қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида”ги Қонуннинг 3- моддасига мувофиқ қимматли қоғозларнинг қуйидаги турлари мавжуд: - акциялар; - облигациялар; - хазина мажбуриятлари; - депозит сертификатлари; - векселлар. Акциялар - акциядорлик жамиятининг устав фондига юридик ёки жисмоний шахс муайян ҳисса қўшганидан гу воҳлик берувчи, акция эгасининг мазкур жамият мулкидаги иштирокини тасдиқловчи ҳамда унга дивиденд олиш ва қоида тариқасида ушбу жамиятни бошқаришда қатнашиш

ҳуқуқини берувчи, амал қилиш муддати белгиланмаган қимматли қоғозлардир. Акцияларнинг хиллари (эгаси ёзилган ва тақдим этув чига деб номланган) ва турлари (имтиёзли ва оддий акция лар) бўйича фарқланади. Ўзбекистон Республикасининг ”Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Қонунига мувофиқ айнан шундай туркумланади. Акцияда кўрсатилган ва жамият акциядорларининг реес трига киритилган жисмоний ёки юридик шахсгина эгаси ёзилган акциянинг соҳиби бўлмиш акциядор деб эътироф этилади. Эгаси ёзилмаган акцияни сақловчи шу акциянинг эга сидир. Эгаси ёзилмаган акциялар жамият акцияларининг реестрига киритилмаган ҳолда бошқа шахсларга мулк қилиб берилади. Оддий акциялар овоз берувчи бўлиб, уларнинг эгаларига дивидендлар олиш, жамиятнинг умумий йиғилишларида ва жамиятни бошқаришда иштирок этиш ҳуқуқини беради. Акция эгаларига дивидендларни, шунингдек акция дорлик жамияти тугатилганда акцияларга қўйилган маблағларни биринчи навбатда олиш ҳуқуқини берадиган акциялар имтиёзли акциялар ҳисобланади. Имтиёзли ак циялар уларнинг эгаларига, корхона фойда кўриш-кўр маслигидан қатъи назар, муайян дивидендлар олиш ҳуқуқини беради. Ёпиқ акциядорлик жамиятининг акция лари фақат эгаси ёзиладиган акциялар бўлиши мумкин, уларни бошқа шахсга ўтказиш тартиби уставда белгилаб қўйилади. Ёпиқ акциядорлик жамиятлари акциядорларга акция лар ўрнига уларнинг номинал қийматига тенг суммада сертификатлар бериши мумкин. Чиқариладиган акциялар нинг хиллари, уларни тарқатиш ва жойлаштириш, улар бўйича дивидендлар тўлаш тартиби акциядорлик жамияти нинг уставида қонун ҳужжатларига мувофиқ белгилаб қўйилади. А кцияларнинг номинал қиймати - акцияда ёзилган пул суммасидир. Номинал қиймати кўрсатилган ҳолда ҳам, кўрсатилмаган ҳолда ҳам чиқарилиши мумкин. Бу сумма сармоя улушини тавсифласада, акциянинг жамғарма бо зорида ҳаракат қилиши учун бирон бир жиддий аҳамиятга эга эмас. Жамият мулки етакчи бўлган мамлакатларда (АҚШ) акциялар номинал қиймат кўрсатилмай чиқарилиши мумкин. Унинг нархи бозордаги талаб ва таклиф асосида белгиланади. Акцияларнинг номинал нархи турли мамла - катларда турлича. Мас а лан, Ўзбекистонда 100 сўм, Герма нияда 50 марка, Францияда 100 франк . Мамлакатимизда чиқарилган акцияларнинг номинал қийматини қонун томо нидан кўрсатилиши муҳим аҳамиятга эга. Биринчидан, ак циянинг номинал қиймати унинг эгасига руҳий жиҳатдан таъсир кўрсатади ва қўлидаги акция қандайдир мавхум мажбурият эмас, балки хусусий мулкнинг гувоҳномаси ҳисо бланишини билдиради. Иккинчидан, чиқарилган акцияларнинг номинал қийматидан жамият устав сармояси вужудга келади. Акцияларнинг эмиссия қиймати - бирламчи бозорда сотиладиган акциянинг бирламчи нархи бўлиб, у номинал қийматдан фарқ килади, бунда акция воситачи фирма орқали сотилади. Шунинг учун ҳам фирма ўз воситачилик ҳақи фоизларини қўяди.

Акцияларнинг бозор (курс) қиймати - иккиламчи бо зорларда акцияларни сотилиши натижасида шаклланади. Акция курси деганда уни бозорда сотиш ва сотиб олиш қиймати тушинилади. Акциянинг курс даражаси дивиденд миқдорига, банк депозитларидан келадиган фоиз даромад ларига, кредит( қ арз)га берилган маблағлардан келадиган фоиз даромадларига, бозорда эркин муомаладаги акцияларга нисбатан талаб ва таклиф даражасига боғлиқ бўлади. Акцияларнинг баланс қиймати - м олиявий ҳисобот ҳужжатларида белгиланувчи қиймат. Бу одатда муайян биржаларда нарх белгилашда акцияларни қимматли қоғозлар руйхатига киритиш учун аудиторлик текширувларида на моён бўлади. Облигациялар муддатли қарз олиш мажбурияти сифа тида эгасига кафолатланган даромад олиш ҳуқуқини беради. Облигация ўз эгасига қарз берганлигидан гувоҳлик беради ҳамда унинг номинал қийматини кўрсатилган муддатда белгиланган фоиз тўланган ҳолда қоплаш мажбуриятини тасдиқлайди. Облигация жо рий йилдаги бюджет камомадини қоплаш, эмитентнинг фа олиятини молиялаштириш учун қўшимча маблағ яратиш мақсадида эмиссия қилинади. Облигацияларнинг турли белгилари ва ҳуқуқий муомала сига кўра қуйидагича: эмитентлар бўйича (давлат, маҳаллий, корхоналар облигациялари), эмиссия мақсадига қараб (фа олиятни пул маблағи билан таъминлаш, қарзни тўлаш), қарз узиш муддатига қараб (қисқа, ўрта ва узоқ), расмийлашти рилишига қараб (эгаси ёзилган, тақдим этувчига деб ном - ланган), фоиз даромадларини тўлаш шаклига қараб (ўзгармас ва ўзгарувчан) таснифлаш мумкин. Эмитент хусусиятига кўра давлат, муниципал ва корхона облигацияларига бўлинади. Давлат облигациялари тақдим этувчига деб номланган қимматли қоғоздир. Облигациялар ўзида кредит муносабат ларини акс эттириб давлат қарздор, уни сотиб олган шахс кредитор бўлади ва у аксарият ҳолларда ҳукумат эмитент сифатида давлат бюджети тақчиллигини қоплаш мақсадида амалга оширилади Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 26 март куни чиқарилган “ Ўзбекистон Республи каси қимматли қоғозларни чиқариш тўғрисида ” ги Қарорига кўра давлат қисқа муддатли облигациялар бозори ишлаб турибди. Жамиятларда облигация чиқариш суммасини Ўзбекистон Республикаси Давлат мулк қўмитаси қошидаги қимматли қоғозлар бозорини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш Маркази белгилайди. Хазина мажбуриятлари - бу эгалари томонидан бю джетга пул маблағларини берганликларини тасдиқловчи ҳамда ушбу қимматли қоғозларга эгалик қилишнинг бутун муддати давомида белгиланган даромадни олиш ҳуқуқини беришини кўрсатувчи эгалик қиладиган давлат қимматли қоғозидир. Ўзбекистон Республикасида хазина мажбуриятларининг қуйидаги турлари чиқарилади:

-узоқ муддатли (Вазирлар Махкамаси томонидан чиқарилган қарор асосида беш йил ва ундан ортиқ мудда тга); -ўрта муддатли (Вазирлар Махкамаси томонидан чиқарилган қарор асосида бир йилдан беш йилгача ва ундан ортиқ); -қисқа муддатли (Молия вазирлиги қарори асосида бир йилгача бўлган муддатга чиқарилади). Депозит сертификати бу пул маблағлари омонатга қўйилганлиги тўғрисида омонатчига белгиланган муддат тугагандан сўнг депозит суммаси ва унга тегишли фоизларни олиш ҳуқуқини берувчи кредит муассасининг гувоҳнома сидир. Депозит сертификати эмитентнинг қисқа муддатли қарз мажбуриятини тасдиқловчи қимматли қоғоз бўлиб, унинг афзаллиги муддатнинг қисқалиги, ликвидлиги ва ин фляция билан ўлчанганлигидир. Ушбу хусусиятлари орқали унинг эгасига белгиланган муддат ичида қўйган капиталини кўпаймаган тақдирда ҳам, ҳеч бўлмаганда қўйган дастлабки миқдордаги капиталини қайтариб олиш имконини беради. Бу айрим адабиётларда банк сертификати деб ҳам юритилади Ўзбекистон Республикасида 1994 йилдан бошлаб қуйидаги турдаги сертификатлар чиқарила бошланди. -депозит сертификати юридик шахслар учун бир йил гача; -депозит сертификати жисмоний шахслар учун уч йилгача; Унинг муомала муддати у берилган санадан бошлаб эгаси омонатни талаб қилиш ҳуқуқни оладиган санагача бўлади. Сертификатлар бир мартали, серияли, эгасининг номи ёзилган ва тақдим этувчига деб номланган турларда чиқарилади. Фақат уни чиқарувчи эмитент Марказий банк билан келишиб қўшимча шартлар киритиши мумкин. Унда қимматли қоғознинг номи, сертификатни берилиш сабаби, депозит ё жамғарма омонатининг киритилиш санаси, депозит ё жамғарма омонатининг ҳажми, банкнинг депозит ё омонатга киритилган суммани қайтариш ҳақидаги сўзсиз мажбурияти, омонатчининг сертификат бўйича суммани талаб қилиш санаси, депозит ёки омонатдан фойдаланганлик учун фоиз ставкаси, тегишли фоизлар суммаси, эмитентнинг почта манзили, эгасининг номи ёзилган сертификат учун эса омонатчининг номи, эмитент томонидан имзолаш ҳуқуқи берилган икки шахснинг банк муҳри билан мустаҳкамланган имзоси каби мажбурий реквизитлар бўлиши лозим. Сертификатни эгаси бошқа шахсга ўтказиши мумкин. Эгасининг номи ёзилган сертификат бўйича талаб қилиш ҳуқуқининг бошқа шахсга ўтказиш, унинг орқа томонидаги ўз ҳуқуқларидан воз кечувчи ва бу ҳуқуқларга эга бўлувчи нинг икки томонлама келишуви билан расмийлаштирилади ва у оддий топшириш йўли билан амалга оширилади. Банклар нақдсиз депо ҳисоб рақамлари бўйича ҳам сер тификатлар чиқариши мумкин. Бу ҳолда улар бўйича опе рациялар ҳисоби банк депозиторийларида юритилади. Уларнинг сотилган товарлар ва кўрсатилган хизматлар учун ҳисоб-китоб ёки тўлов воситаси бўлиб хизмат қилиши иккиламчи бозори ривож топмаганлигининг сабаби ҳисоб ланади.

Сертификат чиқариш тўғрисида қарор эмитентнинг раҳбарий органи томонидан ўз устави ва қонун ҳужжатларига мувофиқ чиқарилади. Банклар депозит сертификатларини чиқариш, рўйхатга олиш ва уларнинг муомалада бўлиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг 1994 йил 24 декабрдаги 103-сонли фармойиши билан тасдиқланган махсус қоидалар асосида, Марказий Банкнинг депозит сертификатлар чиқариш тартиби эса Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкининг ”Депозит сертификатлари чиқариш, уларни му омалада бўлиши ва уларга хизматлар кўрсатиш тўғрисида”ги Низом билан белгиланади. Векселлар - уни берувчининг ёки векселда кўрсатилган бошқа тўловчининг векселда кўзда тутилган муддат келганда вексел эгасига маълум миқдордаги суммани тўлаш ҳақидаги сўзсиз мажбуриятни тасдиқловчи қимматли қоғоздир. Яъни векселлар бир шахс томонидан иккинчи шахсга ёзиб бе рилган қарз мажбуриятини ифодаловчи, тижорат савдо операцияларида айрибошлаш ва муомала воситасида пул, чек ва бошқа тўлов воситаларини ўрнини қоплайдиган, қонун билан тасдиқланган ҳолатда мажбурий реквизитларга эга бўлган ва расмийлаштирилган кредит - қарздорлик тилхатидир. Векселни бошқа турдаги қимматли қоғозлардан уни сотиш орқали бозор ва корхоналардан пул маблағи иқтисодий муомалага жалб қилишда вексел депозит функциясини бажариши билан фарқланади. Вексел муомаладаги пул миқдорини камайтириш, мар казлаштирилган кредитлар беришни чеклаш, халқ ҳўжа лигида ҳисоб китобларни нормаллаштириш ва корхоналар нинг ўзаро тўламаган қарзларини камайтириш мақсадида эмиссия қилинади. Ўзбекистон Республикасида вексел муо маласи 1994 йил 24 декабрда векселларни муомалага киритишни тартибга солувчи қатор норматив ҳужжатлар асо сида кенг қўлланила бошланди. Векселлар эмитентлар бўйича давлат ва хусусий, амалларни бажариш бўйича молиявий ва ҳисобот, қўлланиш нуқтаи назаридан оддий ва ўтказма вексел тарзида туркум ланади. Ўтказма вексел - вексел берувчи кредиторнинг қарздорга маълум пул суммасини кўрсатилган муддатда учинчи шахс-биринчи олувчига тўлаш буйруғини ифода ловчи ҳужжат. Оддий вексел вексел берувчининг муайян пул сумма сини кўрсатилган муддатда кредиторга тўлаш мажбуриятини ифодаловчи ҳужжат. Оддий векселларнинг мажбурий реквизитлари - қимматли қоғознинг номи, муайян суммани тўлаш ҳақидаги оддий ва ҳеч нарса билан шартлашилмаган ваъда, тўлов муддати ва жойи, тўлов кимга ёки кимнинг буйруғи билан бажарилиши лозимлиги хусусидаги шарт, тузиш санаси ва жойи, ҳужжат берган шахснинг имзосини ташкил этса, ўт казма векселнинг мажбурий реквизитлари - қимматли қоғознинг номи, муайян суммани тўлаш ҳақидаги оддий ва ҳеч нарса билан шартлашилмаган ваъда, тўловчининг номи, тўлов муддати ва жойи, тўлов кимга ёки кимнинг буйруғи билан бажарилиши лозимлиги хусусидаги шарт, тузиш са наси ва жойи, ҳужжат берган шахснинг имзосини ташкил этади.

Жаҳон амалиётида векселларнинг қопланган вексел, бронза вексел, тижорат вексел, хазина вексел каби турлари учрайди. Ў збекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 19 мартдаги Фармонига мувофиқ корхона ва ташкилотларнинг векселларни чиқаришига фақат уларга етказиб берилган товарлар, ишлар, хизматлар учун ҳисоб-китоб қилишга уларда пул маблағлари етишмовчилигини қоплаш учун хиз мат кўрсатилаётган банк томонидан мажбурий тарзда вексел топшириқномасининг расмийлаштирилиши билан рухсат этилади. Векселларнинг бир шахсдан иккинчи шахсга ўтиши ўтказма ёзув индоссамент (вексел устидан ушбу ҳужжат бўйича ҳуқуқларни бошқа шахсга ўтказилганлигини тас диқловчи қимматли қоғоз) ёрдамида амалга оширилади. Ҳ осила қимматли қоғозлар - шартнома бўлиб, улар бўйича бир томон қимматли қоғозларнинг маълум бир миқдорини маълум муддатда келишилган нархда сотиб олиш ёки сотиш ҳуқуқи ёхуд мажбуриятини олади, яъни ҳосила вий қимматли қоғозлар бирламчи қимматли қоғозларнинг (акция, облигация) шу бозорда амал қилиши натижасида ҳосил бўлган иккиламчи қимматли қоғоз ҳисоб ланади Ўзбекистон Республикасида ”Ҳосила қимматли қоғозларни чиқариш ва уларнинг муомалада бўлиши ҳақида”ги Низомга мувофиқ республика ҳудудида фақат уларнинг негизида акциядорлик жамиятларининг қимматли қоғозлари ётадиган ҳосила қимматли қоғозлари чиқарилади. Ҳосила қимматли қоғозлар нақд ва нақдсиз шаклларда чиқарилади. Ҳосила қимматли қоғозлар синфларга (бу унинг негизида битта базис активи ётадиган бир турдаги қимматли қоғозларга) ва серияларга (ижро баҳоси ва амал қилиш муддати бир хил бўлган бир синфнинг ҳосила қимматли қоғозларга) бўлинади. Ҳосилавий қимматли қоғозлар опцион, фьючерс, де позит тилхатлар, варрант, приватизация чеклари ва купо нлари кўринишида чиқарилади. Опцион, бу битимда иштирок этаётган томонларнинг бирига қимматли қоғозлар маълум бир миқдорини муайян вақт мобайнида белгиланган нархда сотиб олиш ёки контр агентга сотиш ҳуқуқини берувчи шартнома бўлиб, контр агент мукофот эвазига ушбу ҳуқуқни амалга ошириш мажбуриятини ўз зиммасига олади. Унинг ўзига хос хусусияти, эгаси қимматли қоғознинг ўзини харид қилмай уни сотиб олиш ё ки сотиш ҳуқуқига эга бўлади. Унинг мажбурий рек визитлари сифатида номи ( ҳ арид қилиш учун опцион ёки сотиш учун опцион), давлат рўйхатига олинган сана ва рақам, опционни рўйхатдан чиқариш санаси, опцион эми тентининг номи, манзили ва банк реквизитлари, эмитент нинг базис активини сотиш ё ки сотиб олиш мажбурияти, амал қилиш муддати ёки ижро санаси, базис активининг ўзига хос хусусияти, эмитентнинг имзо ва муҳри эътироф этилади. Опционларнинг эгаси ёзилган ва кўрсатувчи эгалик қиладиган турларда бўлиб, улар билан бўладиган операция лар биржалар ё ки биржадан ташқари бозорларда амалга оширилади. Варрант бу эгаси маълум муддатда ё ки маълум бир кунда варрантлар эмитенти томонидан дастлабки чиқарилган қимматли қоғозларни харид

қилиш ҳуқуқини олганлигини тасдиқловчи ҳужжатдир. Варрантда унинг номи, давлат рўйхатига олинган сана ва рақам, уни рўйхатдан чиқариш санаси, эмитентнинг номи, манзили, банк реквизитлари, эмитентнинг базис активини сотиш мажбурияти, амал қилиш муддати ёки ижро санаси, базис активининг ўзига хос хусусияти, харидор номи(эгаси ёзилган варрант учун), эмитент имзоси ва муҳри каби мажбурий реквизитлар бў лади. Фьючерс келишилган миқдордаги қимматликларни маълум вақт мобайнида битим тузиш вақтида белгиланган нархда етказиб бериш тўғрисидаги шартномаларни ўзида назарда тутади. Унинг асосий белгиси - нархининг аниқлиги ва ижро этишнинг мажбурийлигидир Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларига кўра, фьючерс - бу ма ълум қимматли қоғоз ва бошқа молиявий воситаларни ша ртномада белгиланган маълум келажак санада сотиб олиш ё сотиш мажбуриятини тасдиқловчи қимматли қоғоз, яъни у товарларни келишилган муддатда шартнома тузилган кунда ўрнатилган нархда келажакда сотиш ёки сотиб олиш маж бурийлиги тўғрисидаги шартномадир. Фьючерснинг ўз ҳуқуқини амалга оширишдан бош тортишни назарда тутувчи опционлар ва варрантлардан фарқи ижро этиш учун маж бурийлигидир. Фьючерснинг ўзига хос хусусияти шундаки, контракт тузиш чоғида сотувчи қўлида ҳеч қандай қимматли қоғоз бўлмайди. Бу ерда шартнома шартлари қатъий бел гиланган баҳо билан олди-сотди бажариладиган кун баҳоси ўртасидаги фарққа асосланади. Фьючерснинг мажбурий реквизитлари: унинг номи, давлат рўйхатига олинган сана ва рақами, фьючерсни рўйхатдан чиқариш санаси, унинг тури, эмитентнинг номи, манзили, банк реквизитлари, эмитент нинг базис активини сотиш мажбурияти, ижро санаси, базис активини ўзига хос хусусияти, эмитентнинг имзо ва муҳри ҳисобланади. Фьючерслар билан операциялар фақат мамла - катимизда биржалар орқали амалга оширилади. 3 § . Қимматли қоғозлар бозорини давлат томонидан тартибга солиниши. Республикамизда қимматли қоғозларни хўжалик муо маласида бўлишини таъминловчи ташкилий-ҳуқуқий тизим тўғрисида сўз бошлашдан олдин, таъкидлаш жоизки, Ўзбе кистон мустақилликка эришгунга қадар мавжуд бўлган тузум қимматли қоғозларни фақатгина сохта капитал сифа тида талқин этиб, унга капиталистик ишлаб чиқаришнинг асосий унсури сифатида қараб келди. Республикамизнинг мустақилликка эришиши бозор қонуниятлари асосида ишлаб чиқариш муносабатларини қайта кўриб чиқилишини тақозо этиб, жамият ишлаб чиқариш кучларининг ривожланишида қимматли қоғозлар бозорини вужудга келишини заруратга айлантирди ва иқтисодиётда ушбу бозор сегментини ривожлантиришнинг долзарблигини кескин оширди. Ўзбекистон Республикасининг ҳозирги вақтда амалга ошираётган иқтисодий сиёсатининг асосий мақсадларидан бири, иқтисодиётнинг турли соҳаларида фаолликни жон лантиришга қаратилган молиявий барқарорликка эри шишдан иборатдир. Охирги йиллар давомида ўтказилаётган иқтисодий

ислоҳотлар натижасида мамлакатимизда бозор иқтисодиётининг ажралмас қисми бўлган қимматли қоғозлар бозорининг шаклланишига ва унинг хўжалик муомалаларида бўлишлигига эришилмоқда. Ушбу қисқа давр мобайнида Ўзбекистон бозорида турли хил қимматли қоғозлар, жум ладан, хусусийлаштирилган давлат корхоналари ва янгидан яратилган корхоналар акциялари, давлат ва корпоратив об лигациялар, тижорат банкларининг депозит сертификатлари, векселлар ва бошқалар пайдо бўлди. 1991 йилнинг охирларидан бошлаб, қимматли қоғозлар чиқариш ва уларнинг муомаласи (ҳаракати), фонд биржаси ва инвестицион институтларнинг фаолиятини тартибга со лишга қаратилган қатор қонун ва қонун ости ҳужжатлари қабул қилинди. Жумладан, 1997 йил 1-мартдан кучга кирган Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик Кодекси, 1993 йил 2- сентябрда қабул қилинган «Қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида»ги, 1996 йил 25-апрелда қабул қилинган «Қимматли қоғозлар бозорининг фаолият кўрса тиш механизми тўғрисида»ги, 1996 йил 26- апрелда қабул қилинган “ Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида ” ги, 1998 йил 24-де кабрдаги “ Инвестицион фаолият тўғрисида ” ги Ўзбекистон Республикаси қонунларининг қабул қилиниши мамлакати мизда қимматли қоғозлар бозори шаклланиши билан боғлиқ қонунчилик асосларини яратиб берди. Иқтисодиётда қимматли қоғозлар бозори фаолиятининг нақадар муҳимлигини назарда тутиб, мамлакатимиз Прези денти И.А.Каримов “ ...қимматли қоғозлар бозорининг аҳво лига қараб, бозор муносабатларининг қарор топиш жараёни қай даражада жўшқин бораётганлиги ҳақида фикр юритиш мумкин ” лиги тўғрисидаги фикрни алоҳида таъкидлаган эди. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексининг 96-моддасига биноан: “ мулкий ҳуқуқларни белгиланган шаклга ва мажбурий реквизитларга амал қилган ҳолда тасдиқловчи ҳужжатлар қимматли қоғозлар ҳисобланиб, уларни тақдим этган тақдирдагина мазкур ҳуқуқларни амалга ошириш ёки бошқа шахсга бериш мумкин б ў лади ” . Қимматли қоғозлар бошқа шахсга берилиши билан улар томонидан тасдиқланадиган ҳамма ҳуқуқлар ҳам ўша шахсга ўтади. Қимматли қоғозлар бозори - жисмоний ва юридик шахсларнинг қимматли қоғозлар чиқариш, уларнинг муо малада бўлиши ва ҳақини тўлаш билан боғлиқ муносабатлар тизимидир. Қимматли қоғозлар бозори қатнашчилари - қимматли қоғозларнинг эмитентлари, инвесторлар, инвестиция ин ститутлари, шунингдек уларнинг бирлашмалари (уюшма лари), фонд биржалари (биржаларнинг фонд бўлимлари), давлат томонидан қимматли қоғозлар бозорини бошқариш ва мувофиқлаштириш ваколати берилган органлар ва бошқалардан иборат. Қимматли қоғозлар муомаласи деганда, уларни сотиб олиш ва сотиш, шунингдек Ўзбекистон Республикаси қонунларида назарда тутилган, қимматли қоғозлар эгасининг ўзгаришига олиб келадиган бошқа хатти- ҳаракатлар билан боғлиқ фаолият тушунилади. Чиқарилиши давлат рўйха - тидан ўтказилган ва белгиланган рўйхат рақамини олган қимматли

қоғозларгина Ўзбекистон Республикаси ҳудудида муомалага киритилиши мумкин. Фонд биржалари, уларнинг тузилиши ва вази фалари Фонд биржаси - қимматли қоғозлар бозори инфрату зилмасининг муҳим қисмларидан бири ҳисобланиб, у ўзаро улгуржи амаллар қилиш мақсадида қимматли қоғозлар бо зорининг профессионал қатнашчилари томонидан ташкил этилган андозаларга мувофиқ молиявий активлар билан савдо-сотиқ қилиш учун уюштирилган бозор бўлиб, унинг фаолияти қимматли қоғозларнинг бир маромда муомалада бўлишининг зарур шарт- шароитларини таъминлашга, уларнинг бозор баҳоларини (қимматли қоғозлар талаб ва таклифи ўртасидаги мувозанатни акс эттирувчи нархларни) белгилаш ва уларга доир маълумотларни керагича тарқатишга, қимматли қоғозлар бозори қатнашчиларининг касб маҳоратини юқори даражада бўлишини қўллаб-қувватлашга қаратилади. Фонд биржаларининг вазифалари қуйидагилардан иборат: -қимматли қоғозларнинг бирламчи ва кейинги соти лиши учун марказлаштирилган ҳудуд яратиш; -қимматли қоғозларнинг бозор баҳосини аниқлаш; -вақтинча бўш турган пул маблағларини жамғариб, уни қайта тақсимлаш; -биржа савдоларини очиқлиги ва унинг натижаларини ошкоралигини таъминлаш; -биржа савдоси билан боғлиқ вужудга келган низо ларни холис шахслар томонидан кўриб чиқилиши; -биржада тузилган битимларнинг ижросини кафо латлаш; -биржа савдоларини унинг қатнашчилари томонидан қатъий ўрнатилган тартиб қоидаларга асосан ўтказиш . “Қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида”ги Қонуннинг 22- моддасида фонд биржасининг ҳуқуқлари келтирилган бўлиб, унга асосан фонд биржаси: -инвестиция муассасаларининг биржа аъзолигига ки ришида уларга қўйиладиган энг кам мажбурий талабларни белгилаш; -биржа олди-сотдиларида биржа аъзолари вакиллари нинг малакасига қўйиладиган талабларни белгилаш; - биржа йиғилишларини чақириш ва ўтказиш; - эксперт, малака ва баҳолаш комиссиялари, маслаҳат ва маълумотнома берувчи шўъбалар ҳамда уларнинг ишлаши учун керакли бошқа муассасалар, шунингдек Қимматли қоғозлар муомаласини амалга оширишдаги низоларни ҳал қиладиган комиссиялар таъсис этиш; - ўз низомига мувофиқ биржа аъзолари тўлайдиган ки риш ва жорий бадалларни ундириб олиш, битимларни рўйхатга олганлик, техник хизмат кўрсатганлик учун доимий ва бир галги мижозлардан биржада бўлганлик учун ҳақ ундириб олиш, шунингдек биржа низомини, биржа йиғилишлари

қоидаларини бузганлик, рўйхатдан ўтказиш йиғимини вақ-тида тўламаганлик учун жарима ва пенялар ундириб олиш; - биржа буклетлари, маълумотномалари, тўпламларини чоп этиш; назорат қилувчи органларнинг қонунга хилоф хатти-ҳаракатлари устидан суд тартибида шикоят қилишга ҳақлидир. Фонд биржаси биржа савдолари вақтида битимлар ту зиш, тузилган битимлар бўйича солиштириш ва ҳисоб-китоблар тартибини мустақил равишда ишлаб чиқади ва тасдиқлайди. Фонд биржалари ва фонд бўлимлари ўз Ни зоми (бошқа турдаги биржаларнинг фонд бўлими тўғрисидаги низом), қимматли қоғозларга доир битимлар нинг амалга оширишнинг ички қоидалари асосида иш юритади. Фонд биржасида қимматли қоғозларнинг қуйидаги турлари, чунончи акция, облигация, давлат хазина мажбу риятлари, жамғариш ва депозит сертификатлари, векселлар, опционлар, фьючерслар ва бошқалар муомалада бўлиши мумкин. Фонд биржаси ҳақида гап кетар экан, мазкур ташкилот алоҳида уюшган иштирокчилар бозори бўлиб, унда энг юқори сифатли қимматли қоғозлар муомалада бўлишини таъкидлаш ўринлидир. Операцияларни асосан қимматли қоғозлар бозорининг иштирокчилари бажаради. Фонд бир жасининг бошқа бозорлардан фарқлаб турадиган белгилари мавжуд бўлиб, булар асосан, савдо ўтказилишининг муайян вақти ва жойи, иштирокчиларнинг муайян доираси, савдо сотиқнинг муайян қоидалари ва иштирокчиларнинг ушбу қоидаларга қатъий амал қилиши, савдо сотиқнинг тегишли лицензияга эга бўлган муайян муассаса томонидан ташкил этилиши билан характерланади. Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда қимматли қоғозлар муомаласини ташкил этиш борасида фонд биржаларининг роли жуда катта бўлсада, фонд бойликлари олди-сотдисида биржа ва биржа механизмларининг аҳамияти мунтазам равишда пасайиб бормоқда. Аслини олганда, алоқанинг юқори самарадор воситалари мавжуд бўлганда, биржа унчалик зарур ҳам эмас. Ғарб мамлакатларида фонд биржалари молиявий активлар савдо-сотиғи амалга оши риладиган ташкилот сифатида ўз мав- қеини йўқотиб бормоқда. Борган сари ҳисоб-китоб ва фонд бойликларини савдо қилиш марказларига айланиб бораётган тижорат ва инвестиция банклари фонд биржаларининг асосий рақиблари бўлиб майдонга чиқмоқда. Фонд биржаси Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгандан сўнг бозор инфратузилмаси сифатида “Тош кент” товар хом ашё биржасининг фонд бўлими сифатида 1991 йилда вужудга келди. Кейинчалик Ўзбекистон Респуб ликаси Президентининг 1994 йил 21-январдаги Фармонига асосан у алоҳида мустақил “Тошкент” Республика фонд биржасига айлантирилди. 1994 йил 8-апрелига келиб, “Тошкент” Республика фонд биржаси ёпиқ турдаги акция дорлик жамияти шаклида давлат рўйхатидан ўтказилиб, 1997 йил 20-октябрда биржанинг акциядорларининг умумий йиғилиш қарорига асосан очиқ турдаги акциядорлик жа миятига айлантирилган. Ҳозирги вақтда мазкур фонд биржасида амалга ошириладиган савдо ва ҳисоб-китоблар ти - зими электрон ҳисоблаш машиналари базасидаги компьютер тармоғи

негизида автоматлаштирилган бўлиб, у биржа, де позитария филиаллари ва шаҳар минтақавий брокерлик идораларини ягона мажмуаси билан алоқани ушлаб туриш имконини берадиган ахборот ҳисоблаш тизимини ташкил этади. Бутун тармоқ марказий компьютерга уланган бўлиб, ушбу тармоққа турли жойлардан келадиган барча ахбо ротлар жамланади. Инвесторлар ва манфаатдор шахслар нархлар котировкаси тўғрисидаги маълумотларни ахборот точкалари ва биржа ахборот бюллетенлари ёрдамида олиш имкониятларига эгадирлар. Фонд биржасида умумий ва махсус хизматлардан ташқари малака комиссияси, эксперт котировкалаш комиссияси ва низо комиссияси фаолият кўрсатади. 2-сон иловада “ Тошкент ” Республика фонд биржаси нинг ташкилий тузилмаси тўғрисидаги схемани келтирамиз. Ўзбекистон Республикасининг “ Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида ” ги Қонунининг 11-моддасига асосан, биржалар қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳар қандай ташкилий-ҳуқуқий шаклда тузилиши мумкин бўлиб, унинг устав фонди рўйхатга олинган санадаги ҳолатга кўра, энг кам иш ҳақининг ўн минг баравари миқдоридан кам бўл - маслиги керак. Фонд биржалари ташкилий-ҳуқуқий тузилиши бўйича жаҳон миқёсида қарайдиган бўлсак, унда турли хилда ту зилган биржаларни учратишимиз мумкин. Хусусан, фонд биржалари АҚШ, Япония, Канада давлатларида нотижорат корхоналари шаклида тузилган бўлса, Буюк Британия, Ав стралия давлатларининг фонд биржалари маъсулияти чек ланган жамиятлар шаклида тузилган. Биржадан ташқари бозор деганда, фонд биржасини четлаб ўтиб қимматли қоғозлар билан савдо қилиш тушу нилади. Қимматли қоғозлар билан фонд биржасида ҳамма вақт ва ҳар доим муомалалар қатъий тарзда ўрнатилган тартиб қоидалар асосида бозорнинг иштирокчилари ора сидан танланадиган биржа воситачилари ўртасида ўтказилса, биржадан ташқари бозор алоқа ва компьютер тизимларига асосланиб ўтказилади ва бунда битимлар олдиндан белгилаб қўйилган жойда тузилиши шарт бўлиб ҳисобланмайди. Биржадан ташқари бозор фонд биржасига ўхшаб уюшган ҳам бўлиши мумкин, аммо кўпинча бундай бозорлар уюш маган тарзда мавжуд бўлади. Қимматли қоғозларнинг биржадан ташқари бозори билан бир қаторда қимматли қоғозларнинг яна бир савдо-сотиқ амалга ошириладиган бозори борки, у фанда “ кўча ” бозорлари сифатида эътироф этилади. Қимматли қоғозларнинг бир жадан ташқари ва “ кўча ” бозорлари бир хил тоифадаги бо зорлар ҳисобланмайди. Биржадан ташқари бозор уюшган ва уюшмаган тарзда мавжуд бўлиши мумкин бўлиб, унда майда улгуржи савдолари ўтказилса, “ кўча ” бозори учун уюшма ганлик хусусияти хосдир. Биржадан ташқари бозорда фонд биржаларида котировкада қўйилмаган қимматли қоғозлар киритилади ва уларнинг савдоси амалга оширилади. Бундай қимматли қоғозлар етарлича даромадга эга бўлмаган, улар нинг эмитентлари заиф молиявий барқарорликка эга бўлган қимматли қоғозлар бўлиб ҳисобланади. Биржадан ташқари бозорда қимматли қоғозларни муомаласи билан фонд дў конлари шуғулланади.

Фонд дўконлари қимматли қоғозларни жисмоний шахслар учун биржадан ташқари кичик улгуржи ва чакана савдоларни амалга оширувчи инвестицион институтларнинг таркибий бўлинмаси ҳисобланади. Фонд дўконлари инве стицион воситачилар, инвестицион ва бошқарув компа - ниялари томонидан ташкил этилиши мумкин. Фонд биржалари томонидан қимматли қоғозлар бозо рини ташкил этиш билан боғлиқ талабларнинг кун сайин юқорилаб мураккаблашиб бориши фонд биржалари атро фида талаблари пасайтирилган бозорларнинг пайдо бўли шига зарурат туғдиради. Бу ҳолат ҳозирги пайтда ғарб мамлакатлари бозорига хос ҳодиса сифатида кўз ўнгимизда намоён бўлмоқда. Жумла дан, Лондондаги “ Котировка қилинмайдиган қимматли қоғозлар бозори ” , Париждаги “ Иккинчи бозор ” , Амстер дам-даги “ Параллел бозор ” лар айнан шулар жумласидандир. Фонд биржаларининг аъзолари тўғрисида сўз кетар экан, айтиш жоизки, қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотишни хоҳловчиларнинг ҳаммасига ҳам фонд биржа сига кириш учун рухсат берилмайди. Унда фақатгина бир - жанинг аъзоларигина иштирок этишлари мумкин. Ҳар бир фонд биржаси, одатда, биржа аъзолигига кириш, аъзоликни тўхтатиш, биржа аъзолигидан маҳрум этиш тартибини, биржа аъзоларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаб берувчи биржа аъзолари ҳақида низомга эга. Фонд биржа сига ушбу биржадан брокерлик жойини сотиб олган юридик ва жисмоний шахслар аъзо бўлиши мумкин. Биржага шу нингдек, исталган ташкилий-ҳуқуқий шаклдаги муассасалар аъзо бўла олади. Айни пайтда давлат ҳокимияти ва бошқаруви, прокуратура, суд идоралари, уларнинг мансаб дор шахслари ҳамда мутахассислари фонд биржасига аъзо бўла олишмайди. Фонд биржаси аъзоларининг миқдорини биржанинг бошқарув органлари белгилайди. Чет мамлакатлар амалиё тига эътибор берадиган бўлсак, фонд биржалари аъзолигига маълум чекловлар ўрнатилганлигини кўришимиз мумкин. Айрим мамлакатларда, жумладан АҚШда жисмоний шахсларни аъзо сифатида иштирок этишда устунлик бе рилса, Япония ва Канада сингари мамлакатларда юридик шахсларнинг ўрни юқорилигини кузатиш мумкин. Учинчи бир мамлакатларда биржа аъзолигига жисмоний ва юридик шахслар бир хилда иштирок этиш имкони берилади. Бундан ташқари, кўпгина чет эл мамлакатларида бир жалар фаолиятига ажнабий фуқаролар ва юридик шахслар иштирок этишига рухсат этилган бир вақтда, айрим мамла катларда жумладан, Канада ва Францияда ажнабий шахс ларнинг биржага аъзо бўлишлиги ёки уларни устав фон дидаги иштироки чекланади. Бизнинг мамлакатимиз қонунчилигида бу масалада бирон бир чеклашлар кузатил майди. “ Тошкент ” Республика фонд биржасининг аъзолари қуйидаги ҳуқуқларга эга: қимматли қоғозлар бозорининг мутахассиси малака шаҳодатномасига эга бўлган ва биржани ўзининг малака комиссиясидан савдоларда иштирок

этиш учун рухсат олган ўз вакилларини биржада брокерлар сифатида аккредитлаш; брокерлик фаолиятига тааллуқли бўлган масалаларни ҳал этишда “ Тошкент ” РФБнинг аъзолари тўғрисидаги низомда кўзда тутилган тартибда иштирок этиш; биржанинг хизматларидан амалдаги қонунчилик ва биржа ҳужжатлари билан белгиланган чегараларда фойда ланиш; биржа бошқарувига биржанинг фаолиятини такомил лаштириш масалаларига доир таклифлар киритиш; брокерлик жойини ижарага бериш; брокерлик жойини биржа томонидан белгиланган тар тибда сотиш. Биржанинг вақтинчалик аъзолари ҳам унинг тўла ҳуқуқли аъзосига бериладиган ҳуқуқларга эга, фақат бро керлик жойини сотиш ва иккиламчи ижарага бериш ҳуқуқлари бунга кирмайди. Фонд биржасининг аъзолари қуйидаги мажбуриятларга эга: Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги ва умуман қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги бошқа меъёрий ҳужжатларга, хусусан, фонд биржасининг ички ҳужжатла рига, уни бошқариш органларининг қарорларига риоя қилиш; мунтазам аъзолик бадалларини ўз вақтида тўлаш; тижорат сирларини сақлаш ва ўз мижозлари, контр агентлар ва биржа ҳақидаги махфий ахборотни ошкор эт маслик; ишдаги одоб-ахлоқ меъёрларига риоя этиш; биржага ўзининг юридик манзили ёки турар жойи ўзгарганлиги ҳақида ўз вақтида хабар бериш ва бошқалар. 4 § . Қимматли қоғозлар бозорида инвестиция институтларининг таркиби ва уларнинг фаолияти Маълумки, қимматли қоғозлар бозорида инвестиция институтларининг қатор турлари фаолият кўрсатиши мум кин. Булар қаторига инвестиция воситачиси (молия брокери ва дилери), инвестиция маслаҳатчиси, инвестиция компа нияси, инвестиция фонди, бошқарувчи компания, депози - тарий, ҳисоб-китоб-клиринг палатаси (ташкилоти), қимматли қоғозлар эгаларининг реестрини сақловчи, қимматли қоғозларни номинал сақловчилар киради. Инвестиция фондларидан ташқари, барча турдаги ин вестиция институтлари ҳар қандай ташкилий-ҳуқуқий шаклда тузилиши мумкин. Фақат инвестиция фондининг очиқ турдаги акциядорлик жамияти шаклида бўлиши талаб этилади. Амалдаги қонун ҳужжатларига биноан, қимматли қоғозлар бозорида савдони лицензия асосида иш олиб бо радиган қимматли қоғозлар бозорининг профессионал қатнашчиларидан бири ҳисобланган фонд биржалари (бир -

жаларнинг фонд бўлимлари) ва инвестиция институтлари ташкил этадилар ва шу жойларда қимматли қоғозлар олди-сотдиси амалга оширилиб, қимматли қоғозлар муо маласи билан боғлиқ фуқаролик ҳуқуқий битимлар бевосита тузилади. Барча турдаги бозорларда савдо қилишнинг ўз принци плари бўлганидек, қимматли қоғозларнинг бозорида савдо қилишнинг ҳам ўз принциплари бор. Бу принциплар қуйидагилардан иборат: - барча потенциал инвесторлар ўз маблағларини фой дали тарзда жойлаштиришлари учун уларга шарт-шаро итлар яратиб бериш; -қимматли қоғозлар бозорида тузиладиган битимларнинг ихтиёрийлиги; -эркин рақобат йўлидаги тўсиқларни бартараф этиш; -нархларни реал таркиб топадиган талаб ва таклиф асо сида белгилаш; -қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги қонун ҳужжат ларига унинг барча қатнашчиларининг қатъий риоя этиши; -биржа ва биржадан ташқари операциялар, котиров калар, эмитентларнинг молиявий ҳолати тўғрисидаги ахбо ротлар ошкор этилишининг шартлиги; -ўз фаолиятини қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга ошираётган барча инвесторлар ва эмитентлар учун бо зордан фойдаланиш мумкинлиги; -қимматли қоғозлар ва уларнинг эмитентларига доир ахборотларнинг тўла ошкор этилишини, ошкораликни ва ахборотдан барча қатнашчилар фойдалана олишини таъминлаш; -инвесторлар ва эмитентларни манфаатларини ҳимоя қилиш; -қимматли қоғозлар бозорида товламачилик ва бошқа ноқонуний фаолиятни таъқиқлаш ва таъқиб қилиш ва бошқалар. Инвесторлар томонидан сотиб олинган қимматли қоғозлар биржа бозорлари ва биржадан ташқари бозорларда қайта сотилиши мумкин. Инвесторлар олди-сотдиларни инвестиция институтлари орқали ҳам, мустақил ҳолда ҳам амалга оширишлари мумкин. Қимматли қоғозлар бозорида инвестиция воситачиси ҳисобланган брокерлик ва (ёки) дилерлик фаолиятини амалга ошираётган институт мавжуддир. Брокерлик фао лияти шундан иборатки, бунга биноан топшириқ шартно малари ва воситачилик ҳақи асосида ёхуд битимлар тузиш учун берилган ишончнома асосида иш олиб бориб, вако латли шахс ёки воситачи сифатида қимматли қоғозлар юзасидан фуқаролик-ҳуқуқий битимларни амалга ошириш билан боғлиқ фаолият тушунилади. Дилерлик фаолияти эса муайян қимматли қоғозларни сотиб олиш ва (ёки) сотиш нархларини ошкора эълон қилиш ҳамда ушбу қимматли қоғозларни эълон қилинган нархлари бўйича сотиб олиш (ёки) сотиш мажбуриятини олиш йўли билан ўз номидан ва ўз ҳисобидан қимматли қоғозларга доир фуқаролик-ҳуқуқий битимларни амалга ошириш билан боғлиқ фаолият тушунилади. Қимматли қоғозлар бозорида маслаҳат бериш фаолияти билан шуғулланувчи инвестиция институти жисмоний ёки юридик шахс ҳисобланган инвестиция маслаҳатчиси ҳи собланади. Бундай маслаҳатчилар

мижозларга зарур ахбо ротлар ва қимматли қоғозларни сотиш ва сотиб олиш бўйича маслаҳатлар берадилар. Қимматли қоғозлар бозорида фаолият юритувчи юридик шахс ҳисобланган инвестиция компанияларининг вазифаси, ўрни ва роли шундан иборатки, улар қимматли қоғозлар чиқарадиган ва уларни жойлаштириш бўйича учинчи шахслар фойдасига кафолатлар бериб, қимматли қоғозларга маблағ сарфлаб, ўз номидан ва ўз ҳисобидан, шу жумладан қимматли қоғозларни котировкалаш ҳисобидан қимматли қоғозларни олди-сотдисини амалга оширадилар. Инвестиция институтининг тури сифатида инвестиция фондларининг вазифаси шундан иборатки, мазкур фондлар юридик шахс сифатида инвесторларнинг пул маблағларини ишга солиш мақсадида акциялар сотиб олиш ва акциялар чиқариш ҳамда маблағларни фонд номидан қимматли қоғозларга, банклардаги ҳисоб варақларга ва омонатларга қўйишдан иборатдир. Инвестиция фондларининг маблағларни бундай қўйиш билан боғлиқ таваккалчилиги, бу маблағларнинг бозордаги қадри ўзгаришидан келадиган даромад ва кўриладиган зарар тўла-тўкис ушбу фонд эгалари (акциядорлари) ҳи собига ўтказилади ва улар томонидан фонд акцияларининг жорий нархлари ўзгариши ҳисобига реализация қилинади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, банклар ва суғ у рта компаниялари инвестиция фондлари бўла олмайди. Қимматли қоғозлар бозори инфратузилмасининг яна бир муассасаси – бошқарувчи компаниялар ҳисобланиб, унинг инвестиция институтининг бир тури сифатидаги роли жуда муҳимдир. Бу тарздаги компанияларнинг вазифаси асосан инвестиция институтларининг, жисмоний ва юридик шахсларнинг инвестиция активларини бошқаради, қимматли қоғозлар олди- сотдисини амалга ошириш иши билан шуғулланади. Қимматли қоғозларни бошқариш соҳасидаги фаолият шундай фаолиятки, бунга асосан шахс юридик шахснинг эгалик қилиш учун ўзига берилган ва бошқа бир шахсга тегишли бўлган, мазкур шахс ёки бу шахс кўрсатган учинчи шахслар манфаатини кўзлаб, қимматли қоғозларни, қимматли қоғозларни инвестициялашга мўлжалланган пул маблағларини, қимматли қоғозларни бошқариш жараёнида олинадиган пул маблағлари ҳамда қимматли қоғозларни ҳақ эвазига бошқариш фаолиятини ўз номидан амалга оширади. Ҳисоб-китоб - клиринг (ҳисобга олиш) ташкилоти инвестиция институти сифатида қимматли қоғозларга доир битимлар бўйича ҳисоб-китоб-клиринг операцияларини амалга ошириш мақсадида ташкил этиладиган юридик шахс ҳисобланиб, у ўз фаолияти жараёнида қимматли қоғозлар билан боғлиқ битимлар бўйича ўзаро унда иш тирок этувчи тарафларнинг мажбуриятларини аниқлаш, ҳисобга олишга доир фаолиятни олиб боради. Бу таш килот албатта ўз фаолиятини қимматли қоғозлар бозори нинг қатнашчиси билан тузган ўз шартномаларига асосан амалга оширади.

Маълумки, бозор шароитида қимматли қоғозларни сақлаш ва (ёки) бу қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқларни ҳисобга олиш бўйича хизматлар кўрсатишга зарурат мавжуд бўлиб, бундай вазифани унитар корхона шаклида ташкил этилган депозитарийлар амалга оширадилар. Ўзбекистон Республикасининг “ Қимматли қоғозлар бозорининг фаолият кўрсатиш механизми тўғрисида ” Қонунининг 3-моддасига биноан, депозитарийлар қимматли қоғозлар бозорида фаолият олиб боришига рухсат этилган инвестицион институтларнинг бири сифатида қаралиб, ушбу Қонуннинг 13-моддасига мувофиқ, депозитарий фаолияти қимматли қоғозларни сақлаш ва ушбу қимматли қоғозларга доир ҳуқуқларни ҳисобга олиш бўйича хизматлар тақдим этишга қаратилади. Бинобарин, депозитария фаолияти ҳам қимматли қоғозлар бозорини инфратузилмасининг муҳим ажралмас таркибий бўлинмаси бўлиб, фонд бозорида олди-сотди ҳаракатлари амалга оширилгандан сўнг, қимматли қоғозлар эгаларига тегишли ҳуқуқлари айнан депо счётидан кўчирма асосида амалга оширилиши мумкинлигини англатади. Қонуннинг 18-моддасига мувофиқ, бундай тузилма қоғозлар бозорида реестр юритиш билан бир қаторда де позитарий хизматларини кўрсатишни биргаликда амалга оширишга рухсат берилган бўлиб, бошқа инвестицион ин - ститутлар учун икки ёки ундан ортиқ фаолият соҳаларини биргаликда амалга оширишга йўл қўйилмайди. Маълумки, қимматли қоғозлар муомалага чиқарилиши бўйича тақдим этувчига ва номи ёзилган тарзда чиқарилиши мумкин. Биринчи ҳолатда, қимматли қоғозлар эгасининг номи ёзилмаган сертификат шаклида чиқарилса, иккинчи ҳолатда қоғоз эгасининг номи кўрсатилган ва белгиланган тартибда ҳисобга олиш рўйхатларидаги ёзув шаклида муо малага чиқарилиши мумкин ва улар депозитарийларда қоғоз сертификатлари ёки компьютерларда бухгалтерия ёзувлари кўринишида ҳисобга олинади. Ҳозирги вақтда кўпгина давлатларда қимматли қоғозларни нақд пулсиз кўринишда муомалага чиқариш амалиёти қўлланиб келинаётган бўлиб, бу ўз навбатида ортиқча чиқимларни камайишига олиб келади. Депозитарийларнинг пайдо бўлиши қимматли қоғозлар бозори соҳасида ўзига хос янги даврнинг бошланишига олиб келди, чунки у нафақат фонд бойликларини сақлаш ва ҳи собга олишнинг сифат кўрсатгичларини кўтариш, балки таққослаш, клиринг тизимларини жадаллаштириш, тузилган битимларга асосан келиб чиқадиган мажбуриятларни бажарилмаслик хавфини жиддий равишда камайтириш им конини берди. Республикамизда фонд бозорининг самарали фаолиятини таъминлаш мақсадида 1994 йилнинг июнида энг замонавий компьютер ускуналари, алоқа воситалари, лицензион дас турий таъминот билан жиҳозланган “ Вақт ” миллий депо зитарийси барпо этилди. Фонд бозорининг ривожланиши ва депозитарийларда амалга оширилган муомалалар сонининг кескин ошиб бориши ўз навбатида депозитарийлар фао лиятини тартибга солувчи қонун ҳужжатларининг янада такомиллаштириш вазифасини кўндаланг қилиб қўйди. Бунинг натижаси ўлароқ, 1998 йилнинг 29-августида Ўз бекистон

Республикаси Олий Мажлиси томонидан “ Депозитарийлар ва депозитар фаолият тўғрисида ” ги Қонун қабул қилинди. Мазкур Қонуннинг 8- моддасига асосан, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида депозитарийлар тизими икки босқичли бўлиб, улар марказий депозитарийни ва де - позитарийларни ўз ичига олади. Ҳар бир депозитарий давлат рўйхатидан ўтиб, лицензия олгандан сўнг ваколатли давлат органи тасдиқлаган тартибда Марказий депозитарийда вакиллик ҳисоб варағини очиши лозим бўлади ва амалдаги қонун ҳужжатларига биноан уларнинг низом жамғармаси энг кам иш ҳақининг 2000 ба раваридан кам бўлмаслиги керак. Марказий депозитарий ўзининг ташкилий-ҳуқуқий кўриниши жиҳатидан қонун ҳужжатларига мувофиқ давлат унитар корхонаси сифатида тузилиб, ўз фаолиятини хизмат кўрсатишдан олган даромадлар ва қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа тушумлар ҳисобига амалга оши ради. Депозитарийлар ўз фаолиятларини амалга ошириш чоғида қуйидаги хизмат турларини кўрсатадилар: қимматли қоғозларни сақлаш; нақд ва нақд бўлмаган қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқни ҳисобга олиш ва тегишли гувоҳнома билан буни тасдиқлаш; қимматли қоғозлар зиммасига мажбуриятлар юкланган ҳолатларни, шунингдек улар тугатилган ҳолатларни ҳисобга олиш. Ихтисослаштирилган депозитарийлар депонентлар (ми жозлар) қимматли қоғозлари билан комиссия, олди-сотди, топшириқ, совға, айирбошлаш ва ижарага оид битимларни тузиш, шунингдек депонентлар билан биргаликдаги фао лиятни амалга ошириш ҳуқуқига эга эмас. Депозитарийлар ўз мижозлари билан “ депо ” счётла рини, яъни қимматли қоғозларни маъсулиятли сақлаш бўй ича ҳисоб юритиш тўғрисида ёзма равишда шартномалар тузадилар. Депозитарий шартномасини тузиш депонентнинг қимматли қоғозларга бўлган мулкий ҳуқуқларини депози тарий ихтиёрига ўтишини билдирмайди. Ушбу шартномалар унда қатнашувчи тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятла рини назарда тутади. Шу жумладан, депозитарийнинг қуйидаги мажбуриятлари ҳам унда албатта кўрсатилиши лозим бўлиб ҳисобланади. Булар қуйидагилар: -ўзида сақлаш учун топширилган нақд ва нақд бўл маган қимматли қоғозларнинг сақланишини таъминлаш; -ҳар бир депонентга тегишли қимматли қоғозларнинг турлари, сони ва номинал қийматини ҳисобга олиб бориш; - қимматли қоғозлар зиммасига мажбуриятлар юкла тилган ҳоллар ҳисобини юритиш; -депонентларнинг ёзма топшириқлари асосида депо нентларга эмитентдан ёки реестр эгасидан олинган акция дорлар йиғилиши, дивидендлар тўланиши ва бошқа ҳара катлар тўғрисидаги ахборотни етказиш; -депо счётлари бўйича операцияларни фақат ўз депонентларининг ёзма топшириқлари асосида амалга ошириш;

-депо счётлари ҳолатига ўзгартиришлар киритишга асос ҳисобланувчи барча бирламчи ҳужжатларни сақлаш; -депонентнинг қимматли қоғозларга мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқларини тегишли гувоҳнома бериш билан тасдиқлаш; -депо счётининг ҳолати ва ундаги ўзгаришлар тўғрисидаги ахборотнинг маҳфийлигини таъминлаш, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно; -депо счёти бўйича операцияларни ваколатли давлат органи, монополияга қарши курашувчи давлат органи, шу нингдек суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг қарорлари асосида қонун ҳужжатларида белгиланган тар тибда тугатиш; -ваколатли давлат органининг талабига биноан ўзининг фаолиятига тааллуқли маълумотларни қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган доирада тақдим этиш . Юқоридагилардан ташқари, яна бир қатор инвестиция институтлари, жумладан қимматли қоғозлар эгалари реес трини юритиш бўйича хизмат кўрсатиш билан шуғулланувчи қимматли қоғозлар эгалари реестрини сақловчи (реестр сақловчи)лар, қимматли қоғозлар эгаси нинг ёки у вакил қилган шахснинг топшириғи билан ва унинг номидан қимматли қоғозлар юзасидан битимлар тузувчи банклар қимматли қоғозларни номинал сақловчилари ҳисобланиб, улар ҳам инвестиция инсти тутларини турлари ҳисобланади. Инвестиция фондлари “Қимматли қоғозлар бозорининг фаолият кўрсатиш механизми тўғрисида”ги Қонуннинг 3-моддасига биноан инвестицион институтлар сирасига кириб, унинг фао лияти мазкур Қонуннинг 11-моддасига асосан тартибга солинади, банклар ва суғурта компанияларига ушбу турдаги фаолият билан шуғулланиш таъқиқланади, шунингдек ин вестиция фондлари фаолиятини фаолиятнинг бошқа тур лари билан қўшиб олиб боришга йўл қўйилмайди. Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари акция дорлик жамиятлари устави мазмунига қўядиган талабларга қўшимча тарзда инвестиция фондларининг уставида албатта қуйидаги қоидалар бўлиши шартлигини талаб этади, чу нончи: инвестиция фондини очиқ турдаги акциядорлик сифа тида белгилаш; инвестиция фондининг тури сифатида уни очиқ ёки ёпиқ турда бўлишлигини аниқлаш; фонд фаолиятидаги чекловлар; компания бошқарувининг ҳуқуқлари ва бурчлари тўғрисидаги маълумотлар, инвестиция фондини бошқариш тўғрисида у билан битим тузиш тартиби, зарар кўрилган ҳолларда унинг инвестиция фонди ва акциядорлар олдидаги жавобгарлиги; депозитарий билан битим тузиш тартиби, депозитарий тўғрисидаги маълумотлар; қарзга олинган маблағларни жалб этиш тартиби;

инвестиция фондининг барча акциялари оддий ак циялар бўлиб, бир хил овоз бериш ҳуқуқига эгалигини ва бу акциядорга бошқарувда иштирок этиш имкониятини бери шини, фонд тугатилганда эса, дивиденд ва мулк олишини таъкидлаш керак; акциядорлар реестрини юритиш тартиби; дивиденд тўлаш тартиби. Инвестиция фондининг номи ёзилаётганда “ инвестиция фонди ” сўзи албатта ёзилиши керак. Амалдаги қонун ҳуж жатларига асосан инвестиция фондларидан бошқа ҳеч ким ўз номига “ инвестиция фонди ” сўзини ёки худди шу маънони англатадиган бошқа сўзларни қўшиш ҳуқуқига эга эмас. Шуни айтиб ўтиш жоизки, инвестиция фонди атамаси ғарб ва бошқа мамлакатларида инвестиция компаниялари сифатида талқин этилади, АҚШда эса, инвестиция компа нияларини инвестиция банклари сифатида талқин этишади. Инвестиция фондларининг ёпиқ турдаги кўриниши бўлган хусусийлаштириш инвестиция фондлари (ХИФ) аҳолининг кенг қатламларини хусусийлаштириш жараёнига жалб этиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 18-июндаги 220-сонли қарори билан тасдиқланган “ Хусусийлаштириш инвестиция фонд - лари тўғрисида ” ги Низомга асосан тузилган эди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 25- сентябрдаги 410-сонли қарори билан ХИФлар томонидан кимошди савдолари орқали сотиш учун тақдим этиладиган 200 та очиқ акциядорлик жамиятларининг рўйхати тасдиқланиб, ушбу хусусийлаштирилаётган корхо - налар акцияларини харид қилиш учун тўловни кечиктириш йўли билан Давлат мулк қўмитаси томонидан 5 йил муддатга махсус давлат кредити ажратилиб, кредит бериш шартларига кўра, ХИФлар харид қилинадиган акциялар умумий қийматининг 30 фоизини ўз маблағлари ҳисобидан тўлаш - лиги, акциялар пакети қийматининг қолган 70 фоизи эса, кредит ҳисобидан сотиб олиниши назарда тутилади. Наза римизда бундай тарздаги кредитларни қайтариш муддат лари тугагандан сўнг ёки хусусийлаштириш билан боғлиқ давлат вазифаларининг ўзгариши бу турдаги ин вестицион фондларнинг шаклан ва мазмунан ўзгаришига олиб келиши табиий ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда инве стиция ва хусусийлаштириш фондларига ўхшаш ташки лотлар молиявий жиҳатдан барқарор саналади, чунки улар маблағларининг турли корхоналарга сарфланиши қонуний тартибда таъминланади, фаолиятининг чекланиши эса, ХИФларга тижорат хусусиятидаги фаолият билан шуғулланишга йўл қўймайди. Республикамиз қонун ҳужжатларида шу нарса кўзда тутилганки, агар ХИФ банкрот бўлса ёки бошқа сабабларга кўра тугатилса, унинг активлари тугатиш комиссияси то монидан очиқ кимошди савдоси шаклида тарқатилади. Унда хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг акцияларини ҳар қандай шахс савдода харид қилиш ҳуқуқига эга бўлиб, иш тирок этиш имконияти таъминланади.

Похожие

Бозор иктисодиёти шароитида махсулот ва товарларни реализация килишнинг хусусиятлари

Биржа ва биржалар фаолияти

Товарларни классификациялаш ва кодлаштириш.

Товар заҳиралари ва товарларни келишини таҳлили

Хужалик юритувчи субъектлар молияси