Mahsulot (ish va xizmat) larni sotish hisobi - Экономика - Рефераты

Mahsulot (ish va xizmat) larni sotish hisobi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

126.5 KB

Mahsulot (ish va xizmat) larni sotish hisobi Reja: 1. Mahsulot (ish va xizmat) lar hisobining mazmuni, baholanishi va uning vazifalari 2. Mahsulotni yuklab jo’natish va sotish jarayonini hujjatlarda rasmiylashtirish 4. Т ayyor mahsulotlarni yuklab jo’natish va sotishning analitik xamda sintetik hisobi 5. Sotish bilan bog’liq xarajatlar hisobi

1. Mahsulot (ish va xizmat) lar hisobining mazmuni, baholanishi va uning vazifalari Ishlab chiqarish jarayonining pirovard mahsuli bo’lib tayyor mahsulotlar hisoblanadi. Т ayyor mahsulotlar – bu mazkur korxonada qaytadan ishlashni talab qilmaydigan, standartlar va texnik shartlariga to’liq javob beradigan, texnik nazorat bo’limi ( Т NB) yoki maxsus komissiya tomonidan qabul qilingan va korxona omboriga topshirilgan yoki buyurtmachi tomonidan qabul qilingan buyum va mahsulotlardir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar bozor talabini o’rgangan holda tuzilgan shartnomalarga, assortiment, son va sifat reja topshiriqlariga binoan, doimo ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini ko’paytirish, ularning assortimentini kengaytirish va sifatini oshirishga e’tibor berib mahsulot ishlab chiqaradilar. Bozor munosabatlari sharoitida asosiy e’tibor mol yuborish – shartnomalari bo’yicha mol sotishga qaratiladi, chunki bu korxona faoliyatining maqsadga muvofiqligini, uning samaradorligini aniqlovchi iqtisodiy ko’rsatkichlardan biri bo’lib hisoblanadi. Korxonaning hisob – kitob schyotiga pul tushgan va tushmaganligidan qat’i nazar barcha yuklangan va jo’natilgan mahsulotlar sotish hajmiga qo’shilishi mumkin. Shunday qilib, sotish jarayoni korxona xo’jalik mablag’larining doiraviy aylanishini yakunlaydi. Bu o’z navbatida korxonaga davlat budjeti, ssudalar bo’yicha banklar, ishchi va xizmatchilar, mol yuboruvchilar oldidagi majburiyatlarni bajarish, ishlab chiqarish xarajatlarini qoplash imkoniyatini beradi. Sotish rejasini bajarmaslik aylanma mablag’lar aylanishini sekinlashiga, xaridorlar oldida shartnoma vazifalarini bajarmaganligi uchun jarima to’lashga, to’lovlarni kechikishiga, korxonaning moliyaviy holatini yomonlashishiga olib keladi. Korxona sotish hajmi bilan bir qatorda foyda summasini ham rejalashtiradi. Chunki, mahsulotning sotish (shartnoma) narxi belgilanganda uning tarkibiga ma’lum summada yoki foizda foyda (daromad) summasi ham kiritiladi. Agar shartnoma (reja) bo’yicha sotishga tegishli mahsulotlar miqdorini shartnoma

bahosiga ko’paytirsa reja bo’yicha ularni sotish qiymati kelib chiqadi, foyda foiziga qarab esa reja foyda summasi hisoblab chiqiladi. Bu budjetga foydadan bo’nak ajratmasini to’lash uchun baza bo’lib hisoblanadi. Korxona aylanma mablag’ining tarkibiy qismi hisoblangan tayyor mahsulotlar eng kam bahoda baholanishi kerak: tannarxida yoki sof sotish qiymatida 1 [28][30] . Т ayyor mahsulotlarning haqiqiy tannarxini hisobot davri tugagandan so’ng aniqlash mumkin. Lekin mahsulotlarning harakati har kuni sodir bo’ladi, uning uchun joriy hisobda mahsulotni shartli bahoda baholash kerak. Т ayyor mahsulotlar harakatining kundalik hisobi ishlab chiqarish reja tannarxida yoki korxonaning shartnoma baholarida yoki hisob bahosi deb nomlanadigan chakana jo’natish baholarida yuritiladi. Chunonchi, mahsulot birligining reja tannarxi korxonada ishlab chiqiladi. U oy oxirida tayyor mahsulotlarning guruhlari bo’yicha farq summasini yoki foizini hisoblash yo’li bilan haqiqiy tannarxga yetkazib qo’yiladi. Farq summasi va foizi mahsulotning oy boshiga qoldig’i hamda uning oy davomidagi kirimiga qarab hisoblab chiqiladi. Farqi tejalganligini yoki korxona tomonidan ortiqcha xarajatga yo’l qo’yilganligini ko’rsatadi va shuning uchun ishlab chiqarish jarayonidagi uning ish natijalarini ta’riflaydi. Т ayyor mahsulotlar qaysi schyotlarda hisobga olingan bo’lsa, farqlar ham shu schyotlarda tejalgan bo’lsa qizil siyohda storno (qayta yozuv) qilib, ortiqcha xarajat bo’lsa - oddiy siyohda aks ettiriladi. Farq foizi va jo’natilgan mahsulotning reja tannarxi sotilgan hamda ombordagi oy oxiriga qolgan mahsulotning haqiqiy tannarxini aniqlash imkonini beradi. Hisobda tayyor mahsulotlarga boshqa baholar qo’llanilsa ham farq summasi va foizi shu tartibda hisoblanadi. Т ayyor mahsulotlar harakati hisobini to’g’ri tashkil etishda ularning nomenklaturalarini ishlab chiqish katta ahamiyatga ega. Mahsulotlar nomenklaturasi – ushbu korxona tomonidan ishlab chiqariladigan buyumlar turlari nomlarining ro’yxatidir. Mahsulotlar nomenklaturasini tuzishda bir buyumni 1

ikkinchisidan ajratib olish imkoniyatini beradigan tayyor mahsulotlarni ma’lum belgilariga qarab qilingan tasnif asos bo’ladi. Nomenklatura raqami turli miqdordagi raqamlar bilan belgilanishi mumkin. Korxona nomenklaturalaridan quyidagi xizmatlarda: - dispecherlar – mahsulot ishlab chiqarish grafigining bajarilishini nazorat qilish uchun; - sexlar – ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar assortimentini nazorat qilish uchun va tayyor mahsulotlarni omborga topshirishda nakladnoylar yozish uchun; - marketing bo’limi – mahsulot jo’natish shartnomasining bajarish imkoniyati ustidan nazorat qilish uchun; - buxgalteriya – analitik hisob, svodkalar va hisobotlar tuzish uchun foydalanishi mumkin. Shuning uchun korxonalarning buxgalteriya hisobini tashkil qilish tizimida tayyor mahsulotlar ularni yuklash va sotish hisobi alohida o’rin tutib, uning vazifalari quyidagilardan iborat: - tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish, ularning zaxiralari holati hamda omborda saqlanishi, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar ustidan uzluksiz nazorat qilish; - yuklangan va jo’natilgan mahsulot (ish, xizmat) larni o’z vaqtida va to’g’ri hujjatlashtirish, xaridorlar bilan olib boriladigan hisob– kitoblarni aniq tashkil etish; - sotilgan mahsulotlarning hajmi va assortimenti bo’yicha mol jo’natish shartnoma rejasining bajarilishi ustidan nazorat qilish; - sotilgan mahsulot uchun olinadigan mablag’lar summasini, mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan haqiqiy xarajatlarni, foyda summasini o’z vaqtida va aniq hisoblab chiqish. Bu vazifalarning bajarilishi korxonaning bir tekisda ishlashi, sotish hamda ombor xo’jaligini to’g’ri tashkil qilish, xo’jalik operatsiyalarini o’z vaqtida va to’g’ri hujjatlashtirishga bog’liq.

2. Mahsulotni yuklab jo’natish va sotish jarayonini hujjatlarda rasmiylashtirish Т ayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish sohasidan omborxonaga o’tkazish jarayonida quyidagi dastlabki hujjatlar: qabul qilish – topshirish nakladnoylari, dalolatnomalar, rejalar, kartalariga muvofiq hisobga olinadi. Т ayyor mahsulotlarni yuklab jo’natish o’z ichiga ikkita hujjatni – omborga buyruq va jo’natish uchun nakladnoyni qamrab oladigan buyruq – nakladnoy bilan rasmiylashtiriladi. Omborga buyruqni xaridorlar bilan tuzilgan sharnoma shartlariga asosan mol oluvchining nomi, uning kodi, mahsulotning miqdori va assortimenti hamda jo’natish muddati ko’rsatilganligini tegishli xizmat bo’limi yozib beradi. Bu hujjat tegishli xizmat boshlig’i, omborchi va ekspeditor tomonidan imzolanadi. Buyruq – nakladnoy ikki nusxada tuzilib, birinchisi tovar – transport nakladnoyiga binoan jo’natilgan o’rin miqdorini, yukning og’irligini va mol oluvchining bekatigacha mahsulotni yetkazib berish bo’yicha to’langan temir yo’l tarifi summasini ko’rsatish uchun ekspeditorga beriladi. Ikkinchi nusxasi molning jo’natganligi to’g’risida asos bo’lib omborchida qoladi. Unga binoan ombor hisobi kartochkasining «chiqim» grafasiga jo’natilgan mahsulotning miqdorini yozib qo’yadi va hujjat buxgalteriyaga topshiriladi. Ekspeditor mahsulotni transport tashkilotiga topshirib undan yukni qabul qilib olganligi to’g’risida kvitansiya oladi. Mahsulot jo’natilgandan keyingi kuni ekspeditor buyruq – nakladnoyini va transport tashkilotining kvitansiyasini mol oluvchining nomiga to’lov talabnoma – topshiriq yoki boshqa hujjat yozish uchun buxgalteriyaga topshirishi shart. Shu bilan bir vaqtda schyot – faktura ham yoziladi. Т o’lov talabnomasida jo’natilgan tovarning assortimenti, miqdori, sotish (shartnoma) bahosi va qiymati ko’rsatiladi, bunday holda schyot faktura to’lov talabnomasiga albatta ilova qilinishi kerak.

Т o’lov talabnomasi mol oluvchining hisob – kitob schyotidan schyot – fakturaga asosan yuklab yuborilgan mahsulot qiymatini o’tkazib berishi to’g’risida mol yuboruvchining bankka bergan buyrug’i bo’lib hisoblanadi. Schyot – faktura yoki to’lov talabnomasininig alohida qatorida mol oluvchilar tomonidan to’lanadigan idish va o’rama qiymati hamda temir yo’l tarifi ko’rsatiladi. Ayrim hollarda mol yuboruvchining to’laydigan temir yo’l tarifi to’lanmalar summasiga qo’shilishi mumkin, QQS summasi alohida qatorda ko’rsatiladi. Mol yuboruvchi bilan mol oluvchi o’rtasida tuziladigan shartnomada mol yuboruvchi mahsulotni qaysi joy (franko – joy) gacha yetkazib berish xarajatlarini o’z hisobiga olishi to’g’risida kelishib olinadi. Franko – joyni quyidagi turlari mavjud: mol yuboruvchining franko – ombori – bunda mol yuboruvchi korxona mahsulot yuborish bilan bog’liq bo’lgan barcha xarajatlar (ombordagi, temir yo’l bekatidagi, yuklash – tushirish ishlar qiymati, tashish qiymati va temir yo’l tarifi) to’lov – talabnomasiga qo’shiladi; - franko – yuklab jo’natish bekati – bunda mol yuboruvchi to’lov – talabnomaga temir yo’l tarifini va mahsulotni vagonga yuklash xarajatlari summasini qo’shadi; - franko – vagon tayinlanish bekati – bunda mol yuboruvchi to’lov – talabnomaga faqat temir yo’l (yoki boshqa transport) tarifi summasini qo’shadi; - franko – tayinlanish bekati – bunda temir yo’l tarifi qo’shilgan holda mahsulot jo’natish bilan bog’liq bo’lgan barcha xarajatlarni mol yuboruvchi to’laydi; - franko – mol oluvchining ombori – bunda yuqorida ko’rsatilgan xarajatlar bilan bir qatorda mol yuboruvchi mol oluvchining bekatidagi va uning omboridagi tushirish – yuklash ishlari, uning omboriga olib borish va boshqa ishlar qiymatini to’laydi. O’zbekistonda to’lovning keng tarqalgan turi bo’lib franko – vagon tayinlanish bekati hisoblanadi.

3. Ishlab chiqarilgan mahsulotning sintetik va ombordagi hisobi Mahsulotlarni bir me’yorda ishlab chiqarish xaridorlarga mahsulot jo’natish shartnoma majburiyatlarini, mahsulotni o’z vaqtida sotish, barcha hisob – kitob va to’lovlarni bajarilishini ta’minlaydi. Shuning uchun ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlar hisobi korxona buxgalteriyasining uzluksiz nazorati ostida turadi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning hujjatlari har kuni buxgalteriyaga tushadi va bu yerda ularning turlari bo’yicha miqdor natura hisobi yuritiladi. Oy tugagandan so’ng ishlab chiqarilgan mahsulotlarning jami reja, sotish narxi bo’yicha va haqiqiy tannarxi bo’yicha baholanadi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarni haqiqiy tannarxi bilan reja tannarxini taqqoslab tejalganmi yoki ortiqcha xarajat qilinganmi, shunga qarab korxonaning ishlab chiqarish jarayonidagi ish natijasiga baho beriladi. Shu yerning o’zida mahsulotlar jo’natish (sotish, shartnoma) narxida ham baholanadi, bu esa mahsulotlar sotilgandan so’ng olinishi mumkin bo’lgan tushum va foydani aniqlash imkonini beradi. Ishlab chiqarilgan mahsulotning haqiqiy tannarxi 10/1 jurnal – orderining 2810 -«Ombordagi tayyor mahsulotlar» schyotini debeti va 2010- «Asosiy ishlab chiqarish» schyotini krediti bo’yicha aks ettiriladi. 2810- «Ombordagi tayyor mahsulotlar» schyoti aktiv inventar schyoti bo’lib, uning saldosi korxonaning ombordagi mahsulotlar qoldig’ining haqiqiy tannarxini ko’rsatadi; debet oboroti – asosiy ishlab chiqarishdan qabul qilingan mahsulotlarning haqiqiy tannarxini, shuningdek mol oluvchilar tomonidan qaytarilgan mahsulotlar qiymatini, kredit oboroti hisobot oyida yuklab jo’natilgan mahsulotlarning haqiqiy tannarxini ko’rsatadi. Т ayyor mahsulotlar harakatini pul ko’rsatkichdagi hisobi 16-« Т ayyor buyumlar harakatining puldagi ifodasi» qaydnomasida yuritiladi. 16- « Т ayyor buyumlar harakatining puldagi ifodasi» qaydnomasining I bo’limidan 2810 schyotning to’liq ma’lumotlari ta’rifini ikki bahoda – haqiqiy va hisob bahoda olinadi. Bu oy oxiriga bo’lgan tayyor mahsulotlarning umumiy hajmidagi haqiqiy xarajatlar salmog’ini (oy boshiga qoldiq plyus mahsulotning

kirimini ularning hisob bahosiga nisbati) topish uchun zarur. Agar shu foiz 100 ga teng bo’lsa, demak, haqiqiy xarajatlar rejaga teng ekanligi; agar foizi 100 dan kam bo’lsa, korxona mahsulot tannarxining pasayganligini, natijada ushbu mahsulotni sotishdan u rejadan ortiq foyda olganligini; agar shu foiz 100 dan ortiq bo’lsa, korxona kalkulatsiya moddalari bo’yicha me’yorga nisbatan ortiqcha xarajatlarga yo’l qo’yganligini va bu o’z navbatida, foydani kamaytirganligini ko’rsatadi. Shu jami mahsulotlarning haqiqiy tannarxini ularning hisob (reja) tannarxiga bo’lgan foiz nisbati buxgalteriya tomonidan hisobot oyida yuklab jo’natilgan, xaridorlar tomonidan qaytarilgan va oy oxiriga qolgan mahsulotlarning haqiqiy tannarxini hisoblash uchun foydalaniladi. Oy oxiriga qolgan mahsulotlar haqiqiy tannarxini aniqlashning zaruriyati shundaki, uni Bosh daftar bilan taqqoslash mumkin, omborlardagi qoldiqlarni hisobga olish daftari bilan esa hisob bahosidagi qoldiq taqqoslanadi. Т ayyor mahsulotlarning ombordagi hisobi operativ – buxgalteriya usulida yuritiladi ya’ni mahsulotlarning har bir nomenklatura raqamiga materiallarning ombor kartochka hisobi (17-M shakli) ochiladi. Т ayyor mahsulotlarni kirimi va chiqimiga qarab omborchi hujjatlarga asosan kartochkalarga qiymatliklar miqdorini (kirim, chiqim) yozib qo’yadi hamda har bir yozuvdan keyin qoldig’i chiqariladi. O’tgan sutka ichida omborda yig’ilib qolgan hujjatlar (qabul qilish – topshirish nakladnoylari, buyruq- nakladnoylar, tovar- transport nakladnoylari) ni buxgalter har kuni qabul qilib boradi. Ombor hisobining to’g’ri yuritilishi buxgalterning ombor hisobi kartochkasiga qo’yilgan imzosi bilan tasdiqlanadi. Moddiy – javobgar shaxs ombor hisobi kartochkalariga asosan har oyda tayyor mahsulotlar nomenklaturalari, o’lchov birligi, miqdorini ko’rsatib tayyor mahsulotlar qoldig’ini hisobga olish qaydnomasini to’ldiradi va uni buxgalteriyaga topshiradi. Buxgalteriyada hisob bahosi bo’yicha taksirovka qilinadi va buxgalteriya ma’lumotlari (16- qaydnomaning I- bo’limi) bilan solishtiriladi.

4. Т ayyor mahsulotlarni yuklab jo’natish va sotishning analitik xamda sintetik hisobi Yuklab jo’natilgan mahsulotlar (bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmat) lar – mahsulot hamda xizmatlar uchun to’lov hujjatlari, mol yuboruvchilar tomonidan bankka topshirilgan, lekin xaridorlar tomonidan to’lanmagan summani anglatadi. Oy oxirida yuklab jo’natilgan, lekin to’lov hujjatlari bankka topshirilmagan mahsulotlar balansda ombordagi tayyor mahsulotlar bilan birga aks ettiriladi va korxonaning aylanma mablag’lari tarkibida ko’rsatiladi. Т ayyor mahsulotlar harakatining sintetik hisobi 2810 «Ombordagi tayyor mahsulotlar» schyotida yuritilib, u mavjud tayyor mahsulotlar va ularning harakati to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. Bu schyotning debetida omborga tushgan mahsulotlar, kreditida esa ombordan jo’natilgan mahsulotlar aks ettiriladi. Agar mahsulotlar harakatining joriy hisobi reja tannarxida yuritilsa, 2810- schyotning debetida ikkita ko’rsatkich reja tannarxi va reja tannarxidan farq summasi hisobga olinadi. Agar joriy hisobda korxonaning ulgurji baholari qo’llanilsa, 2810 schyotning debetida quyidagi ko’rsatkichlar bo’ladi: ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatining korxona ulgurji bahosi va ulgurji baho qiymati bilan haqiqiy tannarxi orasidagi farqi. Mahsulot (ish va xizmat) larni sotish hisobi 9010 -« Т ayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar», 9020 -« Т ovarlarni sotishdan daromadlar» va 9030- «Ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatishdan daromadlar» schyotlarida yuritiladi. Ushbu schyotlar tranzit bo’lib, passiv schyotlarga mansubdir. Bu schyotlar tayyor mahsulotlar tovarlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarni sotish jarayoni to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. Bu schyotlarning kredit qoldiqlari moliyaviy natijani aniqlash maqsadida har oyning oxirida 9910 -«Yakuniy moliyaviy natija» schyotiga o’tkazilib boriladi.

1998 yilning 1 yanvaridan boshlab mahsulotlar yuklab jo’natgan, xizmatlar ko’rsatilgan, ishlar bajarilgan sana hisoblash usuliga ko’ra sotilgan vaqt hisoblanadi Hisoblash usulida mol oluvchilarga mahsulot yuklab jo’natilganda, sotilgan mahsulotning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxiga quyidagicha buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi: Dt 9110 -«Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi» schyoti, Kt 2810 -«Ombordagi tayyor mahsulotlar» schyoti. Yuklab jo’natilgan mahsulotning shartnoma (sotish) qiymatiga, Dt 4010 « Х aridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti, Kt 9010 « Т ayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar» schyoti kabi yozuv amalga oshiriladi.. Yuklab jo’natilgan mahsulotlar harakatining hisobi 16- qaydnomaning II- bo’limida yuritiladi. Bu qaydnomaning ikkinchi bo’limida jo’natilgan, sotilgan mahsulotlar, moddiy qiymatliklar, xizmatlar va xaridorlar bilan hisoblashishlarning analitik va sintetik hisobi o’z ifodasini topgan. Jo’natilgan va sotilgan mahsulotlar analitik hisobi ularning natural ko’rinishdagi turlari bo’yicha yoki to’lov hujjatlari bo’yicha ikki bahoda – haqiqiy tannarxda va sotish narxida tashkil etiladi. Shuni ham aytish kerakki, oy boshiga va oy oxiriga to’lanmay qolgan, hisobot oyida jo’natilgan, xaridorlar tomonidan qaytarilgan va sotilgan mahsulotlarning umumiy miqdori ham hisobga olinadi. Qaydnomaning II- bo’limini to’ldirish uchun oldingi oyning qaydnomasi (to’lanmagan mahsulotning oy boshiga qoldig’i), to’lov hujjatlari, hisobot oyida jo’natilgan mahsulotlarga buyruq – nakladnoylari, shuningdek, korxonaning hisob – kitob schyotidan olingan bankning ko’chirmalari asos bo’lib hisoblanadi. Mol oluvchi hisobidan chek bilan to’langan temir yo’l tarifi qaydnomada alohida ko’rsatiladi, chunki u mahsulot sotish hajmiga kiritilmaydi. Qaydnomaning II- bo’limida quyidagi ma’lumotlar o’z ifodasini topadi: oy davomida ombordan yuklab jo’natilgan mahsulotlarning assortimenti va qiymati bo’yicha miqdori; transport xarajatlari summasi; QQS summasi; schyot – to’lov hujjatlari bo’yicha olishga tegishli summa; xaridorlar bilan hisob – kitoblar holati; mahsulot uchun hisobot oyida tushgan summalar to’g’risidagi ma’lumotlar va

transport xarajatlarini qoplanishi va boshqa ma’lumotlar. Qaydnomaning ko’rsatkichlari katta operativ ahamiyatga ega, chunki har kuni yuklab jo’natilgan, sotilgan mahsulotlar hajmi to’g’risida ma’lumotlar qayd etilgan bo’ladi. Bundan tashqari, shartnoma majburiyatlarini bajarilishi ham nazorat qilinadi. 16- qaydnomaning III- bo’limida to’langan, hisobdan chiqarilgan, to’lanmagan va hisobdan chiqarilmagan summalar to’g’risidagi yig’ma ma’lumotlar aks ettiriladi. III. Т o’langan, hisobdan chiqarilgan, to’lanmagan va hisobdan chiqarilmagan summalar bo’yicha yig’ma ma’lumotlar. A. Korrespondentlanuvchi schyotlar bo’yicha to’lanishi va hisobdan chiqarilishi so’m Debet- lanuvchi schyot Kreditlanuvchi va debetlanuvchi schyotlar Jami joriy oy uchun qaydnoma bo’yicha o’tgan oy uchun qaydnoma bo’yicha 5110 - 4010 - 2810-schyotning kreditidan (mahsulot sotish bo’yicha oborot shaklida aks ettirilmagan summa) quyidagi schyotlarning debetiga: « Ҳ isob-kitob schyoti» 9010-schyotning kreditidan quyidagi schyotlarning debetiga: « Х aridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar» 9600 726272 Jami 735872 B. Mahsulotni qaytarilishi bilan bog’liq bo’lgan taqdim etilgan summalarni kamaytirish tartibidagi hisobdan chiqarishlar. V. Hisob guruhlari bo’yicha to’lanmagan va hisobdan chiqarilmaganlar. so’m

H isob guruhlari Тayyor mahsulot uchun Тransport xarajatlari Тo’lanmadi: Joriy oy uchun qaydnoma bo’yicha 110600 1380 Oldingi oy uchun qaydnoma bo’yicha Shu jumladan: Mahsulot xaridorning mas’uliyatli saqlashida qolganligi uchun hisobdan chiqarilmadi: Joriy oy uchun qaydnoma bo’yicha Oldingi oy uchun qaydnoma bo’yicha Joriy oy uchun 3 – jadval bo’yicha jami 847852 Qaydnomaning III- bo’limi taqdim etilgan schyotlar bo’yicha umumiy summasini ko’rsatib oy oxirida to’ldiriladi va u uch qismdan iboratdir: A- to’lanishi va hisobdan chiqarilishi; B- mahsulot qaytarilganligi uchun hisobdan chiqarilishi; V- to’lanmagan, hisobdan chiqarilmagan. Bu bo’lim 2810 va 9010 schyotlarning kredit oborotlarini II- jurnal -orderida to’liq aks ettirilganligi va 2810 schyot bo’yicha keyingi oyga qolgan qoldiqni to’g’ri hisoblab chiqilganini nazorati uchun xizmat qiladi. Mahsulot sotish bilan bog’liq bo’lgan xo’jalik operatsiyalarining majmui sotish jarayoni deyiladi. Mahsulot sotish jarayonini rejalashtirish korxonani buyurtma bilan ta’minlashdan boshlanadi. Unga binoan ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish asosi bo’lgan nomenklatura bo’yicha reja tuziladi. Buyurtmalarda mahsulotlarning assortimenti, yuklab jo’natish muddati, miqdori va sifati, narxi, hisoblashish shakllari ko’rsatilgan bo’lib buyurtmachi va mol yuboruvchilar bilan kelishib olinadi. Mahsulot uchun pul xaridorlardan hisob – kitob schyotiga kelib tushgan sanada sotildi deb hisoblanadi (kassa usuli) yoki yuklab jo’natilgan, topshirilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar, xizmatlar uchun hujjatlar bankka topshirilgan sanada sotildi deb hisoblanadi (hisoblash usuli). Ikkala usulda ham sotilgan mahsulot (ish, xizmatlar) 9010 « Т ayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar», 9020 « Т ovarlarni sotishdan daromadlar», 9030 «Ishlar bajarilgan va xizmatlar ko’rsatishdan

daromadlar» schyotlarida hisobga olinadi. Sotilgan tovarlarni qaytarilishi va xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar 9040 «Sotilgan tovarlarning qaytishi» va 9050 « Х aridorlar va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar» - schyotlarida hisobga olinadi. Bu schyotlarning xususiyatlari shundan iboratki, ularning debeti va kreditida bir hajmda (miqdorda) gi sotilgan mahsulot (ish, xizmat) lar bir xil summada aks ettiriladi. 9010, 9020 va 9030 schyotlarning kreditida 4010 « Х aridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti bilan korrespondentlashgan holda mahsulot (ish va xizmat) lar sotishdan tushadigan sof tushum aks ettiriladi. Bu schyotlarda xaridorlarga jo’natilgan mahsulot (ish va xizmat) lar bo’yicha hisoblangan aksiz solig’i va QQS summalari aks ettirilmaydi, balki quyidagi provodka bilan 4010 « Х aridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyotida aks ettiriladi: D-t 4010 « Х aridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» jo’natilgan mahsulotlar uchun, aksiz solig’i va QQS summasi qo’shilgan holda, xaridorlardan olinadigan jami summaga. K-t 6410 «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz (turlari bo’yicha)» hisoblangan aksiz soli ђ i va QQS summasiga. K-t 9010 « Т ayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar» mahsulot sotishdan tushadigan sof tushumga. 9010, 9020 va 9030 schyotlarning kreditida aks ettirilgan summa oy oxirida 9910 «Yakuniy moliyaviy natija» schyoti bilan korrespondentlangan holda yopiladi. Hisoblash usulida, ya’ni mahsulotni topshirish (yuklab jo’natish), ish va xizmatlarni bajarish fakti sotildi deb hisoblanganda 4010 « Х aridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti qo’llaniladi. Bu schyot aktiv bo’lib, uning saldosi buyurtmachiga topshirilgan mahsulotlar, ishlar, xizmatlarning to’lanmagan sotish qiymatini ko’rsatadi; debet oboroti hisobot oyida topshirilgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlarning sotish qiymatini, kredit oboroti esa

hisobot oyida xaridorlar tomonidan to’langan summani ko’rsatadi. Quyida mahsulot sotish operatsiyalarini schyotlarda aks ettirish sxemasi keltiriladi. «Asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar» korrespondensiyasi (9000) D-t K-t Korrespondentlanuvchi schyotlar Schyotlarning krediti Schyotlarning debeti 4010, 4110- 4010, 4110- 9910- Kreditga sotilgan tovarlarning qaytarilishi (debet 9040) Sotilishidan va narxidan berilgan chegirmalar (debet 9050) Oy oxirida sotishdan olingan sof tushumning hisobdan chiqarilishi Yuklab jo’natilgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar uchun to’lanadigan summa Mahsulot, ish va xizmatlar naqd pulga sotilganda Qisqa va uzoq muddatli investitsiya tarzida boshqa tashkilotlarga o’tkazib berilgan mahsulotlar summasiga O’z kapital qurilishi uchun ko’rsatilgan xizmatlar summasiga Ichki xo’jalik ehtiyojlari uchun sarflangan mahsulot va ko’rsatilgan xizmatlar summasiga Mehnat haqi yuzasidan xodimlarga berilgan mahsulot va xizmatlar summasiga Mahsulot bilan to’langan dividendlar summasiga Hisobot davri oxirida 9040 va 9050 – schyotlarining yopilishi - 4010, 4110 - 5010, 5020 - 5810, 0610 - 0890 -0810 - 0890, 2320, 2510, 9410 - 9450 - 6710 - 6610 - 9900

Yuklab jo’natilgan va sotilgan mahsulotlarning turlari bo’yicha sintetik hisobi 11- jurnal–orderida yuritiladi. Bu jurnal- order 2810, 9410, 9010, 9020, 9030, 9210, 9220, 4010 - schyotlarning kredit oborotlarini va 9010, 9020, 9030 - schyotlarining analitik ma’lumotlarini yozish uchun tayinlangan. 11 - jurnal–order 15 va 16 - qaydnomalarning analitik ma’lumotlariga asosan to’ldiriladi. Quyida 11- jurnal–orderining shakli keltiriladi. 11 – jurnal-order So’m hisobida Schyotlar krediti Schyotlar debeti 2810 9410 9010 9020 6410 Jami 2810 «Yuklangan tovarlar» 432800 432800 4010 « Х aridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» 2832 440108 442940 5010 «Milliy valutadagi pul mablag’lari» 9600 565300 160972 735872 jami 432800 2832 449708 565300 160972 161612 Yuklab jo’natilgan mahsulotlar hajmidagi yil boshidan jamlanuvchi oborotlari haqiqiy tannarxni taqdim etilgan schyotlar summasiga bo’lgan foiz nisbatini hisoblash uchun foydalaniladi. Bu nisbat 100% dan kam bo’lishi kerak, chunki u korxonaning mahsulot sotishdan tushgan tushumidagi haqiqiy xarajatlar ulushini ko’rsatadi. Qolgan qismi foyda ulushini ko’rsatadi. Koxona bo’yicha foiz nisbati 82,0 (2520000 x 100 : 3068000). Demak, sotishdan tushgan tushumning qariyb 18% ini foyda tashkil etadi. Ushbu ko’rsatkich nafaqat reja bajarilishini tahlil qilishda, balki oy oxiriga qolgan yuklab jo’natilgan mahsulotlar, bajarilgan ish va xizmatlarning haqiqiy tannarxini hisoblashda katta ahamiyatga ega. Buning uchun barcha schyotlar bo’yicha oy oxiriga to’lanmagan sotish qiymatidagi summani foiz nisbatiga ko’paytiriladi. Koxonada haqiqiy tannarx bo’yicha qoldiq 90692 so’mga teng (110600 x 82,0 : 100).

11 - jurnal–orderning analitik ma’lumotlari bo’yicha foyda summasiga buxgalteriyada 15 - jurnal–orderga yozish uchun quyidagi korrespondentlanuvchi schyotlarni ko’rsatib ma’lumotnoma tuzadi: D-t 9010, 9020, 9030- schyotlar, K-t 9910 «Yakuniy moliyaviy natija» schyoti. Х aridorga mahsulot yuklab jo’natishdan oldin ulardan mahsulot qiymatining eng kamida 15 % bo’nak to’lovlari tariqasida qabul qilinishi lozim. 2 [29][31] Olingan bo’naklarning sintetik hisobi 6310 « Х aridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar» schyotida yuritiladi. Bu schyot moddiy qiymatliklarni yetkazib berish uchun yoki bajarilgan ishlar uchun olingan avanslar bo’yicha, shuningdek buyurtmachilar uchun bajarilgan qisman tayyor bo’lgan mahsulot va ishlarni to’lash bo’yicha olib boriladigan hisob – kitoblar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. Olingan bo’naklar summasi, shuningdek qisman tayyor bo’lgan ishlar va xizmatlar uchun olingan to’lanmalar, pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar (5010, 5110, 5210) ning debeti va 6310 « Х aridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar» schyotining kreditida aks ettiriladi. Т o’la tayyor buyumlar, materiallar va bajarilgan ishlar uchun mol oluvchi (buyurtmachi)larga schyotlar taqdim etilganda, ushlab qolinadigan olingan bo’nak summalari va qisman tayyor bo’lgan mahsulot va ishlar bo’yicha olingan to’lanmalar 6310-schyotning debetida va 4010 « Х aridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyotining kreditida aks ettiriladi. 6310 - schyot bo’yicha analitik hisob har bir kreditor bo’yicha yuritiladi. 5. Sotish bilan bog’liq xarajatlar hisobi Mahsulotlarni sotish bir qancha xarajatlarni keltirib chiqaradi va mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlardan farqli o’laroq mahsulotlarni sotish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar sotish xarajatlari deyiladi. Sotish xarajatlari tarkibiga quyidagilar kiradi: 2

 mol yuboruvchi korxona hisobidan preyskurantlarga yoki shartnoma shartiga binoan qilingan idish va joylash (qadoqlash va o’rash), (o’rash qog’ozlari, taxtachalar, kanoplar) xarajatlari;  ulgurji baho franko – yuklab jo’natish bekati usulida (yuklash, yetkazib berish, tushirish) belgilangan hollarda mol yuboruvchi hisobidan mahsulot sotish bo’yicha qilinadigan transport xarajatlari;  korxonaning moliyaviy rejasida nazarda tutilgan mahsulot sotish bo’yicha boshqa xarajatlar. Т ayyor mahsulotlar omborga qabul qilingandan keyin qadoqlangan va o’ralgan hollarda, idish xarajatlari sotish xarajatlariga kiritiladi. Agar qadoqlash sexlarda mahsulotlarni omborga topshirishga qadar bajarilgan bo’lsa, idishlar qiymati mahsulotlarni ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladi. Nizom binoan bu xarajatlar 9410 «Sotish xarajatlari» schyotida hisobga olinadi 3 [30][32] . Bu schyot tranzit bo’lib aktiv schyotlarga mansub, oy boshiga unda qoldiq bo’lmaydi; debet aylanmasi mahsulotni jo’natish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni ko’rsatadi, kredit aylanmasi esa hisobot oyida foydani kamaytirishga o’tkazilgan summalarni ko’rsatadi. 9410- schyoti bo’yicha ochilgan schyotlarning analitik hisobi debet va kredit oborotlari bo’yicha hisobot oyi va yil boshidan jamlanib keluvchi xarajat summalarini moddalari bo’yicha ko’rsatgan holda 15- qaydnomada yuritiladi Bu, o’z navbatida, mahsulot sotish xarajatlarini tahlil qilish va hisobot tuzishni osonlashtiradi. Bu schyotlarning debet oborot summalari 1, 2, 7, 10/1- jurnal – orderlarda aks ettiriladi, kredit oborot summalari esa – 11- jurnal – orderda. Noishlab chiqarish xarajatlar har oyda to’liq summada quyidagi yozuv bilan moliyaviy natijalarga o’tkaziladi: Dt 9910 «Yakuniy moliyaviy natija», Kt 9410- «Sotish xarajatlari» schyoti. Quyida sotish xarajatlarini schyotlarda aks ettirish chizmasini keltiramiz. 9410 «Sotish xarajatlari» schyoti D-t K-t Korrespondentlanuvchi schyotlar Schyotlarning krediti Schyotlarning debeti 3

1010 – 4200 – 6010 – 6710 – 8910 – 6520 - Yuklab jo’natilgan mahsulotni qadoqlash va o’rash uchun sarflangan materiallar qiymati Mahsulotni yuklab jo’natish bo’yicha hisobdor shaxslar tomonidan to’langan summa Yuklab jo’natilgan mahsulotni tashish qiymati Yuklash va tushirish bo’yicha ishchilarga hisoblangan ish haqi Yuklovchilarning ish haqlariga hisoblangan ta’til haqi zaxirai Yuklovchilarning ish haqlaridan ijtimoiy sug’urta organlariga hisoblash Oy oxirida sotish xarajat-larini hisobdan chiqarish -9910 Xulosa Тayyor mahsulotlar – bu mazkur korxonada qaytadan ishlashni talab qilmaydigan, standartlar va texnik shartlariga to’liq javob beradigan, texnik nazorat bo’limi yoki maxsus komissiya tomonidan qabul qilingan hamda korxona omboriga topshirilgan yoki buyurtmachi tomonidan qabul qilingan mahsulotlardir. Buxgalteriya hisobini to’g’ri tashkil etish subyektlarda mahsulotlarni bir me’yorda ishlab chiqarish, xaridorlarga mahsulot jo’natish yuzasidan shartnoma majburiyatlarini ta’minlash, mahsulotni sotish bo’yicha o’zaro hisob – kitob to’lovlarning o’z vaqtida bajarilishini ta’minlashga zamin yaratadi.

Тavsiya etilayotgan adabiyotlar 1. Хошимов Б. Бухгалтерия ҳисоби назарияси. Дарслик. -Т.: 2004, - 279 бет. 2. Каримов А. ва бошқалар. Бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. «Шарқ» НМАКБТ. -Т.: 2004, -591бет. 3. Байда Т.П. Теория бухгалтерского учёта задачи и ситуации. Учебное пособие -М.: Финансы и статистика, 2004 4. Гусева Г.Н.,Шеина Г.Н. Основы бух. у чёта: теория, практика,тесты. Учебное псобие - М.: Финансы и статистика, 2004 Internet saytlari http:// www. accounting. rut gars. edu http:// www. buhgalteria. com. ua http:// www. 1c. ru

Похожие

Byudjet tashkilotlarida tovar (ish, xizmat) lar ishlab chiqarish va sotish hisobi

Mahsulot (ish, xizmat)lar ishlab chiqarish, tannarx hisoblash va sotish bilan bog’liq muomalalar auditining uslubiy muammolari

Mahsulot (ish, xizmat) lar ishlab chiqarish va tannarx hisoblash auditi

Tovar (ish, xizmat) lar ishlab chiqarish xarajatlari hisobi

Mahsulot (ish, xizmat)larning kritik hajm darajasi va uning omilli tahlili