Махсулот етказиб бериш шартномаси ва унинг узига хос хусусияти - Экономика - Рефераты

Махсулот етказиб бериш шартномаси ва унинг узига хос хусусияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

247.5 KB

Маҳсулот етказиб бериш шартномаси ва унинг ўзига хос хусусияти Режа: 1 . Бозор иқтисодиёти шароитида маҳсулот етказиб бериш шартномасининг ўзига хос хусусиятлари. 2 . Маҳсулот етказиб бериш шартномаси ва уларга қў йиладиган талаблар. 3. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси юзасидан тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари.

Маҳсулот етказиб бериш шартномасига мувофиқ тадбиркор лик фаолияти билан шуғулланаётган маҳсулот етказиб берувчи-сот увчи шартлашилган муддатда ёки муддатларда ўзи ишлаб чиқар адиган ёхуд сотиб оладиган товарларни сотиб олувчига тадбиркорлик фаолиятида фойдаланиш учун ёки шахсий, оилавий мақсадлард а, рўзғорда ва шунга ўхшаш бошқа мақсадларда фойдаланиш билан боғлиқ бўлмаган бошқа мақсадларда фойдаланиш учун топшириш, сотиб олувчи эса товарларни қабул қилиш ва уларнинг ҳақини тўлаш мажбуриятини олади. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси эркин тадбиркорликда товарлар олди-сотдиси бўйича энг кўп тарқалган тижорат амалиётида қўлланадиган шартномалардан иборат. У малакали сотувчилар ва сотиб олув чилар ўртасида улгуржи товарлар айланмаси бўйича муно сабатларни бевосита ифодалайди ва шу муносабатларни ФК олди-сотди шартномасининг алоҳида тури сифатида тартибга солиб туради. Маҳсулот етказиб беришга оид муносабатларнинг шарт ларини белгилаш аввало улар иштирокчиларининг хуқуқлари ҳисобланади. Шу билан бирга тижорат айланмасига хос тан олинган андозалар ҳам борки, улар қонунда назар да тутилиши лозим ҳамда тарафлар ўртасида бошқа битим лар тузилмаган ҳолда қўлланилади. Фуқаролик кодексида бундай ҳоллар учуч олди-сотди шартномалари тўғрисидаги Халқаро Вена конвенциясида белгиланган қоидалар, шунингдек етказиб бериш даврла ри, тартиби, тўлиқ етказиб берилмаган товарлар ўрнини тўлдириш, товарларни танлаб олиш, етказиб берилган то варлар учун ҳисоб-китоб қилиш, маҳсулот етказиб бериш шартларини бузишнинг оқибатлари тўғрисида Ўзбекистон да таркиб топган меъёрлар ҳисобга олинади. Маҳсулот етказиб бериишга олди-сотди шартномаси нинг алоҳида тури қилиб ажратиш учун маҳсулот етказиб бериш шартномасининг асосий хусусиятлари қуйидагилар дан иборат:  маҳсулот сотувчи (етказиб берувчи) тарафидан сотиб олувчига шартлашилган муддатда ёки муддатларда топширилиши зарур. Маҳсулот етказиб бериш шартномасига му вофиқ товарни топшириш муддати шартноманинг асосий шарти тусини олади;  маҳсулот етказиб бериш шартномасига кўра ҳар қан дай товарлар эмас, балки етказиб берувчи тарафидан ишлаб чиқариладиган ёки сотиб олинадиган товарларгина топши рилиши шарт.  маҳсулот етказиб бериш шартномаси бўйича сотиб олувчи сифатида, одатда, тижорат ташкилоти иш кўради, чунки сотиб олинадиган товардан шахсий, оилавий ният ларда, рўзғорда ва шунга ўхшаш бошқа йўлларда ишлатиш билан боғлиқ бўлмаган мақсадларда фойдаланилади. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси бир йилга бир йилдан ортиқ муддатга (узоқ муддатли шартнома) ёки тарафлар келишуви да назарда тутилган бошқа муддатга тузилиши мумкин.

Агар маҳсулот етказиб бериш шартномасида унинг амал қилиш муддати белгиланмаган бўлса, шартнома бир йилга тузилган деб ҳисобланади. Агар узоқ муддатли шартномада етказиб берилиши лозим бўлган товарлар миқ дори ёки шартноманинг бошқа шартлари бир йилга ёки ундан ортиқ муддатга белгаланган бўлса, шартномада тарафлар нинг бу шартларни шартноманинг амал қилиш муддати тугагунга қадар кейинги даврлар учун келишиб олиш тартиби белгиланиши лозим. Шартномада бундай тартиб бўлмаса, шартнома тегишлича бир йилга ёки шартнома шартлари келишилган мудлатга чўзилган ҳисобланади. Узоқ муддатли шартнома тарафларидан бири етказиб берили ши лозим бўлган товарлар миқдорини ёки шартноманинг бошқа шартларини кейинги даврлар учун шартномада белгиланган тартиб да келишиб олишни рад қилган ёки ундан бош тортган тақдирда бошқа тараф тегишли даврларда товарларни етказиб бериш шарт ларини белгилаш тўғрисидаги ёхуд шартномани бекор қилиш тўғри сидаги талаб билан судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Маҳсулот етказиб бериш шартномасини тузиш муддатлари билан унинг ижроси одатда бир-бирига тўғри келмайди. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси унинг бажа рилишидан олдин тузилади. Шартномани унинг бажари лиши билан айни бир вақтда тузилиб ўша заҳоти амалга оширилиши унинг олди-сотди шартномаси деб тан олини шига сабаб бўлади. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси махсус олди-сот ди шартномаси сифатида товарлар ишлаб чиқарувчилар билан хомашё, материаллар ёки бутловчи буюмлар тайёрлов чилар билан улгуржи савдо ташкилотлари ўртасидаги ўзаро муносабатларни тартибга солиб туришда қўл келади, Маз кур муносабатлар барқарорлиги билан ажралиб туриши ва узоқ муддатли тус олиши зарур. Шу боисдан ҳам маҳсулот етказиб бериш шартномасининг амал қилиш муддатларини тартибга солишда бир туркум товарни сотиш юзасидан ту зилган бир йиллик битимларга эмас, балки узоқ муддатли шартномавий алоқаларга хос қоидалар аҳамиятлидир. Узоқ муддатли шартномалар мустаҳкам алоқаларни, улар амал қилиши учун зарур бўлган шартларнинг барқа рорликни юзага келтиради. Узоқ муддатли шартноманинг иқтисодий аҳамияти шундан иборатки, уларда иштирок этувч и томонлар маҳсулот етказиб бериш муддати ҳақидаги шарт ларни ўзаро келишиб олиши, бир неча йилларга мўлжал ланган истиқболли шартларни назарда тутиши ҳамда бу омиллар орқали ҳаражатлар тежалишига эришиши мумкин. Узоқ муддатли маҳсулот етказиб бериш шартномаси му ваффақиятли амал қилиши учун тарафлар вақти- вақти би лан товарлар сифати, ассортименти, навбатдаги давр учун маҳсулот етказиб бериш муддатларини келишиб олиши за рур. Бундай келишув тартиби шартномаларда белгиланиши керак. Шартномада бундай тартиб назарда тутилмаган бўлса, маҳсулот етказиб бериш шартномаси бир йилга ёки шартлари келишилган муддатга тузилган хисобланади.

Агар тарафлардан бири тегишли давр учун узоқ муддатли маҳсулот етказиб бериш шартномасига оид шартларни бажаришдан воз кечса ёки бўйин товласа, низо манфаат дор тараф даъвоси бўйича хўжалик судида кўриб чиқиши лозим. Бир тарафнинг товарлар етказиб бериш шартномасини тузиш ҳақидаги таклифи шартнома лойиҳаси шаклида бошқа тарафга юборилган такдирда, иккинчи тараф шартномани бошқа шартларда тузишга рози бўлса, лойиҳани олганидан сўнг кечи билан ўттиз кун ичида келишмовчиликлар баённомасини тузади ва уни имзоланган шартнома билан қайтаради, келишмовчиликлар баённомасини ол ган тараф ўттиз кунлик муддатда шартнома шартларини келишиш чораларини кўриши (имконият бўлса, бошқа тараф билан биргаликда) ёки шартнома тузишни рад этишини бошқа тарафга ёзма равишда билдириши лозим. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси шартлари бўйича келиш мовчиликлар баённомасини олган, бироқ шартнома шартларини ке лишиш чораларини кўрмаган ва шартнома тузишни рад этишни ушбу модданинг биринчи қисмида белгиланган муддатда бошқа та рафга маълум қилмаган тараф шартнома шартларини келишиб олиш дан бош тортиш оқибатида етказилган зарарни қоплашга мажбур. Мазкур моддада шартнома тузиш тўғрисида Фуқаролик Кодексининг 27-бобида баён этилган асосий қоидала рни маҳсулот етказиб бериш шартномасига кўра енгиллаш тирувчи меъёрларни ўз ичига олади. ФКда ва бошқа қонун ҳужжатларида маҳсулотларни етказиб берувчи тараф учун мажбурий шартномалар тузиш ҳақда назарда тутилган қоидалар ФКнинг 377-моддасида акс эттирилган. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси лойиҳасини ол ган тараф шартнома шартлари бўйича эътирозлари бўлган тақдирда келишмовчиликлар баённомасини тузиши мум кин ва уни имзоланган шартнома билан иккинчи тарафга қайтаради. Шу пайтдан бошлаб шартнома такдири турлича ҳал бўлиши мумкин. Келишмовчиликлар баённомасини олган тараф келиш мовчиликлар баённомасида билдирилган таклифга рози бўлган тақдирда шартнома тузилган деб ҳисобланади. Агар тараф келишмовчиликлар баённомасида билди рилган таклифга рози бўлмаса, ўттиз кунлик муддатда шартнома шартларини келишиш чораларини кўришга ёхуд шартноманинг тузилиши ҳақида бошқа тарафга ёзма рав ишда хабар бериши шарт. Мазкур тартибга риоя этмаслик шартнома шартларини келишиб олишдан бош тортиш ҳис обланадн ва бунинг оқибатида етказилган зарарни қоплаш мажбуриятини келтириб чиқаради. Агар тарафлар товарларни шартноманинг амал қилиш муддати мобайнида туркум-туркум қилиб етказиб беришни назарда тутган бўлсалар ва унда алоҳида туркумларни етказиб бериш муддатлари (етказиб бериш даврлари) белгиланмаган бўлса, товарлар ҳар ойда бир хил туркумларда етказиб берилиши лозим, башарти қонун ҳуж жатларидан, мажбуриятнинг моҳиятидан ёки иш муомаласи одат ларидан бошқача тартиб англашилмаса.

Шартномада маҳсулот етказиб бериш даврларини белгилаш билан бир қаторда товарларни етказиб бериш (ўн кунлик, суткалик, соатлик ва ҳоказо) жадвали ҳам белгиланиши мумкин. Товарларни муддатидан олдин етказиб бериш сотиб олувчининг розилиги билан амалга оширилиши мумкин. Муддатидан ол дин етказиб берилган ва сотиб олувчи томонидан қабул қилинган товарлар кейинги даврда етказиб берилиши лозим бўлган товарлар миқдорига киритилади. Товарларни шартноманинг амал қилиш муддати мо байнида туркум-туркум қилиб етказиб беришни назарда тутувчи маҳсулот етказиб бериш шартномасининг жиддий шарти - маҳсулот етказиб бериш даври, яъни товарларни туркум-туркум қилиб етказиб бериш юзасидан тарафлар шартлашган муддатлардир. ФК да диспозитив меъёр сифатида маҳсулот етказиб бериш ҳақидаги қонун ҳужжатла рида илгари мавжуд бўлган қоида тикланганки, унинг моҳи ятига кўра шартномада маҳсулот етказиб бериш даврлари балгиланмаган тақдирда товарлар ҳар ойда бир хил туркумларда етказиб берилиши зарурлигига асосланиб иш юритиш керак. Бу ҳолда маҳсулот етказиб бериш даври - бир ой деб ҳисобланади. Ўзаро муносабатларнинг аниқ шартларига боғлиқ ра вишда, шартномада маҳсулот етказиб бериш даврларини белги лаш билан бир қаторда товарларни етказиб бериш жадвали (ўн кунлик, суткалик ва ҳоказо) ҳамда унга риоя этилмагани учун мустақил жавобгарлик ҳам белгиланиши мумкин. Тадбиркорлик муносабатини ифодаловчи бошқа шарт номаларда бўлгани каби, мажбуриятларни муддатидан ол дин бажаришга фақат тарафларнинг розилиги билангина йўл қўйилади (243-моддага қаранг). Маҳсулот етказиб бе риш шартномасининг хусусияти шундай қоидадан иборат ки, унга мувофиқ, биринчидан, маҳсулотни муддатидан олдин етказиб бериш учун сотиб олувчининг розилиги бўли ши талаб қилинади, иккинчидан, муддатидан олдин етка зиб берилган ва сотиб олувчи томонидан қабул қилинган товарлар кейинги даврда берилиши лозим бўлган товарлар миқдорига киритилади. Сотиб олувчининг розилигисиз етказиб берилган маҳсу лот амалиётда қабул қилинган тартибга биноан унинг томон идан сақлаш учун қабул қилинади ва маҳсулот етказиб бе рилиши лозим бўлган даврдаги мавжуд баҳо билан тўланади. Товарларни етказиб бериш маҳсулот етказиб берувчи томони дан товарларни шартнома бўйича сотиб олувчига ёки шартномада олувчи сифатида кўрсатилган шахсга жўнатиш (топшириш) йўли билан амалга оширилади. Маҳсулот етказиб бериш шартномасида товарларни олувчилар га жўнатиш тўғрисида сотиб олувчининг сотувчига кўрсатмалар бериш ҳуқуқи (жўнатиш разнарядкаси) назарда тутилган ҳолларда, маҳсуло т етказиб берувчи товарларни жўнатиш разнарядкасида кўрсатил ган олувчиларга жўнатади (топширади). Жўнатиш разнарядкасининг мазмуни ва уни сотиб олувчи то монидан маҳсулот етказиб берувчига юбориш муддати маҳсулот ет казиб бериш шартномасида белгиланади. Агар жўнатиш разнарядк асини юбориш муддати

шартномада назарда тутилган бўлмаса, у маҳсулот етказиб берувчига маҳсулот етказиб бериш даври бошла нишидан камида ўттиз кун олдин юборилиши лозим. Сотиб олувчининг белгиланган муддатда жўнатиш разнарядк асини тақдим қилмаслиги маҳсулот етказиб берувчига ёки маҳсулот етказиб бериш шартномасини бажаришдан бош тортиш, ёки сотиб олувчидан товарлар ҳақини тўлашни талаб қилиш ҳуқуқини беради. Бундан ташқари маҳсулот етказиб берувчи жўнатиш разнарядкаси ни такдим қилмаслик туфайли етказилган зарарни тўлашни талаб қилишга ҳақли. Маҳсулот етказиб бериш муносабатларида товарларни етказиб бериш тартиби, яъни маҳсулот етказиб берувчининг сотиб олувчига товарлар етказиб бериш бўйича ўз мажбури ятларини бажариш тартиби муҳим аҳамиятга эга. Товарларни етказиб бериш шартномаси бўйича товар ларни сотиб олувчиларнинг ўзлари уларни қабул қилиб олувчилардан ёки истеъмол қилувчилардан иборат бўлмас ликлари мумкин. Улар товарни сотишни амалга ошириш бўйича воситачилик қилувчи улгуржи савдо ва бошқа таш килотлардан иборат бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳам мазкур моддада, агар шартнома бўйича сотиб олувчининг ўзи товарни қабул қилиб олувчи бўлмаса, товарни сотиб олувчининг топшириғи билан учинчи шахсга етказиб бериш тартиби назарда тутилади. Демак товарларни шартнома бўйича сотиб олувчига ёки унда олувчи сифатида кўрсатилган шахсга жўнатиш (топши риш) йўли билан амалга оширилиши лозим. Шартномада товарларни олувчиларга жўнатиш тўғрисида маҳсулот етка зиб берувчига кўрсатмалар бериш ҳуқуқи (жўнатиш разнарядкаси) назарда тутилган бўлса, маҳсулот етказиб берувчи товарларни жўнатиш разнарядкасида кўрсатилган олувчиларга жўнатиши керак. Жўнатиш разнарядкасининг мазмуни ва уни сотиб олувчи томонидан маҳсулот етказиб берувчига юбориш муддатлари шартномаларда белгиланади. Шартномада сотиб олувчининг жўнатиш разнарядка лари бўйича товарларни етказиб бериш тўғрисидаги шарт лари мавжуд бўлса, маҳсулот етказиб берувчининг мажбу риятларини муқобил тарзда бажариладиган мажбуриятлар, деб қараш лозим (ФКнинг 256-моддасига қаранг). Сотиб олувчининг белгиланган муддатда жўнатиш разнарядкасин и тақдим этмаслиги маҳсулот етказиб берувчига шартно мани бажаришдан бош тортиш ёхуд товарлар жўнатишни тўхтатиб қўйиш ҳуқуқини беради. Шартномани ижро этишни разнарядка тақдим этиш йўли билан учинчи шахс зиммасига юклатилиши амалиётда кенг тарқалган мажбуриятлардандир (ФК 241-модда). Шунинг учун ФКнинг 334-моддасига мувофиқ товарни қабул қилиб олиш, уни хақини тўлаш бўйича мажбуриятни бажа риш вазифаси юклатилган учинчи шахснинг мажбуриятни бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги учун умумий қоидага биноан сотиб олувчи жавобгар бўлади. Ушбу норма диспозитив характерга эга. Чунки шартномада мажбурият бажарилмаганлиги учун бевосита учинчи шахснинг жавобгарлиги назарда тутилган бўлиши мумкин.

Товарларни олиб бориб бериш етказиб берувчи томонидан улар ни маҳсулот етказиб бериш разнарядкасида назарда тутилган транс портда ва унда белгиланган шартларда жўнатиш йўли билан амалга оширилади. Маҳсулот етказиб бериш шартномасида олиб бориб бериш қайси транспорт турида ёки қандай шартларда амалга оширилиши белгиланган бўлмаса, олиб бориб берувчи транспорт турини танлаш ёки товарни олиб бориб бериш шартларини белгилаш ҳуқуқига эга бўлади, башарти қонун ҳужжатларидан, мажбуриятнинг моҳияти ёки иш муомаласи одатларидан бошқача тартиб англашилмаган бўлса. Маҳсулот етказиб бериш шартномасига биноан одатда товарларни маҳсулот етказувчи элтиб беради ёки у шартномада белгиланган шартларга мувофиқ товарни шартномада кўрсатилган транспорт ташкилотига топширади. Агар шартномада тарафларнинг транспорт тури ёки товарни элтиб беришнинг бошқа шартлари ҳақида келишу ви назарда тутилмаган бўлса, маҳсулот етказиб берувчи маж бурият моҳиятидан ёки иш муомаласи одатларидан келиб чиқиб, товарни элтиб бериш шартларини ўз хоҳишича бел гилаши ҳамда товарни бирон-бир транспорт ташкилотига топширишга ҳақли. Маҳсулот етка зиб бериш шартномасида олиб бориб беришнинг қайси транспорт турида амалга оширишнинг белгиланмаслиги мумкинлиги назарда тутилган, у айнан бозор муносабатла ри шароитларини назарда тутади. Бундай диспозитив нор ма маҳсулот етказиб берувчига иқтисодий арзон ва ўзига манфаатли шартлар асосида ҳаракат қилиш имкониятини беради. ФКнинг 442-моддаси ва 390-моддасида наза рда тутилган умумий қоидаларга товарларни етказиб бериш шартномасини бажаришга оид аниқликлар киритилган. Шундай экан, товарларни сотиб олувчига етказиб бериш да, етказиб берувчи томонидан мажбуриятни бажариш жойини ва тартибини белгилашда ФКнинг 390-моддасида назарда тутилган қоидаларга амал қилиш керак. Товар етказиб беришнинг айрим даврида уни тўлиқ етказиб бермаган товар етказиб берувчи, агар товар етказиб бериш шартно масида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, етказиб берилма ган товарлар миқдорини шартнома амал қилиш муддати доирасида ги кейинги даврда (даврларда) тўлдириши лозим. Узоқ муддатли шартномага мувофиқ товар етказиб беришнинг айрим даврида маҳсулот етказиб берувчи томонидан тўлиқ етказиб берилмаган товарлар ўрни, агар маҳсулот етказиб бериш шартнома сида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, товарлар тўлиқ ет казиб берилмаган йилнинг кейинги даврида (даврларида) тўлдири лиши лозим. Товарлар маҳсулот етказиб берувчи томонидан маҳсулот етказиб бериш шартномасида ёки сотиб олувчининг жўнатиш разнаря дкасида кўрсатилган бир неча олувчига жўнатилган тақдирда бир олувчига шартномада ёки жўнатиш разнарядкасида назарда тутилганидан ортиқ миқдорда етказиб берилган товарлар бошқа олувчилар га тўлиқ етказиб берилмаган товарлар

ўрнини қоплаш учун ҳисобга олинмайди ва агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, товар етказиб берувчи томонидан тўлдирилиши лозим. Шартномада белгиланган муддатда товарлар шартно мада талаб қилинганидан камроқ миқдорда ёки умуман етказиб берилмаган тақдирда товарлар тўлиқ етказиб берил маган ҳисобланади. Томонларнинг шартномавий муносабатлари узоқ муд датли тусда эканлиги туфайли (бунда товар етказиб берув чи ўз мажбуриятини товар етказиб беришнинг тегишли давр ларида товарларни бўлиб-бўлиб, бир неча маротаба жўна тиш йўли билан ҳам бажариши мумкин) маҳсулот етказиб бериш муносабатларида тўлиқ етказиб берилмаган товарлар ўрнини тўлдириш тартибига риоя этиш ғоят муҳим аҳами ят касб этади. Айрим даврда товарларни тўлиқ етказиб бер маган маҳсулот етказиб берувчи тўлиқ етказиб берилмаган товарлар ўрнини кейинги даврда (даврларда), шартнома нинг амал қилиш муддати доирасида тўлдириши шарт, агар шартноманинг ўзида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса. Диспозитив характерга эга бўлган ФКнинг 440-модда сининг қоидалари ҳисобга олинган ҳолда, маҳсулотни тўлиқ етказиб беришнинг шартномада бошқа муддатлари (маса лан, ойма-ой етказиб берилиши керак бўлган маҳсулотни етишмаган қисми ўрнини квартал-чорак давомида тўлди риш, назарда тутилган бўлиши мумкин. Тўлиқ етказиб берилмаган товарларни ўрнини тўлдириш мажбурияти шарт номанинг амал қилиш муддати давомида ўз кучини йўқо тмайди. Узоқ муддатли шартномада тарафлар товарларни ўрнини тўлдириш муддатини чеклаб қўйган бўлишлари мумкин. Модданинг диспозитив нормасидан келиб чиқиб шарт номада товарларни тўлиқ етказиб бериш мажбурияти кўрса тилмаган бўлиши ҳам мумкин. Агар етказиб бериш шартномасида ёки сотиб олувчи нинг жўнатиш разнарядкасида товарлар бир неча қабул қилиб олувчиларга жўнатилиши кўрсатилган бўлса, тўлиқ етказиб берилмаган товарларни ўрнини тўлдириш мажбу рияти ҳар бир қабул қилувчига нисбатан вужудга келади. Бир олувчига ортиқ миқдорда етказиб берилган товарлар бошқа олувчига тўлиқ етказиб берилмаган товарлар ўрнини тўлдириш учун ҳисобга олинмайди. Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, сотиб олувчи, товар етказиб берувчини хабардор қилган ҳолда, ет казиб бериш муддати ўтказиб топширилган товарларни қабул қили шни рад этишга ҳақли. Товар етказиб берувчи билдириш хатини олгунча етказиб берилган товарларни сотиб олувчи қабул қилиши ва уларнинг ҳақини тўлаши лозим. 2 . Маҳсулот етказиб бериш шартномаси ва уларга қў йиладиган талаблар. Маҳсулотни тайёрловчининг асосий вазифаларидан бири уни шартномада кўрсатилган муддатларда етказиб бе риш ҳисобланади. Чунки

етказиб бериш шартномасида муддатлар муҳ им шартлардан бири ҳисобланади. Товарларни етказиб бериш муддатини ўтказиб юбориш, уларни тўлиқ етказиб бермаслик жуда хилма–хил ҳуқуқий оқибатларни юзага келтириши мумкин. Маҳсулот етказиб берувчи зиммасига етказиб берилмаган товарлар миқдори ни тўлдириш мажбуриятини юклаш билан бир қаторда (ФК 443- модда), қонун чиқарувчи сотиб олувчига етказиб бе риш муддати ўтказиб юборилган товарларни қабул килишни рад этиш ҳуқуқини беради , бунда у маҳсулот етказиб берувчи мазкур маҳсулотни жўнатгунига қадар, унга бу ҳақда хабар беради. ФК нинг ушбу модда қоидасига мувофиқ муддати ўтказиб юбо рилган маҳсулотни қабул қилишни рад этишга бўлган ҳуқуқ бозор муносабатлари талабига мос бўлиб, асосан маҳсулот олувчининг бу маҳсулотга эҳтиёжи ёки қизиқиши йўнал иши билан ифодаланади. Бундай ҳолда сотиб олувчи товарни қабул қилишни рад этиш ҳақида товар етказиб берувчи ни ёзма равишда хабардор қилиши керак. Ёзма равишда берилган хабарни олгунга қадар етказилган товарларни, ет казиб бериш муддати ўтказиб юборилган бўлишидан қатъий назар, сотиб олувчи шартноманинг амал қилиш муддати давомида товарни қабул қилиб олиш ва уни ҳақини тўлаш мажбуриятидан озод бўлмайди. Агар товарни етказиб бериш муддатини ўтказиб юбо риш сотиб олувчининг айби билан юз берган бўлса, у мудда тидан сўнг етказиб берилган товарни қабул қилишни рад этиш ҳуқуқидан фойдаланиш имкониятидан маҳрум бўла ди. Масалан, муддатни ўтказиб юбориш сотиб олувчининг шартномага мувофиқ ўз вақтида аккредитивга пул ўтказилмаганлиги ёки товар ҳақини уни етказиб беришдан олдин тўламаганлиги сабабли юз берган бўлса, сотиб олувчининг етказиб берилган товарни келгуси муддатда қабул қилишни рад этишга бўлган ҳуқуқ суд амалиётида тан олинмайди. Агар шартномада товарни етказиб беришни аниқ муддати қатъий белгиланган бўлса, ушбу муддат ўтказилиб юборилиши натижасида товар фойдаланиш учун ўз аҳами ятини йўқотган бўлса, ушбу аниқ муддатдан сўнг етказиб берилган товар ҳақидаги масала бўйича бошқача оқибатлар юз бериши мумкин. Масалан, шартномага мувофиқ қи шлоқ хўжалигида баҳор фаслида фойдаланиш учун етка зиб берилиши зарур бўлган кимёвий моддалар кузда керак бўлмаслиги мумкин. Бундай ҳолларда ФКнинг 389- модда сига мувофиқ товарни етказиб берувчи сотиб олувчининг розилиги билан товарни шартномада белгиланган муддат дан олдин ёки бу муддат тугагандан сўнг етказиб бериш ҳуқуқига эга бўлади. Тўлиқ етказиб берилмаган товарларнинг ўрни тўлдирилиши керак бўлганида уларнинг ассортименти тарафлар келишуви билан белгиланади. Бундай келишув бўлмаганида маҳсулот етказиб берув чи тўлиқ етказиб берилмаган товарлар ўрнини тўлиқ етказиб бер масликка йўл қўйилган давр учун белгиланган ассортиментда тўлди ришга мажбур. Бир номдаги товарларни маҳсулот етказиб бериш шартномасид а назарда тутилгандан кўпроқ миқдорда етказиб бериши унинг ассор тиментига

кирадиган бошқа номдаги тўлиқ етказиб берилмаган то варлар ўрнини тўлдириш сифатида ҳисобга олинмайди ва унинг ўрни тўлдирилиши лозим, бундай етказиб бериш сотиб олувчининг олдиндан берган ёзма розилиги билан амалга оширилган ҳоллар бундан мустасно. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси бўйича товарлар турлар, моделлар, ўлчамлар, ранглар ва бошқа белгилар (ас сортимент) бўйича муайян мутаносибликда топширилиши зарур, яъни маҳсулот етказиб берувчи сотиб олувчига товарларни тарафлар келишган ассортиментда етказиб беришга мажбур (ФК 400-модда). Ассортиментга риоя этмаслик ҳоллари шартномада назарда тутилган бир хил номлардаги товарларни тўлиқ етка зиб бермаслик тарзида ёки ассортиментда кўзда тутилганига қараганда бошқа номдаги товарларни ортиқча ёки тўлиқ бўлмаган миқдорда етказиб бериш кўринишида намоён бўлиши мумкин. Товарлар тўлиқ ассортиментда етказиб берилмаганда унинг ўрнини қайси ассортиментдаги товарлар билан тўлди риш тарафларнинг келишуви билан аниқланиши зарур. Бундай келишув бўлмаганида маҳсулот етказиб берувчи тўлиқ етказиб берилмаган товарлар миқдорини тўлиқ етказиб бер масликка йўл қўйилган давр учун белгиланган ассортимент даги товарлар билангина тўлдиришга мажбур. Агар шартномада белгиланган ассортиментга риоя эт маслик ассортиментда назарда тутилган бир хил номдаги товарларни тўлиқ етказиб бермаслик бошқа хил номлардаги товарларни шартномадагидан ортиқ миқдорда етказиб бериш билан ифодаланган бўлса, бу ортиқча етказиб берил ган товарлар тўлиқ етказиб берилмаган бошқа номлардаги товарлар ўрнини тўлдириш учун ҳисобга олинмайди, бун дай маҳсулотлар сотиб олувчининг ёзма розилиги билан ет казиб берилган ҳоллар бундан мустасно. ФКнинг 401-моддасида назарда тутилган товарлар ассорти менти ҳақидаги шартнома шартларини бузиш оқибатлари шу моддада баён этилган қоидаларни ҳисобга олган ҳолда маҳсу лот етказиб бериш шартномасига нисбатан қўлланилади. Сотиб олувчи (олувчи) шартномага мувофиқ етказиб берилган товарларнинг қабул қилинишини таъминлайдиган барча зарур ҳара катларни амалга ошириши лозим. Сотиб олувчи ўзи қабул қилган товарни қонун ҳуж жатларида, маҳсулот етказиб бериш шартномасида ёки иш муомала си одатларида белгиланган муддатда кўздан кечириши лозим. Сотиб олувчи худди шу муддатда қабул қилинган товарларнинг миқдори ва сифатини қонун ҳужжатларида, маҳсулот етказиб бериш шартномасида ёки иш муомаласи одатларида белги ланган тартибда текшириши ва товарнинг аниқланган номувофиқ ликлари ва камчиликлари тўғрисида товар етказиб берувчини да рҳол ёзма равишда хабардор қилиши лозим. Етказиб берилган товарлар транспорт ташкилотидан олинган тақдирда сотиб олувчи товарларнинг транспорт ва юк ҳужжатларида кўрсатилган

маълумотларга мувофиқлигини текшириши, шунингдек бу товарларни транспорт ташкилотидан белгиланган қо идаларга риоя этган ҳолда қабул қилиши лозим. Товарни сотиб олувчи одатдаги талабларга му вофиқ равишда тегишли товар топширилиши ва олини шини таъминлайдиган ҳаракатлар воситасида қабул қилиб олади. Жумладан бундай ҳаракатлар сирасига товарни кўздан кечириш, унинг миқдорини ва сифатини текши риш киради. Товарни қабул қилиб олиш муддатини белгилаш, уни кўздан кечириш ва шунга ўхшаш бошқа ҳаракатларни бажариш шартномада назарда тутилади. Бундай муддат шартно мада назарда тутилмаган тақдирда, сотиб олувчи қабул қили нган товарларни шартномада ёки иш муомаласи одатлари бўйи ча белгиланган муддатда кўздан кечириши лозим. Қабул қилинган товарлар сифатини текшириш шарт номада назарда тутилган тартиб ва шартларда, товарларни стандартлаштириш ҳақидаги шартномада кўрсатилган нор матив ҳужжатларга асосан амалга оширилади (ФКнинг 402, 407-моддалари). Сотиб олувчи етказиб бе рилган товарларнинг миқдори ва сифати бўйича талабга жавоб бермаслиги ҳақида товар етказиб берувчига дарҳол ёзма равишда хабар қилиши лозим (ФКнинг 416-моддаси). Ушбу талабга риоя қилмаслик 416-моддада назарда тутил ган оқибатларга олиб келади. 416-моддада мувофиқ товар нинг камчиликлари ҳақида сотувчи (етказиб берувчи)га оқилона муддатда маълум қилиш шарт эканлиги назарда тути лади. Ушбу моддага мувофиқ эса товарнинг камчиликлари, талабга номувофиқлиги аниқланиши билан со тиб олувчи бу ҳақда товарни етказиб берувчига дарҳол ха бар қилиши зарурлиги назарда тутилади. "Дарҳол" деган иборани кўздан кечирилган товар талабга жавоб бермасли ги аниқланиши биланоқ кечиктирмай, қисқа муддат ичида бу ҳақда товар етказиб берувчига хабар қилиш маъносида тушуниш мумкин. Шу муносабат билан қонун ҳужжатларида ва маҳсулот етказиб бериш шартномасида товарни қабул қилиш мудда ти ва тартибига оид кўрсатмалар мавжуд бўлмаган ҳолда мазкур йўриқномалардаги қоидаларга риоя этилиши керак. Сотиб олувчи транспорт ташкилотидан етказиб берилган товарларни олишда транспортда амал қиладиган юк та шиш қоидаларига биноан юкнинг ташилиши, унинг сақ ланиши қай даражада таъминланганини текшириши шарт. Транспортда юк ташиш бўйича амал қиладиган қоидаларда кўзда тутилган барча ҳолларда сотиб олувчи транс порт ташкилотидан тижорат ҳужжати тузишни талаб қи лиши зарур. Сотиб олувчи қонун ҳужжатларига ёки маҳсулот етказиб бериш шартномасига мувофиқ маҳсулот етказиб берувчи топ ширган товарни рад этган тақдирда у бу товарнинг бут сақланиши ни таъминлаши (масъулиятли сақлаш) ва бу ҳақда товар етказиб берувчини дарҳол хабардор қилиши шарт. Маҳсулот етказиб берувчи сотиб олувчи масъулиятли сақлашга олган товарни олиб чиқиб кетиши ёки оқилона муддат ичида тасарруф зтиши шарт, агар маҳсулот етказиб берувчи шу муддатда товарни тасарруф этмаса, сотиб

олувчи товарни реализа ция қилишга ёки маҳсулот етказиб берувчига қайтариб юборишга ҳақли. Сотиб олувчининг товарни масъулиятли сақлашга қабул қилиш, товарни реализация қилиш ёки уни маҳсулот етказиб берувчига қайтариб юбориш билан боғлиқ зарур ҳаражатлари маҳсулот етка зиб берувчи томонидан қопланиши лозим. Бунда товарни реализа ция қилишдан тушган пул суммаси, сотиб олувчига тегишли қисми чегириб қолинган ҳолда, маҳсулот етказиб берувчига топширилади. Сотиб олувчи қонун ҳужжатларида ёки шартномада белгилан ган асосларда маҳсулот етказиб берувчидан товарни қабул қилиб олмаган ёки товарни рад этган ҳолларда маҳсулот етказиб берувчи сотиб олувчидан товар ҳақини тўлашни талаб қилишга ҳақлидир. Масъулиятли сақлаш деганда сотиб олувчи зиммасига товарни сақлаш юзасидан қонун юклаган мажбуриятлари тушунилади. Сотиб олувчининг рад этиши учун етказиб берилган товарнинг шартномада назарда тутилган шартларга жавоб бермаслиги ёки товарни жўнатиш ҳақида сотиб олувчи билан сотувчи ўртасида умуман шартнома тузилмаганлиги асос бўлиши мумкин. Лекин сотиб олувчининг товарни қабул қилишни рад этиши мумкинлиги уни транспорт ёки алоқа ташкилоти орқали юборилган товарни қабул қилиш мажбуриятидан озод қилмайди. Барча транспорт Уставларида ва Кодексларида башарти буюртма берилмаган ёки шартномага мувофиқ бўлмаган товар етказилган бўлса, сотиб олувчига бундан ташқари масъулиятли сақлаш учун қабул қилиш мажбурияти юкла тилади. Масъулиятли сақлашдан асосий мақсад келиб тушган юкни сотиб олувчи томонидан бут ҳолатда сақланишини ва ушбу юкни юборган сотувчининг ихтиёрида, тасарруфида бўлишини таъминлашдан иборат. Сотув чи ўзининг бундай мажбуриятларини бажармаган тақдир да, сотиб олувчини товарни сотиш ёки уни сотувчига қайт ариб юбориш ҳуқуқлари пайдо бўлади. 3 § . Маҳсулот етказиб бериш шартномаси юзасидан тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари. Товарларни етказиш юзасидан мажбуриятни бажариш, сотиб олувчи ўзидаги барча мавжуд воситалар ёрда мида товарнинг сақланишини таъминлашга, товар хусуси ятига мос ҳолда сақланиши учун шароитлар яратишга маж бур эканлигини англатади. Сотиб олувчининг товарларни масъулиятини сақлашга қабул қилиши ёки қайтариб юбориш билан боғлиқ ҳара жатлари маҳсулот етказиб берувчи томонидан қопланади. Агар маҳсулот етказиб бериш шартномасида сотиб олувчи нинг етказиб берувчи жойлашган ерда товарларни танлаб олиши назарда тутилган бўлса, сотиб олувчи ўзига топширилаёт ган товарларни улар топшириладиган жойда

кўздан кечириши лозим. Товарларнинг шартномага номувофиқлиги аниқланганда, у бундай товарларни олишдан бош тортишга ҳақли. Сотиб олувчининг товарларни маҳсулот етказиб бе риш шартномасида белгиланган муддатда, бундай муддат белгилан маган бўлса, товарларнинг тайёрлиги тўғрисида маҳсулот етказиб берувчининг билдириш хатини олганидан сўнг оқилона муддатда танлаб олмаслиги маҳсулот етказиб берувчига шартномани бажаришдан бош тортиш ёки сотиб олувчидан товарлар ҳақини тўлашни талаб қилиш ҳуқуқини беради. Маҳсулотни етказиб берувчи етказиб бе риш шартномасида товар нархини танлаш, товарни у жойлашган ерда сотиб олувчига топшириши на зарда тутилади. Бу ҳолда сотиб олувчи топширилаётган товар ларни уларни топшириш жойида шартномада мўлжаллан ган муддатлар ва тартибда кўздан кечириши зарур. Агар шартномада товарларни танлаб олиш муддатлари кўрсатилмаган бўлса, маҳсулот етказиб берувчи товарлар тайёрлиги ҳақида сотиб олувчига хабар қилиши, сотиб олувчи эса товарларнинг топширишга тайёрли ги тўғрисидаги билдириш хатини олганидан сўнг мақбул муддатда ўзига топшириладиган товарларни кўздан кечи риши керак. Товарлар, улар жойлашган ерда топширилганда сотиб олувчи товарни миқдори, ассортименти, тегишли идиш ва ўралган бўлиши, шунингдек шартноманинг бошқа шартларига мувофиқ бўлишини кўздан кечириб, қабул қил иши лозим. Агар товар шартнома шартларига мувофиқ бўлмаса, сотиб олувчи сотувчидан унинг камчиликларини бартараф қилишни талаб қилиш ёки товарни қабул қили шдан бош тортиши мумкин. Бундай ҳолларда ФКнинг 399, 401-моддаларида назарда тутилган оқибатлар қўлланилиши мумкин. Товар у жойлашган ерда идишда ёки ўрашда топшириладиган бўлса, умумий қоидага биноан бундай товар кўздан кечирилмайди. Товар идишни, ўрамни очишда текширили ши мумкин. Бундай текшириш ФК 407, 446- моддаларда назарда тутилган тартиб ва муддатда амалга оширилиши мумкин. Товарни сотиб олувчи томонидан белгиланган муддатда ёки унинг тайёрлиги тўғри сида сотувчининг билдириш хатини олгандан сўнг оқило на муддатда танлаб олмаслигининг оқибатлари назарда ту тилади. Бундай ҳолатда сотувчи сотиб олувчини хабардор қилиб, шартномани бажаришдан бош тортиши мумкин. Лекин узоқ муддатга давом этадиган муносабат ларда, масалан товар бир неча марта бўлиб-бўлиб шартнома муддати давомида етказиб бериладиган бўлса, сотувчи то варнинг бир қисмини, яъни сотиб олувчи танлаб олиши зарур бўлган қисми бўйича шартномани бажаришдан бош т ортиши мумкин. ФКнинг 390-моддасига мувофиқ, агар сотиб олувчи унинг тасарруфида қолдирилган, лекин у қабул қилиб олма ган товар бўйича унинг хақини тўлаш ҳақида талаб қўзғати лгаи бўлса, сотувчи бунлай товарни масъулиятли сақлаш учун қабул қилиб олиши мумкин (ФК 447-м).

Товарни етказиб бериш муддати давомида сотувчи маҳсулот топшириш учун тайёр эканлиги ҳақида сотиб олув чига хабар қилмаса ёки шартнома бўйича топширилиши керак бўлган жойда товар бўлмаса, тўлиқ етказиб берилмаган (ФК 443-м.) ёки етказиб бериш муддати ўгказиб юборилганлик (ФК 444-м.) учун назарда тутилгаи оқибатларга олиб келад и. Бундай ҳолларда сотиб олувчи товарнинг топширилма ган қисмини тўлдиришни талаб қилиши ёки уни қабул қили шдан бош тортиши мумкин. Сотиб олувчи етказиб бериладиган товарлар ҳақини шартномада назарда тутилган ҳисоб-китоблар тартибига амал қи лган ҳолда тўлайди ган бўлса, ҳисоб- китоблар тўлов топшир иқ номалари билан амалга оширилади. Агар шартномада товарларни тўпламга кирадиган алоҳида қис млар бўйича етказиб бериш назарда тутилган бўлса, сотиб олувчи товарлар ҳақини, башарти шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, тўпламга кирганида сўнгги қисм жўнатилганидан (танлаб олинганидан) кейин тўлайди. Агар маҳсулот етказиб бериш шартномасида товарлар ҳақи олув чи (тўловчи) томонидан тўланиши назарда тутилган бўлса ва у ҳақ тўлашдан асоссиз бош тортса ёки товарлар ҳақини шартномада белгиланган муддатда тўламаган бўлса, етказиб берувчи сотиб олувчи дан етказиб берилган товарлар ҳақини тўлашни талаб қилишга ҳақли. Тарафлар маҳсулот етказиб бериш шартномасини тузишда етказиб бериладиган товарлар хусусиятига, етказиб бериш даврийлигига, товарни топшириш тартиби ва шак лига ҳамда шартномавий мажбуриятларни бажаришнинг бо шқа шартларига боғлиқ бўлган ҳисоб-китоблар шакллари дан бирини танлаб олишга ҳақлидир . Ҳисоб-китоблар тартиби ва шак ли тарафлар келишуви билан белгиланмаган бўлса, ҳисоб- китоблар тарафларга хизмат кўрсатадиган банклар орқали тўлов топшириқ номалари воситасида амалга оширилади(ФК- нинг 792,793-м.м.). Шартномада товарни ҳақини тўлаш муддатини ва тар тибини белгилаш муҳим аҳамиятга эга. Товар ҳақини тўлаш у топширишидан олдин ёки топширилганидан сўнг амалга оширилиши назарда тутилган бўлиши мумкин. Товар ҳақини муддатини белгилашда ФКнинг 419, 420, 422- моддала рида назарда тутилган қоидаларга амал қилиш лозим. Агар товарни учинчи шахс олиши лозим бўлса, у ҳақ тўлашдан асоссиз бош тортса ёки товарлар ҳақини мудда тида тўламаса, сотиб олувчи, маҳсулот етказиб бериш шартномасидаги тараф сифатида, маҳсулот етказиб берувчи талабига биноан олувчига етказиб бериладиган товарлар учун ҳақ тўлашга мажбур (ФК 334-м.). Агар маҳсулот етказиб бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлса сотиб олувчи (олувчи) товар келтирилган кўп марта ишлатиладиган идиш ва ўраш материалларини етказиб берувчига қонун ҳужжатларида белгиланган тартиб ва муддатларда қайтариши шарт. Бошқа идиш ва ўраш материаллари фақат маҳсулот етказиб бериш шартномасида назарда тугилган ҳоллардагина етказиб берув чига қайтарилиши лозим. Товарларнинг тегишлича идишлар ва ўраш материалларида етказиб берилиши уни ташиш пайтида лозим тарзда сақланишини таъминлайди,

ортиш, тушириш ва сақлаш пай тида бузилишдан ҳамда товарга зарар етказилишидан ас райди. Кўп марта ишлатиладиган идиш одатда давлат андозалари бўйича тайёрланиб, ундан товарларни етказиб берувчи ва олувчи кўп марта фойдаланади. Ўраш материаллари давлат андозаларига ёки белгилан ган тартибда тасдиқланган техник шартларга мос бўлиши лозим. Бошқа идишлар ва ўраш материаллари аксинча, шарт номада назарда тутилган ҳоллардагина маҳсулот етказиб берувчига қайтарилиши мумкин. Одатда идишлар ва ўраш материалларини қайтариш учун асос бўладиган ҳужжат бўлиб сертификат ҳисобланади. Унда идишлар ёки ўраш материалларининг номи, қайтарилиши лозим бўлгач идишлар ёки ўраш материалларининг миқдори, уларни қайтариш муддатлари кўрсатилади. Тегишли даражада сифатли бўлмаган товарлар етказиб берилган сотиб олувчи маҳсулот етказиб берувчига е тказиб берилган товарларнинг сифатсизлиги тўғрисида сотиб олув чидан билдириш олган маҳсулот етказиб берувчи етказиб берилган товарларни тегишли даражада сифатли товарлар билан дарҳол ал маштирган ҳоллар бундан мустасно. Ўзига етказиб берилган товарларни чаканалаб сотадиган сотиб олувчи, агар маҳсулот етказиб бериш шартномада бо шқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, истеъмолчи томонидан қайт арилган тегишли даражада сифатли бўлмаган товарни оқилона муд дат ичида алмаштиришни талаб қилишга ҳақли. Товарнинг камчиликдари бўйича талаб қилиш ҳуқуқи фақат товарни сотиб олувчига эмас, балки унинг топшириғига асосан то вар қабул қилган ва камчиликлари ҳақида ўз вақтида бил диришнома юборган учинчи шахсларга ҳам берилган . Маҳсулот етказиб бериш шартномасининг шартлари, қонун ҳуж жатларининг талаблари ёки товарларнинг бут бўлишига қўйилад иган одатдаги талабларни бузган ҳолда товарлар етказиб берганида сотиб олувчи маҳсулот етказиб берувчига ФКнинг 413-моддасида назарда тутилган талабларни қўйишга ҳақли, маҳсулот етказиб берувчи етказиб берилган товарларнинг бут эмас лиги тўғрисида сотиб олувчидан билдириш олганидан кейин товар ларни дарҳол бутлаган ёки уларни бут товарлар билан алмаштирган ҳоллар бундан мустасно. Товарларни чакана нархларда сотаётган сотиб олувчи, агар маҳсулот етказиб бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, истеъмолчи томонидан қайтарилган бут бўлмагаи товарларни оқилона муддат ичида бут товарлар билан алмаштириш ни талаб қилишга ҳақли. Маҳсулот етказиб бериш муносабатларига мувофиқ олди-сотдига оид умумий қоидалар, бут бўлмаган товарларни топшириш оқибатларининг тартибга солиниши назарда тутилади. Маҳсулот етказиб берув чи сотиб олувчининг товарлар бут эмаслиги тўғрисидаги билдиришномасини олгач, дарҳол товарларни бутлаб бериши ёки бут бўлмаган товарларни бут товарлар билан алмаштириши шарт.

Бут бўлмаган товарларни сотиш ҳам камчиликлари бўлган товарларни сотишдан ибораг. Шунинг учун ҳам "Ис теъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида"ги қонунга мувофиқ сотиб олувчи фуқаро товарни сотувчи дан уни бутлашни ёки бут товар билан алмаштиришини та лаб қилиш ҳуқуқига зга. Агар маҳсулот етказиб берувчи товарларни маҳсулот етказиб бериш шартномасида назарда тутилган миқдорда етказиб бермаган бўлса ёхуд сотиб олувчинннг тегишли даражада сифатли бўтшаган товарларни алмаштириш ёки товарларни бутлаш тўғрисидаги талабларнни белгиланган муддатда бажармаса, сотиб олувчи етказиб берилмагап товарларни бошқа шахслардан олиб, улар ни олиш билан боғлиқ барча зарур ва оқилона ҳаражатларни маҳсулот етказиб берувчи зиммасига юклаш ҳуқуқига эга. Сотиб олувчи товарларнннг камчилиги бартараф этил гунча ва улар бутлангунча ёки алмаштирилгунча тегишли даражада сифатли бўлмаган ва бут бўлмаган товарлар ҳақини тўлашдан бош тортиш, бордию товарлар ҳақи тўланган бўлса, тўланган сумма ни қайтаришни талаб қилиш ҳуқуқига эга. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси бўйича тадбир кор (ташкилот ёки фуқаро) сотиб олувчи ҳисобланади, унинг тижорат манфаатлар амалга оширилиши маҳсулот етказиб бериш шартномасида шартлашилган товарлар би лан боғлиқ. Бозор иқтисодиёти шароитида сотиб олувчи фақат ҳуқуққагина эга бўлмасдан, шунингдек етказиб берилма ган, бут бўлмаган, сифатсиз бўлган товарларни камчилик сиз товарларга алмаштириш, яъни мажбуриятни асл ҳолида бажаришни чинакам талаб қилиш имкониятига эга бўлди. Бундай ҳуқуқ ва имкониятлар қуйидаги ҳолларда юз бери ши мумкин: а) агар товар шартномада кўрсатилган миқ дордан кам ёки белгиланган муддатда топширилмаган бўлса; б) сотиб олувчини сифатсиз товарни сифатли товарга ал маштириш ҳақидаги талабини сотувчи бажармаса; в) сотиб олувчинииг талаби билан товар бут қилинмаса. Юқориги ҳолларда товарни учинчи шахслардан сотиб олиш билан узвий боғлиқ сарфланган ҳаражатларни тўлаш ни сотиб олувчи маҳсулотни етказиб берувчидан (поставкачидан) талаб қилиш ҳуқуқига эга. Будан ташқари, сотиб олувчи бундай ҳолларда юз берган зарарни ҳам тўлашни маҳсулотни етказиб берувчидан талаб қилиши мумкии. Шунга ўхшаш ҳуқуқ товарни чаканалаб сотиш учун учин чи шахсдан сотиб олган сотувчида ҳам вужудга келади. То варни етказиб берувчи (поставкачи) томонидан мажбурият бузилиши натижасида шартнома сотиб олувчи (истеъмол чи) ташаббуси билан бекор қлинган тақдирда ҳам сотиб олувчида юқорида кўрсатилган ҳуқуқлар вужудга келади. Сифатсиз ва бут бўлмаган товар етказилганида сотиб олувчига ФК 408, 413-моддаларида назарда ту тилган оқибатларга қўшимча сифатида товарлар сифат ва бутлиги жиҳатдан шартнома шартларига мос бўлмаса, товар ҳақини тўлашдан бош тортиш, агар товар ҳақи тўлан ган бўлса, камчиликлар бартараф қилингунга қадар тўлан ган суммани қайтаришни талаб қилиш ҳуқуқи берилган.

Сотиб олувчи бундай ҳуқуқдан шартномани бажаришдан бош тортмасдан, фақат сифатсиз ташқари сифатли товар билан алмаштириш товарни бутлаш ҳақидаги талабла ри бўйича фойдаланиши мумкин. Тўлов ҳақ тўлаш бўйча ўз ҳуқуқидан сотиб олувчи қуйидаги холларда фойдаланишдан бош тортиш мум кин: а) агар шартномада товар ҳақини тулаш товар топ ширилганидан кейин маълум муддат давомида амалга ошириш кўрсатилган бўлса; б) агар шартномада товар хақи бўлиб-бўлиб тўлаш белгиланган бўлса; в) шартномада то вар ҳақими товар топширилишидан олдини тўлаш назарда тутилган бўлса. Товарларни тўлиқ етказиб бермаганлик учун неус тойка т оварларни тўлиқ етказиб бермаганлик ёки етказиб бериш мудд датларини кечиктириб юборганлик учун қонунда ёки шартномада белгиланган неустойка, агар неустойка ундиришнинг бошқача тартиби қонунда ёки шартномада белгиланмаган бўлса, маҳсулот етказиб берувчидан шартноманинг амал қилиш муддатида мажбурият амалда бажарилгунга қадар ундирилади. Бошқа мажбурият муносабатларидаги каби, маҳсулот етказиб бериш шартномаси бўйича мажбуриятларнинг бажа рилиши неустойка тўлови усули тўлови билан таъминланиши мумкин. Маҳсулот етказиб берувчи мажбуриятини бажармаган ёки лозим даражада бажармаганида, жумладан: товарларни тўлиқ етказиб бермаганида ёки етказиб бериш муддатнни ўтказиб юборганида (қонун ҳужжатлари ёки шартнома билан белгиланган) у сотиб олувчига тўлаши керак бўлган пул сум маси тўлови неустойка ҳисобланади. Маҳсулот етказиб бериш шартномасига мувофиқ не устойка тўлови пеня шаклида, яъни муддати ўтказиб юбо рилган ҳар бир кун учун мажбуриятларнинг бажарилмаган қисмига фоиз нисбатида ёки жарима шаклида, яъни маж буриятини бажарилмаган қисмига нисбатан қатъий пул суммасида ҳисоблаб чиқиладиган сумма тўлови шаклида бел гиланади. Маҳсулот етказиб бериш му носабатларининг хусусиятлари ҳисобга олиниб, у диспоз тив меъёр кўринишида шундай қоидани ўз ичига оладики, унга биноан товарлар тўлиқ етказиб берилмагани ёки етка зиб бериш муддати ўтказиб юборилгани учун қонун ёки шартномада белгиланган неустойка тўлови маҳсулот етказиб берувчидан, у ўз мажбурияти доирасида маҳсулот етка зиб беришнинг кейинги даврларида тўлиқ етказиб берил маган товарлар миқдорини тўлдириш мажбуриятларини амалда бажармагунига қадар ундирилади, агар неустойка тўловининг бошқача тартиби қонунда ёхуд шартмомада бел гиланмаган бўлса. Маҳсулот етказиб бериш шартномасини бажаришдан бир то монлама (тўлиқ ёки қисман) бош тортишга тарафларнинг бири шарт номани жиддий бузган тақдирда йўл қўйилади. Маҳсулот етказиб берувчининг маҳсулот етказиб бериш шарт номасини бузиши қуйидаги ҳолларда жиддий деб ҳисобланиши мумкин: тегишли даражада сифатли бўлмаган, сотиб олувчи учун мақ бул муддатда бартараф қилиб бўлмайдиган камчиликларга эга бўлган товарларни

етказиб бериш, товарларни етказиб бериш муддатларини бир неча бор бузиш. Сотиб олувчининг маҳсулот етказиб бериш шартномасини бу зиш қуйидаги ҳолларда жиддий деб ҳисобланиши мумкин: -товарлар ҳақини тўлаш муддатларини бир неча бор бузиш; -товарларни бир неча бор олиб кетмаслик. Тарафларнинг келишувида маҳсулот етказиб бериш шартномасини бажаришдан бир томонлама бош тортиш ёки уни бир томонла ма ўзгартиришнинг бошқа асослари ҳам назарда тутилиши мумкин. Агар маҳсулот етказиб бериш шартномасини бекор қилиш ёки ўзгартиришнинг бошқа муддати билдириш хатида назарда тутилма ган ёки тарафлар келишувида белгиланмаган бўлса, шартнома бир тараф бошқа тарафдан шартномани бажаришдан тўла ёки қисман бир тарафлама бош тортиш тўғрисида билдириш хати олган пайтдан бошлаб ўзгартирилган ёки бекор қилинган ҳисобланади. Умумий қоидага биноан, агар қонун ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, шартнома томонлар келишувига биноан ўзгартирилишн ёки бекор қи линиши мумкин. Тарафлардан бири шартномани жиддий равишда бузган ҳолда, шунингдек қонунда шартнома да назарда тутилган бошқа ҳолларда шартмомани бажариш ни бир тарафлама рад этишга йўл қўйилади. Тарафлардан бирининг шартмомани бузиши иккинчи тарафга у шартномани тузишда умидвор бўлган ҳиссадан кўп даражада маҳрум этадиган қилиб зарар етказиши шартномани жиддий бузиш деб ҳисобланади . Масалан, маҳсулот етказиб берувчига нисбатан қуй дагилар шартномани жиддий бузиш деб ҳисобланади: шартноманинг товарлар сифати тўғрисидаги шартла рини бузиш, яъни тегишли даражада сифатли бўлмаган, со тиб олувчи учун мақбул муддатда бартараф қилишнинг ило жи йўқ камчиликларга эга товарларни етказиб бериш; -товарларни етказиб бериш муддатларини бир неча бор бузиш. Маҳсулот сотиб олувчига нисбатан қуйидагилар шарт номани жиддий бузиш деб қаралади: -етказиб берилган товарлар ҳақини тўлаш муддатларини бир неча бор бузиш; -товарни бир неча бор олиб кетмаслик. Маҳсулот етказиб бериш шартномасини бажаришни ёки ўзгартиришни бир тарафлама рад этиш учун асослар сифа тида тарафлар ўзаро келишувга биноан шартномани бузиш нинг бошқа ҳолларини ҳам назарда тутиши мумкин. Етказиб бериладиган товарларнииг ассортименти со тувчига маълум бўлмаган, сотиб олувчи сотувчи товарни қабул қилишдан ёки уни ҳақини тўлашдан бош тортганда, товарларни жўна тиш разнарядкаси топширилмаганда, товарлар бел гиланган муддатда танлаб олинмаганда ва

бошқа ҳолларда маҳсулотни етказиб берувчи шартномани бажа ришдан бир томонлама бош тортишга хақли. Маҳсулотни етказиб бериш шартномаси (поставка)га тааллуқли бўлган юқорида кўрсатилган ҳолларда сотиб олувчига ва етказиб берувчига (поставкачига) товарни ет казиб беришда хатога йўл қўйилган қисмига нисбатан шартномани бажаришдан бош тортиш ҳуқуқи берилади. Бир томонлама бош тортиш иккинчи томоннинг шартномани тўлиқ ёки қисман бажаришдан бош тортиши ҳақида хабарнома борлигидан дарак беради. Шартноманм ўзгартиш ёки бекор қилиш учун иккинчи томоннинг розилиги талаб қилинмайди. Чунки бир томонлама бош тортиш шартномани бузилиши натижасида юз беради. Бундай ҳол ларда судга мурожаат қилиш ҳам талаб қилинмайди. Агар сотувчи мажбурият бузилганлиги оқибатида шартнома бекор қилинганидан кейин оқилона муддат ичида сотиб олувчи шартномада назарда тутилган товар ўрнига бошқа шахсдан бирмунча юқори, аммо оқилона баҳода товар сотиб олса, сотиб олувчи сотувчидан шартномада белгиланган баҳо билан унинг ўрнига ту зилган битимдаги баҳо ўртасидаги фарқдан иборат зарари қопла шни талаб қилиши мумкин.

Похожие

Узбекистонда бозор муносабатларига утишнинг узига хос ва узига мос йули

Кредит шартномаси, унинг моҳияти мазмуни

Миллий махсулот иктисодий мазмуни ва унинг харакат шакллари

Тараққиётнинг Ўзбек модели ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Молиявий хисоботлар тавсифи.счетлар режаси