Kredit risklari va ularni boshqarish - Экономика - Рефераты

Kredit risklari va ularni boshqarish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

426 KB

Kredit risklari va ularni boshqarish Reja: 1. Tijorat banklari kredit riski, iqtisodiy mohiyati va yuzaga kelish sabablari 2. Tijorat banklari kredit risklari darajasini baholash va ularni boshqarish usullari

Kredit riski, mohiyati va yuzaga kelish sabablari. Kredit riskiga ta’rif berishdan oldin iqtisodiy kategoriya sifatida kredit tushunchasining mohiyatiga qisqacha to’xtalib o’tamiz. Jamiyat faoliyatining o‘ta muhim jihati – bu ishlab chiqarishdir. Ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy resurslar ishlatiladi, mahsulotlar va xizmatlardan iborat hayotiy ne’matlar yaratiladi. Ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini moddiy va mehnat omillari ta’minlaydi. Ishlab chiqarishning bu omillar bilan bir tekisda ta’minlanishi muammodir. Bu muammo o‘z echimini kredit orqali topadi. Kredit orqali jamiyatimizda quyidagi ijobiy natijalarga erishish mumkin: birinchidan , fondlar aylanishi jarayonida chetga chiqib, bo‘sh qolgan mablag‘larning harakatsiz turib qolishining oldini olinadi. ikkinchidan, takror ishlab chiqarishni keng doirada uzluksiz davom ettirishga imkoniyat yaratiladi. Kredit – foizda qaytarish sharti bilan vaqtincha foydalanish uchun pul yoki material mablag‘lari berish jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar tizimi. Kredit iqtisodiy kategoriya sifatida qator vazifalarni bajaradi: 1. Taqsimlash. Bo‘sh pul mablag‘larini qaytarish sharti bilan qarzga berish orqali kapitalni turli tarmoqlar, korxonalar o‘rtasida taqsimlash va qayta taqsimlashni amalga oshiradi va ishlab chiqarish resurslarining ko‘chib yurishini ta’minlaydi. 2. Emissiya. Kredit asosida va unga bog‘liq xolda pul belgilari, pulga tenglashtirilgan naqd pulsiz to‘lov vositalari, turli qimmatbaho qog‘ozlar emissiya qilinadi va xo‘jalik oborotiga kiritiladi. 3. Nazorat qilish. Kredit operatsiyalarini bajarish jarayonida iqtisodiy faoliyat, moliyaviy ahvol nazorat qilinadi. 4. Bo‘sh pul mablag‘larini harakatdagi, oborotdagi kapitalga aylantirish. 5. Rag‘batlantirish. U yoki bu maqsad uchun qarz berish, qarzni undirish orqali tejamkorlik, iqtisodiy o‘sish rag‘batlantiriladi.

Kredit resurslaridan korxona quyidagi hollarda foydalanishi mumkin: 1) Korxona kreditni xarajatlarning biron turini amalga oshirish uchun, masalan, xom-ashyo, materiallar sotib olish, tugallanmagan ishlab chiqarish yoki jo‘natilgan tovarlar uchun olishi mumkin. 2) Korxona aylanma fondlarning doiraviy aylanishining barcha bosqichlarida kreditni jalb qilishi mumkin. 3) Korxonani kompleks kreditlashtirish zarur bo‘lganda amalga oshiriladi. Boshqa iqtisodiy kategoriyalar singari kredit mahsulot ishlab chiqarishni va muomala sohasini rag‘batlantiradi. Shuningdek, kredit ijtimoiy-iktisodiy maqsadlarni amalga oshirishga, iqtisodiy vazifalarni bajarishga muhim ta’sir ko‘rsatadi. Kreditning umumiy maqsadi – bu ijtimoiy ishlab chiqarishning dinamik va proporsional rivojlanish asosida aholining moddiy va madaniy turmush darajasining oshishini ta’minlashdan iborat. Kreditning asosiy maqsadi ishlab chiqarishni rivojlantirishning intensiv omillarini qo‘llash asosida ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirishdir. Kredit davlatning iqtisodiy vositalaridan biri sifatida butun iqtisodiyotning rivojlanishiga va alohida korxona faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Kreditning iqtisodiyotga va ilmiy texnika taraqqiyotini rivojlanishiga ta’siri korxonalarning moliyaviy mustaqilligini mustahkamlashdagi rolini oshiradi. Xo‘jalik hisobiga qarz oluvchi yuridik mustaqil shaxs sifatida kreditor bilan kredit shartnomasi tuza oladi.

1- rasm. Bir qancha olimlarni “risk” ka bergan ta’riflari 1 2 . 1 Abdullayeva Sh.Z Bank risklari va kreditlash. 2 Лаврушин О И “Основи банковского менежменти” M.: «Финанси и статистика» 1977 г. 57ст. Risk tushunchasi va unga berilgan ta’riflar . “ Risk - bu zararning paydo bo’lishi yoki prognozlashtirilganidek daromad ololmaslik xavfi ehtimoli “ “ Risk - bu muqarrar tanlov sharoitidagi noaniqlikn i barataraf etish bilan bog’liq faoliyat bo’lib, bu jarayonda mo’ljallangan natijag erihishni, muvaffaqiyatsizlik va mo’ljaldan farqlanishlarni miqdoriy va sifat jixatdan baholash imkoniyati mavjud “ “ Risk va xavf - risk aloxida narsa, yani risk bu iqtisod sub’ektining faoliyatidir va u tanlov bila n bog’liq. Bu faoliyat sub’ektning xavf - risk sharoitidagi tanloviga asosan amalga oshiriladi. Xavf - risk qanchalik yuqorilashgan sari “ Risk deganda ma’lum bir ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyat natijasida korxona tomonidan o’z resurslarini ma’lum qismidan ay rilish, foyda olomaslik yoki qo’shimchaa xarajatlar qilish ehtimoli “ “ Risk bu tanlov sharoitida bajarilgan shunday faoliyatki, qachonki muvaffaqiyatsizli k sharoitida tanlov oldidagiga nisbatan og’irroq sharoitga tushib qolish ehtimoli mavjud bo’ladi “ Stoyanova S Petrova S. N Chaliy - Prilushkiy. Granaturov. V. M Abdullayeva SH. Z.

Risk - deganda inson jamiyatning faoliyatini hamda tabiatning u yoki bu xususiyatli xodisalaridan kelib chiqadigan mumkin bo‘ladigan yo‘qotishlar xavfi tushuniladi deyishgan. Risk tarixiy hamda iqtisodiy kategoriyadir. Tarixiy kategoriya sifatida risk inson tomonidan anglangan xavfni bildiradi. Bu esa o‘z navbatida risk jamoat rivojlanishi bilan bog‘liqligi to‘g‘risida guvohlik beradi. Jamiyat taraqqiyotining rivojlanishi bilan tovar pul munosabatlari vujudga keladi va risk iqtisodiy kategoriyaga aylanadi. Iqtisodiy kategoriya sifatida risk - sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan va sodir bo‘lmaydigan hodisalarni anglatadi. Bunday vaziyatda 3 ta iqtisodiy natija jamlanadi: salbiy, nolli, ijobiy. Umuman olganda har qanday sohada ham risk sodir bo‘lishi mumkin. Tijorat banklari faoliyatini esa risksiz tasavvur qilish mumkin emas. Risklarni qabul qilish bank ishining asosi hisoblanadi. Banklar faoliyati quyidagi hollarda muvaffaqiyatli bo‘lishi mumkin, agar ular qabul qilayotgan risklar nazorat ostida banklarning moliyaviy imkoniyati chegarasida bo‘lgandagina banklar o‘z faoliyatini optimal boshqarishi mumkin. Odatda banklar eng yuqori foyda olishga harakat qiladilar. Lekin bu harakat zarar olib kelishi bilan ham chegaralanishi mumkin. Bank faoliyatidagi risklar va ularga xos xususiyatlarni tatbiq qilishdan avval “ risk “ so’zining lug’aviy ma’nosi va risk kategoriyasiga aniqlik kiritish maqsadga muvofiq sanaladi. “ Risk “ so’zi lotin tilidan olingan bo’lib “ rescum ” - “dengizdagi xavf“ ma’nosini anglatadi. Endi biz riskning tub ma’nosini ko’rib chiqadigan bo’lsak “risk” so’zi ispancha-portugalcha so’zdan olingan bo’lib, “suv ostidagi qoya” degan ma’noni bildiradi. “ Risk bu shunday narsaki, undan qochish lozim “ 3 . Iqtisodiy munosabtlarda kredit aloxida o’rin egallaydi. Kredit foizda qaytarish sharti bilan vaqtincha foydalanish uchun pul yoki material mablag’lari berish jarayonida yuzaga keladigan munosabatlar tizimidir. Tabiiyki bu borada olingan 3 Синки Дж Управление финансами и коммерческих банках.

mablag’ni qaytarish masalasi ham yotadi. Kredit risklari tarkibiga quyidagiarni kiritishimiz mumkin: -kreditni o’z vaqtida qaytarmaslik bilan bog’liq risk. Bu risk qarz oluvchining kredit shartnomasining shartlari bajarilmasligi -likvidlik riski ( to’lovlarning muddatida o’tkazmaslik ), bu risk kreditni va foizlarni muddatida qaytara olmaslik natijasida bank likvid mablag’larining kamayishiga olib kelishi bilan bog’liq, - kreditni ta’minlash bilan bog’liq risk, bu riskni aloxida ko’rib bo’lmaydi, chunki bu holat kreditni qaytarmaslik bilan bog’liq bo’lgan risk bilan birgalikda o’rganiladi. Ushbu risk turi kredit uchun qo’yilgan garovni sotishdan tushgan mablag’ ajratilgan kreditni qoplash uchun yetarli emasligi bilan bog’liqdir, natijada bank o’z talabini to’la qondira olmaydi. Bank kredit riskining darajasi quyidagi omillarga bog’liq: - bank kredit faoliyatining ma’lum bir sohada markazlashuvi darajasi; -o’ziga xos ma’lum qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan mijozlarga kredit va boshqa bank xizmatlarining qanchaga to’g’ri kelishi; -kam o’rganilgan, yangi, noan’anaviy sohalarda bank faoliyatining markazlashuvi. Risk insoniyat faoliyatining barcha bosqichlarida mavjud bo’lgan tarixiy va iqtisodiy kategoriya bo’lib, u kishilar faoliyatida yoki tabiiy xodisalarda mumkin bo’lgan yo’qotishlar salmog’ini bildiradi. Tovar pul munosabatlarining rivojlanishi riskning iqtisodiy kategoriya sifatida yuzaga kelishiga va sub’ektlar faoliyatida mustaxkam o’rnashib olishiga imkoniyat yaratadi. Shuning uchun ham risklar bizni doimo har joyda o’rab keldi.U bizning hayotimizda har doim ham qochib bo’lmaydigan va yechimi lozim bo’lgan ir jarayon bo’lib biror bir natijani yuzaga kelishiga asos bo’ladi.Bunday natija ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin. Insoniyat tabiatan riskdan qochishga harakat qiladi. Agar biz riskni nazorat qila olmasak odatda undan qochishga harakat qilamiz. Chunki har qanday ishonchsizlik o’ziga xos tarzda ma’lum darajadagi yo’qotishlarni olib keladi. Biz hayotimizda

risklarni mavjudligini bilib turib har bir harakatimizda riskni minimum darajaga tushirishga harakat qilamiz. Bank risklarining kelib chiqish sabablari bo’lib turli iqtisodiy ommillar, shuningdek bank faoliyatiga nisbatan olganda esa tashqi va ichki omillar xisoblanishi mumkin. Qayd etib o’tilgan omillarning barchasi bankning likvidliligi, rentabelligi va xavfsizligiga nisbatan salbiy ta’sirni yuzaga keltirishi ehtimoldan holi emas. Bu esa, banklardan kutilishi mumkin bo’lgan salbiy ta’sirni bartaraf etish yuzasidan zaruriy choralarni ko’rishni taqazo etadi. Tijorat banklarining eng katta riskli operatsiyasi- bu kredit operatsiyalari bo’lib, bu operatsiyalar kreditlarni to’g’ri rasmiylashtirish talablarig javob bersa, bank faoliyatida eng ko’p daromad keltiradigan operatsiya hisoblanadi. Bunda albatta bank boshqaruvi va bank kredit qo’mitasi a’zolarining kredit tavakkalchiligi va uning qaytarilishini inobatga olgan holda chiqargan qarorlari muhim ahamiyat kasb etishini unutmaslik joiz. 4 Kredit riskining yuqori bo‘lishi bank tomonidan pul bozoriga murojaat qilish va uning mablag‘laridan foydalanishda ehtiyotkor bo‘lishiga da’vat qiladi. Kredit risklarini tahlil qilish nafaqat qarz oluvchining moliyaviy holatini o‘rganish, shuningdek bankning ichki faoliyatini yaxshilash uchun zarur axborotlar yig’ish imkoniyatini yaratadi. Kreditlarni risk bo‘yicha jihatlarga bo‘lish, ularni minimallashtirish yo‘llarini ishlab chiqish, bank manfaatlarini himoya qilish kredit risklarini kamaytirishga asos bo‘lishi mumkin. Kredit risklarning vujudga kelishining asosiy sabablari kreditlarning bir soha, bir tarmoqqa ko‘p ajratilishi, bir qarzdorga to‘g‘ri keluvchi riskka rioya qilmaslik tufayli ham bo‘lishi mumkin Har qanday vaziyatda ham risk aniqlanishi hamda hisoblanishi kerak. Risklarni boshqarish mumkin, ya’ni riskli vaziyat sodir bo‘lishini aniq darajada aniqlashga imkon beruvchi choralarni ishlatish hamda risk darajasini pasaytirish uchun choralarni qabul qilish. Risklarni samarali boshqarish ko‘p jihatdan ularning tasnifiga bog‘liqdir. Risklarni tasniflash deganda, qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun risklarni aniq bir jihatlari bo‘yicha guruhlarga bo‘linishi tushuniladi: 4 С.Н.Кабушкин “ Управление банковким кредитнем риском “ Минск “ Новое знание “ 2007

1. bozorni yaxshi o’rganmaslik, 2. resurslarni jalb qilish va ularni joylashtirish sohasidagi ma’lumotlarni yetarlimasligi, 3. kreditlanadigan loyiha, ob’ekt va mijozlar to’g’risida ularning moliyaviy ahvoli to’g’risida ma’lumot va axborotlarni to’liq emasligi, 4. sub’ektlar yoki mijozlarning ongi, saviyasi, mablag’dan foydalanish bo’yicha bo’limi,tarmoqlar faoliyati xususiyatining inobatga olinmasligi. P. Rouz risklarning turlari haqidaga quyidagicha fikr bildirgan “Bank riski oltita asosiy turdagi risk-kredit riski, foyda ololmaslik riski, likvidlilik riski, bozor, foiz riski, to‘lay olmaslik riskidan tashkil topgan bo‘lib, bu risklar bank faoliyatida juda muxim, hal qiluvchi risklar hisoblanadi” 5 . Shuningdek, u bank uchun ikkinchi darajali bo‘lgan risklar sifatida siyosiy riskni, bank xizmatchilari tomonidan bo‘lishi mumkin bo‘lgan suiste’mol riski va valyuta riskini ko‘rsatadi. Bank risklarining eng ko‘p uchraydigan turi bu-kredit riskidir. Kredit riskiga ham xuddi bank riski kabi juda ko‘plab ta’riflar berilgan. Kredit riski - qarz oluvchi kredit shartnomasiga rioya qilmaganligi natijasida bank ko‘rishi mumkin bo‘lgan zarardir degan ta’rif ba’zi adabiyotlarda uchrab turadi. Lekin bank kredit berishda kelajakda yuqori darajada daromad olishni rejalashtirgan holda risk qiladi. Risk qilmaslik natijasida kredit operatsiyalarini amalga oshirmasa, kelajakda bank foyda ko‘ra olmaydi. Sh. Abdullaeva kredit riskiga quyidagicha ta’rif beradi: ”Kredit riski deganda qarz oluvchi tomonidan kredit shartnomasi shartlarining bajarilmasligi, ya’ni kredit summasining qisman yoki to‘liq va u bo‘yicha foizlarning shartnomada ko‘rsatilgan muddatlarda to‘lanmasligi tushuniladi.” 65 Yuqoridagilarni umumlashtirib, biz kredit riskiga “kredit olgan tomonning kredit bergan bank yoki nobank kredit tashkiloti oldidagi o‘z javobgarligini bajara olmasligi riskidir” degan ta’rifni berishimiz mumkin. Fikrimizni to‘liqroq bayon etadigan bo‘lsak, kredit riski bank bergan kreditlari va qilgan investitsiyalarining 5 П.Роуз Банковский менежмент- М, ДЕЛО ЛТД. 1995. 65 Abdullayeva Sh.Z Bank risklari va kreditlash.

ularga to‘lanishi kerak bo‘lgan foizlari bilan birga qaytmasligi bo‘lib, ko‘p miqdordagi kreditlarning qaytmasligi o‘z navbatida bankni bankrotlikka olib kelishi mumkin. Ayniqsa, ta’minoti past likvidli yoki umuman ta’minotsiz berilgan kreditlarning risk darajasi yuqori bo‘ladi. Bunday kreditlarni to‘liq yoki qisman qaytmasligi bank daromadliligiga salbiy ta’sir etib, uni ham qiyin ahvolga solib qo‘yishi mumkin. Kredit riski bankning kredit operatsiyalarini bajarishi davomida yuzaga keladi. Kredit riskining vujudga kelishi ikki asosiy parametr kredit beruvchi va qarz oluvchi o‘z vazifalarini qay darajada bajarishiga bog‘liq. Qarz oluvchi tomonidan tayyorlangan kredit paketini tahlil qilish va kredit berish bo‘yicha loyiha tayyorlash kreditlovchi bank uchun risk va uning turlarini aniqlab olish imkoniyatini beradi. Kredit beruvchi bank bevosita quyida keltirilgan savollarga aniq va to‘liq javoblar olishi zarur: 1. Qarz oluvchining iqtisodiy, moliyaviy ahvoli, uning ishchanlik, ma’naviy qiyofasi, ishlab chiqarish imkoniyati, marketingi, moliyaviy boshqaruvini qay darajada bilishi? 2. Kreditga bo‘lgan talabning qanchalik darajada to‘g‘ri asoslanganligi va bu taklif korxonaning haqiqatdan ham iqtisodiy holatidan kelib chiqqanmi? 3. Kreditning maqsadi bank uchun to‘g‘ri keladimi? Masalan, bozor iqtisodiyotining hozirgi bosqichlarida yangi korxona, firmalar tashkil topayotgan va ular to‘g‘risida aniq axborot mavjud bo‘lmagan sharoitda birinchi savolga javob berish juda muhim. Ikkinchi savolni kredit oluvchi tomon to‘ldirishi, uning moliyaviy ahvoli, undagi hisob-kitoblar holati, auditorlik tekshiruvlari bo‘yicha hisobotlar va xulosalar, korxona balansi, pul oqimi to‘g‘risida hisobot, daromadlar va boshqalar to‘g‘risida ma’lumotlar bank uchun zarur hamda bu hujjatlarning mavjudligi korxonaning o‘z moliyaviy resurslarini muvaffaqiyatli boshqarayotganligidan dalolat berishi mumkin. Uchinichi savolda esa bank u berayotgan kredit uning kredit portfeliga mos keladimi yoki yo‘qmi shuni aniqlashi lozim. Agar bu beriladigan kredit bankning kredit portfelini yanada ko‘proq diversifikatsiyalanishiga olib kelsa, bu bankning kredit portfeli riskini

kamaytiradi. Agar bu kredit bir tarmoqqa kreditlarning yig‘ilishini kuchaytiradigan, to‘lash muddati bir vaqtda to‘g‘ri keladigan bo‘lsa, u holda kredit porfelining riski oshishi mumkin. Bunda bank xodimlari kredit berish, kreditni baholash sohasida etarli bilimga va tajribaga ega bo‘lishi, kredit berish bo‘yicha oxirgi qarorni qabul qilmasada, u kreditni baholash jarayoniga javobgar bo‘lishi lozim. Kredit risklarining banklar uchun dolzarb muammoligi shundaki, kredit riski mavjud bo‘lgan xolda kreditor, ya’ni bankda qarz oluvchi tomonidan kredit shartnomasining shartlarini, uning o‘z majburiyatlarini belgilangan vaqtda bajara olish imkoniyatiga ishonchsizlik hosil bo‘ladi. Ma’lumki, bank amaliyotida foydaning asosiy qismi asosan berilgan kreditlar bo‘yicha olinadigan foizlardan tashkil topadi. Qarz oluvchi tomonidan olingan kreditlar bo‘yicha foiz stavkasining yoki kreditning asosiy summasining o‘z vaqtida to‘lanmasligi yoki umuman to‘lanmasligi oqibatida bank foydasining kamayishi bankning kelajakdagi mablag‘lari salmog‘ining tushib ketishiga olib keladi. Shuning uchun kreditorlar ular bergan mablag‘larning kaytishi bilan bog‘liq risklarni kamaytirishga xarakat kiladilar. Qarz oluvchi faoliyatida mavjud risklar darajasini kreditor kredit bergunga qadar, keyinchalik kredit bergandan keyin, undan foydalanish davomida aniqlash mumkin. Riskni minimallashtirish maqsadida kreditor kredit berishdan oldin riskni aniqlashga harakat qiladi. Banklar va bankirlar boshqa kreditorlarga nisbatan riskdan ko‘p himoyalanuvchi yoki qochuvchi bo‘lishlari kerak. Buning sababi shundaki, bank boshqa kreditorlarga nisbatan o‘z mablag‘i bilan emas, balki jalb qilingan mablag‘lar, ya’ni jismoniy, huquqiy shaxslarning vaqtincha bankda turgan mablag‘lari bilan ishlaydilar. Bankning kredit berish imkoni u jalb qilgan resurslarga bog‘liq bo‘ladi. Bank o‘z navbatida bu jalb kilingan mablag‘larni talab qilingan vaqtda mijozga kaytarib berish imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim. Bu imkoniyat esa bank faoliyatida mavjud risklarni o‘z vaqtida aniqlash, ularning oldini olish choralarini ishlab chiqishni taqozo etadi.

Bankning asosiy maqsadi aholiga xizmat ko’rsatish va foyda olishdir. Bank o’z faoliyati davomida xususiy tadbirkorlik, kichik va o’rta biznesni rivojlantirish maqsadida kreditlar beradi. Bu berilgan kreditlarning o’z vaqtida qaytarilmasligi bankga kredit riskini beradi. Kredit riskining yuzaga kelishiga quyidagi hollar sabab bo‘lishi mumkin: a) turli xil makro va mikro iqtisodiy omillar, iqtisodiy konunchilik va me’yorlardagi o‘zgarishlar; b) qarz oluvchi faoliyatida bo‘ladigan iqtisodiy va siyosiy muxitdagi o‘zgarishlar, salbiy xollar tufayli olingan kreditni to‘lashga mos pul oqimini tashkil qila olmaslik; v) kreditning ta’minlanganligi uchun olingan garovning qiymati va sifati bo‘yicha to‘liq ishonchning yo‘qligi; g) yuqori bilimga ega bo‘lgan bank xodimlari va mijozlarning yetishmasligi; d) Qarz oluvchi sub’ektning maxalliy yoki davlat miqyosida obro‘sining tushib ketishi, uning ishchanlik faoliyatida yuzaga kelgan o‘zgarishlar va boshqalar. Kredit riski darajasini baholash va boshqarish. Tijorat banklari faoliyatida kreditlash jarayonida yuzaga keldaigan kredit risklarini aniqlash, ularning risk darajasini baholash va ularni samarali bioshqarish banklar faoliyatida yuzaga keladiga risklarning hajmi va ta’sir doirasini belgilab beradi. Shu bois, bank risklarining ichida asosiy o’rinni egallovchi kredit risklarining ta’sir darajasini kamaytirish banklarning daromadlari va foyda olish imkoniyatini kengaytiradi. Bizning fikrimizcha tijorat banklari faoliyatida kredit risklarining yuzaga kelishining bosh sabablarida biri- bank tomonidan mijozning kreditga layoqatliligini to’g’ri baholashdir. Chunki kredit oluvchi mijozning kreditga layoqatliligi va moliyaviy ahvolini oldindan aniq va to’g’ri tahlil qilib baho bermaslik, bank tomonidan ajratilgan kreditning riskli yoki muammoli kreditga aylanishiga olib keladi. Bu jarayon to’g’risida fikr yuritar ekanmiz, ta’kidlashimiz

kerakki, har bir mamalakatda kredit oluvchi subektning kredit olish imkoniyatini baholashga o’zining mustaqil yondashuvi mavjud.  O’zbekiston respublikasida mijozlarning kreditga layoqatliligini baholashda kreditga layoqatlilikning asosiy ko’rsatkichlari bo’lgan Qoplash koeffitsienti (Kq), likvidlilik koeffitsienti (Kl) va muxtoriylik koeffitsienti (Km) hamda kreditga layoqatlilikn ing qo’shimcha ko’rsatkichlari aylanma mablag’larning kunlarda aylanishi (Ak), aylanma mablag’larning aylanish koeffitsienti (Ka) va boshqa ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Kq= Likvidlilik koefitsienti: I,II,III guruh likvid mablag'lar Qisqa muddatli majburiyatlar Kl= Muxtorilik koefitsienti: I,II guruh likvid mablag'lar Qisqa muddatli majburiyatlar Km= O'z mablag'lari Korxona balansi passivlari Muxtoriylik koefitsienti korxonaning iqtisodiy qay darajada mustaqil ekanligini ko’rsatuvchi koefitsient hisoblanadi. Mijozning kreditga layoqatliligining qo’shimcha ko’rsatkichlari: Aylanma mablag’larning aylanish koeffitsienti taxlil qilinadi. Ak= Aylanma qoldig’i *360 mablag'lari o’rtacha aylanma mablag’larning aylanish Realizatsiya hajmi koeffitsienti quyidagicha Ka= Aylanma mablag'larning o'rtacha qoldig'i aniqlanadi:

Kreditga layoqatlilik ko'rsatkichlariga qarab mijozlar 3 sinfga ajratiladi va ularning sinfiga, ya'ni moliyaviy holatiga qarab kredit berishda turli yondashuvlar qo'llanilishi mumkin. Ko'rsatkichlar I sinf II sinf III sinf 1. Qoplash koeffitsienti (Kq) Kq≥ 2 2,0>Kq1, 0 1,0>Kq 2. Likvidlilik koeffitsienti (Kl) Kl ≥1,5 1,5>Kl1 ,0 1,0>Kl 3. Muxtorlik koeffitsienti (Km) Km≥ 60 % 60%>Km30% 30%>Km 2-rasm. Kreditga layoqatlilik ko'rsatkichlariga qarab mijozlarni sinflarga ajratish bo'yicha talablar: 6 Kreditga layoqatlilikning har bir sinfdagi korxonalarga banklar xar xil kredit munosabatlari tuza oladilar. 1-sinfga mansub qarz oluvchilarga bank kredit liniyasi ochishi, kontokorrent hisob rakami bo'yicha kredit berishi, boshqa qarz oluvchilarga nisbatan past foizlarda ishonchli kreditlar berishi, kreditlar bo'yicha ta'minganlik talab qilinmasligi mumkin. 2-sinfga mansub qarz oluvchilarga esa umumiy asoslarda va odatdagi tartibda, ya'ni majburiyatni muvofik shaklda ta'minlanishi (kafolat, garov, kafillik) shartlari asosida kredit beriladi., agar uning qo'shimcha ko'rsatkichlari ijobiy holda bo'lsa, unda unga imtiyozlar berilishi mumkin, ammo ishonchli kreditlar berilmaydi. Agar qo'shimcha ko'rsatkichlar bo'yicha kamchiliklar bo'lsa, uning moliyaviy ahvoli nobarqaror deb topilishi va uni yaxshilash uchun choralar ko'rishni talab qilinishi, kredit bo'yicha garovni mustahkamlash, foiz stavkalarini oshirishi, ssudaning summasini va muddatini cheklash choralarini ko'rish mumkin. Bank uchun 3-sinfga mansub korxonalarni kreditlash jiddiy risklar bilan bog'liqdir. Shuning uchun ular kamdan kam holatlarda va yuqori turadigan korxonalar kafolati hamda mulkni garovga qo'ygan holatda eng yuqori foizlarda kreditlanadilar. 6 SH.Z Abdullayeva “Bank ishi”. Toshkent:”IQTISOD MOLIYA” 2014 y 121 bet.

Risklarni boshqarish daromad bilan risk o’rtasidagi optimal nisbatni topish, mavjud riskni minimallashtirishni o‘z ichiga oladi. Agar risklarni oldini olishning to‘liq imkoniyati bo‘lmasa, u holda oxirgi manba — bu riskni boshqarish usuli hisoblanadi. Riskni qoplash quyidagilarni o‘z ichiga oladi: • banklar tomonidan umumiy va maxsus rezerv fondlarni tashkil qilish; • kredit bo‘yicha foizlar belgilashni to‘xtatish va boshqalar: Bank risklarida bo‘lgani kabi kredit risklarini boshqarishda ham beshta usul ajratib ko‘rsatiladi. Bular: -prognoz; -tahlil qilish; -tartibga solish; -kuzatib borish; -nazorat qilish. Demak, bank kredit risklarini boshqarish uchun eng avvalo prognoz qilab borishi va shu prognozning qanchalik darajada bajarilishini kuzatib borishi lozim. Shu bilan birga bank kreditlarni turlari, muddatlari, sohalari, tarmoqlari va boshqa hususiyatlariga ko‘ra ma’lum davr uchun yoki ma’lum bir sanaga tahlil qilib boradilar, kreditlarning holatini, sifat darajasini aniqlab boradilar, zarur bo‘lsa rezerv yaratadilar, qayta ko‘rib chiqadilar yoki hisobdan chiqaradalar. Bank kredit portfelining sifatini nazorat qqiladilar, kreditlarning qaytish yoki qaytmasligini nazorat qiladilar, uning sabablarini o‘rganadilar. Tijorat banklari bitta mijozga yoki biror bir soxada kredit summasining ko‘p mikdori to‘planib qolishini oldini olish maqsadida ssuda portfelining diversifikatsiya qilishiga aloxida e’tibor beradilar. Buning natijasida kredit riski minimallashtiriladi va uni boshqarishga qulay sharoit yaratadi. Yuqorida kredit riski - qarz oluvchi kredit shartnomasiga rioya kilmaganligi natijasida bank ko‘rishi mumkin bo‘lgan zarardir deb ta’rif berdik. Kredit munosabatlarda kreditorlar kreditga yoki qarzga berilgan summaning qayta to‘lanishini va mo‘ljallangan foiz stavkalarini belgilangan vaqtda olishni kutadilar.

Ular riskdan qochadilar va o‘z kutishlarida riskni minimum deb qabul qiladilar. Xaqiqatda esa ular kredit berishgacha u bilan bog‘liq risk darajasi bilan qiziqadilar, uni aniqlaydilar. Bizga ma’lumki, risk va uning darajasi doimo o‘zgarib turadi. Shu sababli kreditor tomonidan kutiladigan natija har doim ham u o‘ylaganidek bo‘lmasligi mumkin. Kredit riski yoki qarzning qaytarmaslik xavfi kreditorning kredit kelishuviga asosan kreditni o‘z vaqtida qaytarilishiga va kredit shartlarini bajara olishiga ishonchsizligidan kelib chiqadi. Bu holat quyidagilar ta’sirida vujudga kelishi mumkin: a) tadbirkorlikda, iqtisodiy yoki siyosiy muhitda kutilmagan o‘zgarishlar yuz berishi natijasida qarzdorning pul tushumini kerakli darajada ta’minlay olmasligi; b) kreditga qo‘yilgan garovning kelajakdagi qiymati va sifatiga bo‘lgan ishonchsizlik (narx o‘zgarishi, qo‘yilgan mulkning xaridorligi) s) qarz oluvchining tadbirkorlik dunyosida obro‘siz bo‘lib qolishi. Yuqorida qayd etilgan holatlar banklarning risklarni boshqarish va ularni rejalashtirish uchun doimiy ishlar olib borishga majbur etadi. Kredit riskining tarkibiga quyidagi risklarni kiritish mumkin: 1. Kreditni o‘z vaqtida qaytarmaslik bilan bog‘liq risklar. Riskning bu turi qarz oluvchi kredit shartnomasining shartlarini bajarmasligi natijasida kreditni o‘z vaqtida qaytmasligiga olib keladi. 2. Likvidlik riski (to‘lovlarning muddatida o‘tkazmaslik). Bu risk kreditni va foizlarni muddatida qaytara olmaslik natijasida bank likvid mablag‘larining kamayishiga olib kelishi bilan bog‘liq. 3.Kreditni ta’minlash bilan bog‘liq risk. Bu riskni alohida ko‘rib bo‘lmaydi, balki bu kreditni qaytarmaslik bilan bog‘liq bo‘lgan risk bilan birgalikda o‘rganiladi. Bu risk turi kredit uchun qo‘yilgan garovni sotishdan tushgan mablag‘ ajratilgan kreditni qoplash uchun etarli emasligi bilan bog‘liqdir. Natijada bank o‘z talabini to‘la qondira olmaydi. 4.Qarz oluvchining ishbilarmonligi bilan bog‘liq risklar.

Bu risk korxonaning ish faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib (sotib olish, ishlab chiqarish va sotish), ammo boshqa risklardan farqli o‘laroq bu riskka korxona rahbaridan bog‘liq bo‘lmagan omillar ta’sir ko‘rsatadi, masalan tarmoqning rivojlanishi va kon’yukturasi. Bu riskning hajmini investitsion dastur va ishlab chiqaradigan mahsulot turi va sifati belgilaydi. 5.Kapitalning tarkibiy qismi bilan bog‘liq risklar. Bu risklar passivlarning tarkibiy qismi va ishbilarmonlik riski bilan bog‘liqdir. Tijorat bankning kredit risklarini boshqarish jarayonida bir nechta umumiy xarakterlovchi bosqichlarga ajratiladi: • bankning kredit siyosatining maqsad va vazifalarini ishlab chiqish; • ma’muriy echimlarni qabul qilish tizimini va kredit riskini boshqarish ma’muriy tarkibini tashkil etish; • qarzdorning moliyaviy holatini tahlil qilish; • qarzdorning kreditlash tarixini, uning aloqalarini aniqlash; • kredit shartnomasini ishlab chiqish va imzolash; • kreditlarning qaytarilmaslik riskini tahlil qilish; • barcha ssudalar portfeli bo‘yicha qarzdorning kredit monitoringini yo‘lga qo‘yish va uzluksizlashtirish; • muddati o‘tgan va shubhali kreditlarni qaytarish va garovni sotish bilan bog‘liq tadbirlarni amalga oshirish va boshqalar Hozirgi kunda har bir tijorat banki o‘zining kredit siyosatiga ega. Ilgari barcha tijorat banklari Markaziy bank tomonidan tasdiqlangan qisqa va uzoq muddatli kreditlash operatsiyalarini tashkil qilish bo‘yicha tartib va nizomlar asosida o‘zlarining kredit faoliyatlarini yuritgan bo‘lsalar, bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirib borish natijasida banklarga erkinliklar berildi. Bu erkinliklarni ularning o‘z kredit siyosati, foiz siyosati, depozit siyosatiga ega ekanliklarida ko‘rish mumkin. Har bir tijorat banki 1 yil uchun kredit siyosatini ishlab chiqadi va shu siyosat asosida kreditlash operatsiyalarini amalga oshiradi. Ushbu kredit siyosatida kreditlash borasidagi maqsad va vazifalari belgilab olinadi.

Bankning kredit inspektorlari tomonidan har bir qarzdorning kreditlash tarixi, uning aloqalarini aniqlanadi, qarzdorning moliyaviy holatini tahlil qilib boriladi. Kredit shartnomasini ishlab chiqiladi va imzolangandan so‘ng kredit beriladi. Kredit berilgandan boshlab u qaytarilgunga qadar bank tomonidan kreditlar sifat jixatdan tahlil qilib boriladi, shu bilan birga kreditlarning qaytarilmaslik riski ham tahlil qilinadi, barcha bankning kredit portfeli bo‘yicha qarzdorning kredit monitoringini yo‘lga qo‘yilib, bu kredit yopilmaguncha uzluksiz ravishda davom etadi. Shunday holatlar ham bo‘ladiki qarzdor kreditni qaytara olmaslik riski ortadi, xatto ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga ko‘ra kredit qaytmasligi xolatlari kuzatiladi. Bunday xollarda bank tomonidan muddati o‘tgan va shubhali kreditlarni qaytarish va garovni sotish bilan bog‘liq tadbirlarni amalga oshiriladi. Kredit riskini boshqarishda quyidagi usullardan keng ko‘lamda foydalaniladi:  Kredit va uning foizini sug‘urtalash. • Bankning mijozlarning to‘lovga qobilligini baholash tizimini takomillashtirish. • Kredit riskini baholash tizimini takomillashtirish. • Kredit monitoringini kuchaytirish. • Kredit riskini kamaytirish maqsadida joriy qilingan iqtisodiy normativlarni bajarilishigiga rioya qilish Banklar boshqa kreditorlarga nisbatan riskdan ko‘p ximoyalanuvchi yoki qochuvchi bo‘lishi kerak. Bankning kredit berish qobiliyati jalb qilingan resurslarga bog‘liq bo‘ladi. Bank o‘z navbatida bu jalb qilingan vaqtda mijozga qaytarib berish imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim. Bu imkoniyat esa bank faoliyatida mavjud risklarni o‘z vaqtida aniqlash, ularning oldini olish choralarini ishlab chiqishiga bog‘liq bo‘ladi. Mamlakatimizda tijorat banklari tomonidan kredit risklarini baholash va tartibga solish tizimini takomillashtirish borasida shuni aytish mumkinki, ushbu yo‘nalishda mavjud kreditlar va ular bilan bog‘liq risklarni o‘rganish hamda kelgusida berilishi mumkin bo’lgan kreditlar va ular bilan bog‘liq risklarni

o‘rganish maqsadga muvofiq bo’ladi. Ushbu kredit risklarini o‘rganish ularning bank faoliyatiga va banklarning kreditlash jarayoniga ta’sirini aniqlab olish mumkin. Bu esa o‘z navbatida bank faoliyatini samarali tashkil etish borasida amalga oshirish lozim bo’lgan qadamlardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston bank amaliyotida yuqorida keltirilgan kredit risklarini boshqarishda jaxon amaliyoti tajribasidan foydalanish mumkin. Risklarni kamaytirish uchun ularni baholab borish talab etiladi. Kredit risklarini baholashning besh asosiy o’lchovi mavjud: 1. Reputatsiya. Mazkur jarayon shaxsiy muomala, ham shaxsiy, ham ish bo’yicha tajribasidan iborat bo’lishi kerak. ( kreditor, mahsulot yetishtirib beruvchilar va mijozlarni tekshirish ) 2. Imkoniyatlar. Qarz oluvchi o’zining barcha operatsiyalari bo’yicha (o’zining butun faoliyati davomida qarz oluvchining olgan pullari ) yoki aniq loyixa bo’yicha mablag’ olish qobiliyati va pul vositalarini boshqarish qobiliyati. 3. Kapital. Qarz oluvchining kapital ba’zasi va kredit so’ralgan loyiha uchun o’zining mablag’larini sarflashga doir qat’iyligi. Qarz oluvchi loyiha xavfi ma’suliyatini kredit beruvchi bank bilan birga o’z zimmasiga olishi, o’zining hissadorlik kapitalining qabul qilinishi mumkin bo’lgan qismini taqdim etib, o’ziga tegishli bo’lgan majburiyatlarini zimmasiga olishi kerak. 4. Shart-sharoitlar. Mahalliy, hududiy va umummilliy iqtisodning joriy ahvoli va tasnifi, shuningdek qarz oluvchi xo’jaligining sohalari. 5. Garov. Kreditni garov yoki kafillik shaklida ishonchli ta’minlash boshqa tomondan kuchsizliklarni yo’qqa chiqarib qo’yadi. Yaxshi bir qoida bor: faqat garov va kafillik asosida hech vaqt kredit bermang. Kredit risklarini baholashdagi yana bir muammolardan biri bu mijoz haqida, kreditlanayotgan soha to‘g‘risida hamda mamlakatdagi iqtisodiy vaziyat va kelgusidagi o‘zgarishlar haqida mas’ul kredit xodimining yetarlicha bilim va ko‘nikmaga ega emasligi. To‘g‘ri bugungi kundagi kredit mutaxassislari yuqoridagilardan xabardor hisoblanadi. Lekin ba’zi bir bank xodimlari tomonidan kredit riskini baholashda ushbu omillarni birortasini to‘g‘ri tahlil qila olmaslik holatlari ham uchrab turibdi yoki kredit riskini

baholashda bir tomonlama yondashuvga ko‘proq ahamiyat qaratmoqda. Misol uchun faqatgina mijoz moliyaviy holatini tahlil qilish va ta’minot shartlarini o‘rganish orqali kredit risikni baholashni aytish mumkin. Oddiygina kichik biznes sub’ektini kreditlashda ham kredit riskini har tomonlama baholash talab etiladi. Chunki har qanday mijozning samarali ish yuritishi bankning daromadiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Mijozning foyda bilan ishlashi bankga kelib tushadigan tushumlarning o‘z vaqtida tushishiga xizmat qiladi. Mijoz moliyaviy holatidagi oqsashlar o‘z navbatida kredit va u bilan bog‘liq to‘lovlarning kechikishiga olib kelishi mumkin. Kredit riskini to‘g‘ri baholay olmaslik tijorat banklari kredit portfelida muammoli kreditlar hajmini ortishiga olib keladi. Muammoli kreditlarning ortishi o‘z navbatida bir qator salbiy oqibatlar keltirib chiqarishi mumkin. Bularga bank aktivlarining yomonlashuvi, omonatchilar, investorlarning bankka bo‘lgan ishonchi yo‘qolishi va bank nufuzining pasayishi, tijorat banklarining muammoli kreditlarni bartaraf etishni nazorat qilishi sababli, bankning ma’muriy xarajatlarining ortib ketishi, kredit operatsiyalaridan olinayotgan foyda hajmining qisqarishi tufayli, moddiy rag‘batlantirishlarning susayishi, bankning malakali kadrlaridan mahrum bo‘lish riskining ortishi kabilarni kiritish mumkin. Ko‘rinib turibdiki, kredit riskining ortishi yoki noto‘g‘ri baholanishi boshqa bir bank riskini keltirib chiqarishi mumkin ekan. Yana shuni aytish kerakki, kredi risklarini baholashda kreditlarni umumiy turlari bo‘yicha va alohida mijozga berilgan kredit bo‘yicha baholash mumkin. Bu esa o‘z navbatida bank xodimiga bir qator qiyinchiliklarni tug‘diradi. Ya’ni kredit so‘rab murojaat qilgan va kredit olgan hamma mijoz ham bir xil faoliyat yuritmaydi. Ularning har biri alohida sohaga tegishli bo‘lib, moliyaviy va sifat ko‘rsatkichlarini baholash ham turlicha amalga oshirilishi talab etiladi. Bank xodimi har bir mijozning tarmoq va sohalaridan kelib chiqib kredit riskini baholashiga to‘g‘ri keladi. Kredit risklarini tartibga solish tizmidagi asosiy masalalardan biri bu riskning qaysi turiga mansubligini aniqlab olishdadir. Bu borada ko‘pincha kredit riskini

keltirib chiqaruvchi omillarga asoslanib tartibga solinadi. Bu jarayondagi muammo shundaki, bir vaqtni o‘zida bir necha omillar sababli kredit riski vujudga kelsa va u orqali bank ma’lum bir yo‘qotishlarga duch kelsa, ushbu omillarning ta’siri qanday bo‘lganligi va qaysi omilning riskni keltirib chiqishdagi ulushi qancha bo‘lganligini aniqlashdir. Ushbu jarayonga aniqlik kiritilmasa, keyinchalik shu kabi kreditlash jarayonida qaysi omillga ko‘proq e’tibor qaratish lozimligi borasida ikkilanish yoki mavhumlik paydo bo‘lishi mumkin. Kredit riskini baholashning keyingi bosqichi qarz oluvchi haqidagi moliyaviy axborot yig’indisi hisoblanadi. Bankka taqdim etilayotgan moliyaviy axborotlar mustaqil ekspertlar tomonidan tayyorlangan bo’lsa maqsadga muvofiq bo’lar edi. Moliyaviy axborotlar tarkibiga quydagilar kirishi kerak: - qarz oluvchining yillik ( yarim yillik yoki choraklik bo’lsa yaxshiroq ) xisoboti; balans, daromad to’g’risida hisobot, pul fondlari to’g’risida hisobot (manbalar va foydalanish); - qisqa kreditlar uchun aylanma mablag’lari- zaxiralar strukturasi, so’nggi bir yarim yil ichida debitorlik va kreditorlik qarzlari rasshifrovkasi; - uzoq muddatli kreditlar uchun- korxonaning kelgusi moliyaviy ahvolini, kredit xarajatlari natijalarini aks ettirgan biznes reja. Biznes reja quydagilarni o’z ichiga olishi kerak: - rahbarlarning fikrlari; - kredit hisobidan moliyalashtirish kerak bo’lgan mahsulotlar, xizmatlar yoki loyihalarni tasvirlash; - bozor va tarmoqlar tahlili; - marketing, ishlab chiqarish va boshqarishning rejalari; - pul fondlari holatini bashorat qilish (kreditni to’lash vaqtida); - taxminiy moliyaviy hisobot. Kredit riski darajasini baholashning keyingi bosqichi kredit sifati bilan bog’liq. Chet el banklari kreditlarni tekshirishda va aktivlar monitoringida kreditlarning sifati bo’yicha reyting sistemasidan keng foydalanadilar.

Odatda banklar o’zlari kreditlarning sifati bo’yicha reyting sistemasini yaratidilar. Ayrimlari oddiy sxemalardan foydalansalar, boshqalari batafsil tekshirilgan sxemalardan foydalanadilar. Lekin har qanday holatda ham maqsad bitta- kredit berish to’g’risida qaror qabul qilish prosessini osonlashtirish va uning bahosini aniqlash, ya’ni kredit uchun foiz belgilash. Odatda bu riskning turli kategoriyalarining aniq son va harflarini o’zlashtirib, risklar klassifikatsiyasi orqali amalga oshiradi. Har qanday turdagi kreditning sifati doimo o’zgarib turuvchi ko’pgina faktorlarga bog’liq. Xorijda kredit risklarini baholashning turli usullaridan foydalaniladi. Historical Simulation usuli. Bu usul tarixiy ma’lumotlar yig’ish asosida portfel aktivlarida daromadlarning tarixiy taksimlanishini qo‘llash g‘oyasiga asoslanadi va uning yordamida risk kattaligi modellashtiriladi. Bu o‘tgan davrda ma’lum vaqt oralig‘ida mavjud bo‘lgan, portfelning har bir elementi riskining bozor omillarining kullanilishini xisobga olgan xolda portfelni kayta baxolash jarayonidir. Bu usulning qo‘llaninlishi portfelning tarkibiy elementlarini aniqlashni va ularning kurilayotgan tarixiy davr ichida amalga oshirilgan aylanmasining grafigini to‘zishni talab etadi. Bu usulni kullashda daromadlarning tarixiy taksimlanishi biz kelajakda ma’lum davrda oladigan daromadlar taksimlanishining o‘ziga xos ifoda etilishi ekanligini tasavvur etish mumkin, Mos ravishda, bizni qiziqtirayotgan o‘tmishdagi daromadlar taqsimoti xaqidagi ayni joriy vaqtdagi bizning potfel uchun extimoliy risk kattaligini aniqlashga yordam beradi. Tarixiy modellashtirish usuli ancha foydali va sodda xisoblanadi. Uni tushuntirish oson va boshqa usullarga nisbatan amaliyotda kullash kulay. Birok bu usulning o‘ziga xos kamchiliklari xam mavjud, u xam bo‘lsa tarixiy ma’lumotlarni olish kerak bo‘lganligidir, ya’ni u tulalligicha ma’lum bir ma’lumotlar tuplamiga bog‘liq. Bundan kurinib turibdiki, bu usulni ancha extiyotkorlik bilan qo‘llash kerak. Stress testing usuli. Bu usul o‘zida o‘tgan davrda moliya bozorlarida yuz bergan gipotetik va ekstremal voqealarga portfelning chidamliligini baxolashga yordam beruvchi turli mulojalar to‘plamini aks ettiradi. Bu kabi tadkikotlarning natijalari

kelgusidagi mumkin bo‘lgan yuqotishlar va moliyaviy risklarga duch kelish extimolini modellashtrishda foydalaniladi. Stress testing usuli gipotetik ssenariylarni: stillashgan ssenariylar, favkulotda xolatlar ssenariylari va bir martalik gipotetik voke’a ssenariylarini tuplashdan boshlanadi. Stillashgan ssenariyda foiz stavkalari qimmatbaho qog‘ozlar va tovarlar baxosi valyuta valyuta kurslari uzgarishining modellashtirilishi amalga oshiriladi. Bu ssenariyda ko’rilayotgan o’zgarishlar nisbatan me’yorlashgandan tortib to anchagina yuqori bo‘lgan darajagacha tebranishi mumkin. Ular shuningdek absolyut, qisman o’zgarishlar yoki standart chetlashishi birliklarida keltirishi mumkin. Favqulotda ssenariy tanlanishi mumkin, masalan, bozorning moliyaviy inqirozi. Bunday vaziyatda eng to’gri qaror kabul qilib muximlikning maksimal darajasi ssenriyini tanlanishi xisoblanadi. Bunda vazifa ma’lum davrlar uchun ma’lumotlar to’plamini tanlashdan, eng sezilarli tushishni aniqlash va bu tushishni ssenariy generatorini modellshtirish uchun asos sifatida qo’llashdan iborat. Mazkur usulning muxim jixati bo‘lib uning tanlangan ssenariga to’la bog‘liqligi xisoblanadi. Demak to’g’ri ssenariyni tanlash muxim, ba’zida esa o‘ta mushkul vazifa bo‘lib xisoblanadi. Bu usulning muxim bo‘lgan kamchiligi- bu ssenariyni bosqichma-bosqich asoslangan qayta ishlashdagi qiyinchilikdir. Stress testing usuli agar eng yomon xodisa ro’y bersa mumkin bo‘lgan yo’qotishlarni, zaif tomonlarini aniqlashga yordam beradi. Monte Carlo usuli kredit riski extimolligini statistik va matematik modellar yordamida olingan natijalar asosida baxolaydi, bu usulning g‘oyasi bizni kiziktirayotgan moliyaviy vositalarning baxolarini boshqaruvchi tasodifiy jarayonlarni bir necha bor modellashtirishdan iborat. Mazkur usul kredit riskini baxolashda juda kuchli va ko‘p qirrali usul xisoblanadi, uning yordamida deyarli ixtiyoriy turdagi kredit portfelining nazoratini amalga oshirish mumkin. U VAR kattaligini xisoblashda foydalaniladi va baholari kamida ikkita extimoliy o‘zgaruvchiga, chiziqli – bog‘liq baho shakllanishiga, ko‘rsatkichlarning vaqt davomida o’zgarishiga va normal bo‘lmagan taksimotga bog‘lik bo‘lgan moliyaviy

vositalarga ko’llanilishi mumkin. Bu usulning kamchiligi unig tashkiliy masalalaridadr, ya’ni uni amalga oshirish ko‘p mexnat va vaqt talab etadi. Xisobkitoblar juda ko‘p vaqt sarflanishini shu bilan birga mutaxassislardan yuqori darajadagi ma’lumotga ega bo‘lishi va tajriba xamda sabr talab etiladi. Bu esa riskli vaziyatlarga barvaqt ta’sir etish imkoniyatini bir oz kamaytiradi. Simulation Scenario usuli, bu usul anchagina sodda xislblanadi va ‘‘What if? ‘‘degan yoki‘‘ ixtiyoriy tanlangan ssenariy yuz bersa portfelga, bankga, bozorga va shu kabilarga nima bo‘ladi? ‘‘ degan savolga javob berishni kuzda tutadi. Mazkur usul ixtiyoriy olingan, o’ylab topilgan yoki tarixiy ssenariylarning to’plamini tuzishdan iborat. Ularning asosida yakuniy natijada umumiy kredit portfelining bahosiga ega bo‘lish uchun mavjud kredit portfelining baholanishini xar bir ssenariy buyicha aloxida amalga oshiriladi. Bu usulning vazifasi modellashtirish natijalarini bank faoliyatining o‘tgan yilgi natijalari, o’z mablag’lari va shu kabilar bilan solishtirishdan iborat. Kredit riskining xaqiqiy darajasi = To’lanmagan kreditlar Berilgan kreditlar Ya’ni, ma’lum vaqt oralig’ida to’lanmagan kreditlarning jami berilgan kreditlarga nisbati taxlil qilinadi va bu fakt ko’rsatkich kelajak uchun me’yor vazifasini bajaradi. Bunda risk darajasini qanchalik chuqur, barcha omillarni xisobga olgan xolda taxlil qilinsa, kelajakdagi samaradorlik ham shunchalik yuqori bo’ladi. Bu usulning afzalligi soddaligida bo’lsa, kamchiligi kutilmagan xolatlarni , iqtisodiy va siyosiy o’zgarishlarni inobatga olmaydi. Kredit risklari kattaligi boshqaruv hisobi tizimida tegishli operatsiyalar guruhi bo’yicha zararlarni qoplash uchun yaratilgan zahira ko’rinishida aks ettiriladi: Bu yerda - t vaqt boshida yaratilgan zahira hajmi, - moliya intrumenti uchun zahira yaratish me’yori; - Credit exposure- kredit uchragan pozitsiya. Kredit riski ta’sirida daromadning ma’lum vaqt o’zgarishi aktiv operatsiyalarning ma;lum turi bo’yicha zararni qoplash uchun yaratilgan zaxiralar = *

hajmi o’sishi yoki qisqarishiga teng. Demak t vaqtda ko’rilayotgan kredit riski quyidagi ko’rinishda baholanadi: Bu yerda – t vaqtda kredit riski (zaxiralar yaratilishi natijasida aktivlar portfelining toza bahosi o’zgarishi); – vaqt mobaynida portfelni zaxira yaratish me’yori o’zgarishi; – t vaqt boshida yaratilgan zaxiralar hajmi. = * = *

Адабиётлар : 1. Финансы Подредакцией В.М. Родиновой. М.: Финансы и статистика, 1995. 2. Д. Шим и Д. Сигел. Финансовый менеджмент. М.,1996. 3. Д. Шим и Д. Сигел. Методы управления стоимостью и анализа затрат. М., 1995. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон.

Похожие

Tijorat banklari risklari va ularni boshqarish usullari

Invеstitsiya risklari va ularni pasaytirish yo’llari

Investitsiya risklari va ularni pasaytirish yo’llari

Investitsiya risklari va ularni pasaytirish yo’llari

Tashkilotlar va ularni boshqarish