Kredit resurslarini jalb qilish akkumulyasiya mexanizmi - Экономика - Рефераты

Kredit resurslarini jalb qilish akkumulyasiya mexanizmi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

118 KB

Kredit resurslarini jalb qilish akkumulyasiya mexanizmi Reja: 1. Bank kredit resurslari va ularning iqtisodiy mohiyati. 2. Tijorat banklari kredit resurslari tarkibida jalb qilingan mablag’larning tutgan o’rni.

Bank kredit resurslari va ularning iqtisodiy mohiyati. Resurs - fransuzcha «ressourse» 1 so‘zidan olingan bo‘lib, pul mablag‘lari, yordamchi mablag‘, imkoniyat, zahira, mablag‘ va imkoniyatlar manbai, daromadlar manbai, xom-ashyo degan ma’nolarni o‘zida mujassamlashtiradi. Iqtisodiy manbalarda «resurs» so‘zi turli xil ma’nolarda, ya’ni, tabiat resurslari, moliyaviy resurslar, iqtisodiy resurslar, inson resurslari va boshqa ko‘rinishlarda tez-tez uchrab turadi. SHundan iqtisodiy resurslarni jamiyat rivojlanishining har bir bosqichida taqsimlanadigan iqtisodiy imkoniyatlarining asosiy elementlaridan biri deb hisoblash mumkin. Undan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning aniq maqsadlariga erishishda foydalaniladi. Iqtisodiy resurslar asosiy qismi, bu moliyaviy resurslar bo‘lib, bu resurslar iqtisodiyotning rivojlanishini ta’minlash uchun foydalaniladigan pul-kredit va byudjet mablag‘larini tashkil qiladi. Moliyaviy resurslarning asosiy manbai bo‘lib, vaqtinchalik bo‘sh turgan pul mablag‘lari, soliqlar, jismoniy shaxclarning pul mablag‘lari, chek- depozit emissiyasi bilan bog‘liq mablag‘lar va boshqalar hisoblandi. Iqtisodiy manbalarda va bank mablag‘larining shakllanishi bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarda «bank resurslari», «kredit resurslari», «depozit resurslari», «bank passivlari» kabi tushunchalarni uchratishimiz mumkin va bu tushunchalarga mualliflar o‘zlarining turlicha ta’riflari orqali izoh berganliklarining shohidi bo‘lamiz. Rossiyalik olim O.Lavrushinning fikriga ko‘ra, tijorat banklarining resurslari yoki «banklarning resurslari» bankning ixtiyorida bo‘lgan o‘z va jalb qilingan resurslarining yig‘indisi bo‘lib, uning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda ishlatiladi 10 . SHunday fikrni boshqa bir guruh mualliflarning ilmiy izlanishlarida ham uchratish mumkin. Tijorat banklarining resurslari o‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lar hisobidan tashkil qilinishini ta’kidlash, bizning fikrimizcha, ularning manbalariga ko‘proq e’tiborni qaratadi. Bank resurslarining zarurligi bank faoliyatini tashkil qilish va olib borish natijasida shakllanadi. Banklar tashkil 1 Azriliyana A. Bolshoy ekonomicheskiy slovar. M.: Institut novoy ekonomiki, 1999. - 852 s. 10 Bankovskaya delo. Pod redaktsii O.I. Lavrushina M.Fin. i statistika. 1998. s.68.

qilinishining ilk bosqichlarida banklardan avvalambor o‘z kapitalining mavjud bo‘lishi va banklar keyingi faoliyatlarini olib borishlari uchun esa mablag‘lar jalb qilinishi talab qilinadi. SHu boisdan, tijorat banklari resurslari mohiyatini ta’riflaganda nafaqat ularning qaysi manbalar hisobidan tashkil qilinganligini e’tiborga olish, balki u mablag‘lar bankning maqsadli faoliyati uchun zarur va muhimligini hamda ularning samaradorligiga erishishni ham ko‘zda tutish lozim. Tijorat banklari boshqa xo‘jalik sub’ektlari kabi o‘zining xo‘jalik va tijorat faoliyatini ta’minlash uchun ma’lum miqdorda pul mablag‘lariga, ya’ni resurslarga ega bo‘lishlari lozim. Iqtisodiyot rivojlanishining zamonaviy talablarida bank resurslarini tashkil etish muammosi bank faoliyatini bir maromda olib borish uchun birinchi darajali hisoblanadi. Buni shunday izohlash mumkin, ya’ni iqtisodiyotning bozor modeliga o‘tishi bilan bank ishida davlat monopoliyasi tugatildi, ikki bosqichli bank tizimini shakllanishida bank resurslari xarakteri ijobiy tomonga o‘zgaradi. Bundan tashqari, uning aktiv operatsiyalari ko‘lami, resurslar hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Bunday holat resurslarni jalb qilish bo‘yicha banklar o‘rtasida raqobatni keltirib chiqaradi. SHundan kelib chiqib, bank resurslari tijorat banki faoliyatini keng olib borishga asos bo‘lib, bankka ma’lum miqdorda daromad keltira olish qudratiga ega bo‘lgan zahira va imkoniyatdir. Tijorat banklari o‘zining kredit siyosatini ishlab chiqqanda yoki uzoq davrga o‘z faoliyatining startegik yo‘nalishlarini belgilaganda shu zaxira va imkoniyatlarning ko‘lamini keng ko‘rib chiqishi va resurslarni o‘z faoliyat yo‘nalishlarining daromad manbalari sifatida nazarda tutishi lozim. CHet el adabiyotlarida 2 mablag‘larni jalb qilish operatsiyalarini nafaqat tijorat banklari, balki moliyaviy kompaniyalar, jamg‘arma kassalari, turli xil fondlar ham bajaradi degan fikrni uchratish mumkin. Albatta, bozor munosabatlarining rivojlanishi banklar faoliyatida raqobatbardosh moliyaviy institutlar va fondlarning shakllanishiga olib keladi. Lekin, fondlarning faoliyati va maqsadi bilan tijorat banklarining faoliyati va maqsadi bir xil emas. Turli fondlar va muassasalar 2 Sinki Dj. F. Upravlenie finansami kommercheskix bankov. Prevod s angl. M.: Catallaxy . 1994 . s . 22-23.

faoliyatidan ko‘ra banklarda depozitlar sug‘urtalangan va kafolatlangandir. Turli boshqa moliyaviy muassasalarga nisbatan tijorat banklari bu mablag‘larni saqlash va riskdan himoya qilishda mablag‘ egasiga o‘z kafolatini berishi mumkin va mijozning o‘z mablag‘ini yo‘qotishi bilan bog‘liq riski banklarda boshqa fondlar yoki kassalarga nisbatan ancha past yoki deyarli yo‘q deyish mumkin. Bankning asosiy vazifalaridan biri bo‘sh pul mablag‘larini mumkin qadar ko‘proq jalb qilish va ularni boshqa foyda keltiruvchi optimal aktivlarga joylashtirishdan iborat. Bank kredit resurslari banklar tomonidan amalga oshiriladigan passiv operatsiyalari yordamida shakllanib, bank balansining passiv qismida ikki katta guruhga bo‘lib hisobga olinadi. Bular: banklarning o‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘laridir. Jalb qilingan resurslarni ba’zi hollarda ikkiga bo‘lib qaraladi. Birinchisi, bu jalb qilingan depozitlar, ikkinchisi, boshqa majburiyatlar va sotib olingan resurslardir. Bu resurslar bankning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda ishlatiladi, ya’ni bank resurslari daromad olish maqsadida turli xil sohalarga joylashtiriladi. Bankning passiv va aktiv operatsiyalari o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lganligi sababli, passivlarning tarkibi va xarakteri ko‘p jihatdan banklarning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda o‘z ifodasini topadi. SHu bilan birga, resurslar xarakteriga banklarning kreditlash siyosatining o‘zgarishi ham ta’sir qiladi. Bank kredit resurslarining asosiy qismini bank mijozlarining mablag‘lari tashkil qiladi. Bank boshqa mablag‘larini jalb qilish uchun, avvalambor me’yoriy hujjatlar talablari bo‘yicha, o‘z kapitalining etarlilik darajasi miqdorini shakllantirishi lozim. Tijorat banklari bajarayotgan barcha operatsiyalar bevosita yoki bilvosita bank kapitalining etarliligi va uning sifatiga bog‘liq bo‘lib, har qanday tijorat bankining to‘lovga qobilligini va xatardan holiligini baholashda asosiy omil hisoblanadi. Tijorat banklarining etarli miqdorda bank kapitaliga ega bo‘lishi, ularning likvidliligini ta’minlashda va faoliyati davomida duch keladigan xatarlardan zarar ko‘rmay chiqib ketish imkoniyatini beradi.

O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari kapitalining etarliligiga qo‘yiladigan asosiy talablar “Tijorat banklari kapitalining etarliligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida”gi Markaziy bankning 420-sonli Nizomida belgilangan. Nizom bo‘yicha tijorat banklari kapitalining etarliligiga qo‘yiladigan talablar xalqaro Bazel qo‘mitasining andozalarida ko‘zda tutilgan talablarga mos keladi. Bazel qo‘mitasining andozalari, unga a’zo bo‘lgan o‘n ikkita mamlakat markaziy banklarining vakillari ishtirokida 1988 yilda ishlab chiqilgan va 1993 yilda amaliyotga joriy etilgan. Tijorat banki o‘z mijozlarining bo‘sh turgan mablag‘larini qarzga olish bilan bir vaqtning o‘zida, bu mablag‘larni o‘z vaqtida qaytarilishini ta’minlash majburiyatini ham oladi, shuning uchun bank barqaror likvidlikka ega bo‘lishi kerak. Ishonchlilik va likvidlilik tamoyillari tijorat banki mavjudligining zarur shartlaridan bo‘lib, ular aholining bo‘sh turgan pul mablag‘larining bank sari oqimini ta’minlaydi. Undan tashqari bankning ahvoli moliyaviy jihatdan kam samarali bo‘lgan holatda mijozlar o‘z mablag‘larini qaytarib olishlariga ishonch hosil qilishlariga zamin yaratadi. Resurslar yordamida banklarning tashkiliy faoliyati amalga oshiriladi, kreditlar berish salohiyati, to‘lovlarning amalga oshirilishi natijasida, banklarning daromadlari vujudga keltiriladi. Bank kredit resurslarining shakllanishi va aylanishi uzluksiz jarayonni tashkil qiladi va bu esa, o‘z navbatida banklar faoliyatini doimiyligiga asos hisoblanadi. SHu sabab o‘tish iqtisodiyotini boshidan kechirayotgan deyarli barcha mamlakatlarda tijorat banklari kredit resurslarini shakllantirish tizimida tubdan o‘zgarishlar amalga oshirildi. Buday o‘zgarishlarga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatdi. Bular: banklararo kredit bozorida Markaziy bankning faol ishtirok etishining ta’minlanishi va bu o‘z navbatida kredit riskini kamaytirganligi; iqtisodiyotda noto‘lovlar muammosining mavjudligi va kreditning qaytarilmasligi oqibatida, tijorat banklarining zarar ko‘rish darajasining oshishi; aholi qo‘lidagi omonatlarning o‘sishi;

korporativ qimmatli qog‘ozlar bozorining etarli darajada rivojlanmaganligi va boshqalardir. Banklarda mavjud bo‘lgan mablag‘lardan foydalanish imkoniyatiga va ularning manbaalariga qarab bank resurslari o‘z resurslariga va qarz (sotib olingan) resurslarga bo‘linadi. Bank resurslariga bank kapitalidan tashqari ma’lum vaqt davomida bank ixtiyorida bo‘lgan jalb qilingan depozitlarni, boshqa banklardagi depozit va vakillik hisob raqamidagi qoldiqlarni, forvard valyuta kursi va kliring bo‘yicha qoldiqlarni ham kiritish mumkin. Undan tashqari, bankning ixtiyorida mavjud bo‘lgan resurslar uning amalga oshirilishi mo‘ljallanayotgan aktiv operatsiyalar uchun etarli bo‘lmasa, zarur miqdordagi mablag‘larni markaziy bankdan, nobyudjet fondlardan, resurslar bozoridan sotib olishi yoki qarzga olishi mumkin. SHunday qilib, o‘z mablag‘lari va jalb qilingan yoki sotib olingan mablag‘lari yig‘indisi tarkibiy shakllanish jihatdan tijorat banklarining resurs bazasini tashkil qiladi. Xalqaro bank amaliyotida banklarning resurs bazasini shakllantiruvchi asosiy manbalarga o‘z kapitalidan tashqari quyidagilar kiradi: yuridik va jismoniy shaxslarning depozit hisob varaqlaridan qoldiqlari; bank tomonidan yuridik shaxslar uchun muomalaga chiqarilgan veksellar va depozit sertifikatlar; olingan banklararo kreditlar; vakil bank tomonidan ochilgan “Vostro” depozit hamda valyuta hisob varaqasidagi mablag‘lar va boshqa manbalar. Ustav kapitalining miqdori, uni shakllantirish va unga o‘zgartirishlar kiritish tartibi bankning Nizomida belgilangan bo‘ladi. Ustav kapitalini oshirish yangi aksiyalarni muomalaga chiqarish, yoki sof foydani kapitalizatsiya qilish orqali amalga oshirilishi mumkin. Ustav kapitalidagi o‘zgarishlar aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishining qarori bilan tasdiqlanishi va Markaziy bank ro‘yxatidan o‘tishi kerak. Bank kapitalining yana bir turi zaxira kapitali bo‘lib, u tijorat banklarining foydasidan ma’lum foizini ajratish orqali tashkil qilinib, u majburiyatlarni qaytarishga va maxsus zaxiralar tashkil qilinmaydigan bank operatsiyalari bilan

bog‘liq xatarlarni qoplashga sarflanadi. Zaxira kapitali odatda kredit riski ochiq namoyon bo‘lganda bank kengashining qarori bilan sarflanishi mumkin. Turli debitorlar bilan hisoblashishlar bo‘yicha tuzilgan jamg‘armalar ham qonunchilikka asosan tijorat bankining o‘z mablag‘lari qatoridan joy olgan. SHu bilan birga xalqaro hisob standartlariga asosan, kredit tashkilotlari ushbu mablag‘larni o‘z mablag‘lari qatoriga kiritmaydi, balki ularni o‘zaro mos debitorlik qarz majburiyatlaridan chegirib tashlashadi. Bu esa zaxiralarning iqtisodiy mohiyatini, ya’ni ular o‘zida aktiv daromad keltiradigan operatsiyalarni aks ettiradi. SHu sababdan ham, ular xatarli mablag‘lar hisoblanadi va ishonch kamligi tufayli bankning o‘z mablag‘lari tarkibiga kiritilmaydi. Ishonchlilik darajasi bo‘yicha bankning o‘z mablag‘lari va ularga tenglashtirilgan mablag‘laridan keyingi o‘rinda turuvchi jalb qilingan va qarz mablag‘lari bir qator ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’siriga bog‘liqdir: fuqarolarning omonatlari va yuridik shaxslarning depozitlari bo‘yicha foiz stavkalari miqdori; omonat va depozitlarni qabul qilish, hisob-kitob va boshqa hisob raqamlarini ochish hamda ularni yuritish shartlari. Tijorat banklarining jalb qilingan malbag‘lari qarz mablag‘laridan shunisi bilan farq qiladiki, birinchi holda, mablag‘larni taqdim qilish mijoz va bank omonatchilarining tashabbusi bilan amalga oshirilsa, keyingi holda - bank tashabbusi bilan amalga oshiriladi. Jalb qilingan mablag‘lar qatorida alohida resurs sifatida kredit tashkilotlari, kredit uyushmalari, mikrokredit tashkilotlarining mablag‘larini ko‘rsatish lozim. CHunki, banklar ishlab chiqarish va savdo tashkilotlari yoki xususiy shaxslardan farqli o‘laroq bir-birlari bilan operatsiyalarni amalga oshirishda banklararo bozorda qatnashishlari mumkin, shu sababdan ham ular bir-birlarining likvidliliklariga va moliyaviy holatlariga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Xuddi shu tamoyil asosida, qarz mablag‘larining alohida bir guruhiga, markaziy bank va boshqa banklar oldidagi majburiyatlar ham kiritiladi. Bundan tashqari, tashqi ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’sir ko‘rsatadigan yuqori darajadagi riskli resurslar qatoriga norezident banklar,

korxona va jismoniy shaxslarning mablag‘lari ham kiradi. Nobank sektoridan jalb qilingan mablag‘lar qatorida ishonchlilik darajasiga ko‘ra depozitlar (asosan muddatli depozitlar) muhim o‘rin tutadi. SHu o‘rinda, mijozlarning hisob raqamlaridagi qoldiqlariga ham alohida e’tibor qaratish lozim, chunki, bu mablag‘lar deyarli tekin hisoblanadi va shu sababdan bu mablag‘lar bankning kredit resurslari qatoridan joy olishi mumkin. Bu mablag‘lardan ustalik bilan foydalanilsa, ularni o‘z mablag‘lariga ham tenglashtirish mumkin. Tijorat banklari resurslarining shakllanish tartibi va ularning ustav kapitalining minimal miqdori Markaziy bank tomonidan muvofiqlashtirilib boriladi. Tijorat banklari kredit resurslarini jalb kilishning uch xil yo’li asosida jalb kiladilar, yani bu akkumulyatsiya mexanizmi. Akkumulyatsiya mexanizmiga tijorat banklarining o’z mablag’lari, jalb kilgan mablag’lari va sotib olingan mablag’lari kiradi. Kredit resurslarini jalb qilish mexanizmini rejali iqtisodiyotdagi holati va hozirgi holatini solishtirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Rejali iqtisodiyot sharoitida butun mulk davlatga tegishli bo’lgani uchun resurslarni jalb qilish banklar uchun muammo bo’lmagan. U davlat tomonidan mablag’larni yo’naltirish orqali amalga oshirilgan. I-bobda aytilganidek, ishlab chiqarish shakllari o’zgarishi bilan kredit mexanizmiga ta’sir qiladi. Rejali iqtisodiyot va bozor iqtisodiyotida akkumulyatsiya mexanizmi Rejali iqtisodiyot Bozor iqtisodiyoti Davlat banklari mablag’lari Tijorat bankalari o’z mablag’lari Davlat budjeti va nobudjet tashkilotlari mablag’lari Depozit mablag’lar Davlat korxonalari, tashkilotlari va muassasalari mablag’lari Nodepozit mablag’lar Ashcholi mablag’lari Bank resurslari bank tomonidan passiv operatsiyalarning amalga oshirilishi natijasida tashkil topadi va bank balansining passiv kismida aks ettiriladi. Bank resurslari bo’lib o’z mablag’lari, jalb kilingan mablag’lar, banklararo kredit va

boshka karz mablag’lari kiradi. Tijorat banklari bank resurslarini kredit resurslari sifatida ishlatishi va foiz ko’rinishida daromad olishi mumkin. Bank kredit resurslarini shakllantirishda asosiy manba bo’lib quyidagilar hisoblanadi: o’z mablag’lari; jalb qilingan mablag’lar; sotib olingan mablag’lari. O’z mablag’lari. Bankning o’z mablag’lari bank qaysi mulkchilik shaklida bo’lishidan qat’iy nazar, bank resurslarining muhim va ajralmas qismi hisoblanadi. Birinchidan , bankning o’z mablag’lari bankning moliyaviy resurslari uchun manbadir. Bularsiz bank o’z faoliyatini boshlay olmaydi. Chunki bank uchun er, bino va ish jihozlari birinchi navbatda zarurdir. Odatda, operatsiyalarni ko’paytirish maqsadida qilingan xarajatlar foyda hisobidan qoplansa, banklar ko’pincha qo’shimcha aktsiyalar chiqarishga harakat qiladi. Ikkinchidan, o’z mablag’lari bank uchun himoya va kafolatdir. Agar bank aktiv operatsiyalarinig natijasi zarar bilan tugagan bo’lsa, ya’ni zarar hajmi tashkil etilgan rezervdan oshib ketsa, zararni qoplash uchun aktsioner kapitalning ma’lum bir qismi ishlatiladi. Bankning o’z mablag’lari tarkibiga ustav kapitali, rezerv kapitali va taqsimlanmagan foyda kiradi. Bankning ustav kapitali . Agar bank aktsiyadorlik jamiyati sifatida tashkil topsa, uning ustav kapitali, sotilgan aktsiyalarning nominal qiymati yig’indisidan iborat bo’lib, ayrim hollarda ushbu yig’indidan ortiq yoki kam bo’lishi mumkin. Bank qaysi mulkchilik shaklida bo’lishidan qat’iy nazar, uning ustav kapitali qatnashchilarning pul quyilmalaridan tashkil topishi lozim. Bank ustav kapitali faqat pul ko’rinishida va moddiy aktivlar hisobidan tashkil etilishi mumkin. Ustav kapitali uchun to’lanadigan mablag’lar O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankida yoki boshqa banklarda ochilgan jamg’arma hisobvarag’iga o’tkaziladi. Ko’rsatilgan mablag’lardan depozit sifatida foydalanish mumkin. Banklar ustav kapitalining eng kam miqdori Markaziy bank tomonidan belgilanadi. Xorijiy banklar uchun agar ushbu banklar tomonidan O’zbekistonda sho’’ba banki ochilsa, bu sho’’ba bankning ustav kapitali asosiy bank tomonidan to’liq to’lanadi.

Zahira fondi. Banklarning rezerv fondi tashkil qilinishidan maqsad shuki, banklar aktiv operatsiyalari natijasida ko’riladigan zararni qoplash uchun, ko’zda tutilgan foyda olinmay qolgan hollarda, imtiyozli aktsiyalarga dividend to’lash uchun, bank chiqargan obligatsiyalarga to’lanadigan foizlarni to’lash uchun tashkil qilinadi. Zahira fondi har yili foyda hisobidan qilinadigan ajratmalar hisobidan tashkil qilinadi. Zahira fondining hajmi ustav kapitaliga nisbatan 25 foizidan 100 foizgacha bo’lishi mumkin. Bu bank ustavida ko’rsatiladi. Zahira fondiga ajratmalar summasi tijorat banki aktsiyadorlar umumiy yig’ilishi qarori bilan belgilanadi. Bankning o’z mablag’larining muhim funktsiyasi, bu bankning majburiyatlarini ta’minlash bo’lib xizmat qiladi. O’z mablag’larini biz bankning majburiyatlari oldidagi kafolati deb atashimiz mumkin. Jahon banki amaliyotida bankning o’z mablag’lari resurslar uchun manba bo’lib xizmat qilib, bankning to’lov qobiliyatini saqlashga imkon beradi. Agar bank aktiv operatsiyalari natijasida zarar ko’rib resurslarini yo’qotsa, o’z mablag’lari aktsiyadorlari oldida majburiyat bo’la olmaydi. O’z mablag’lari bank rivojlanishi uchun baza bo’lib xizmat qiladi. Jalb qilingan mablag’lar. Tijorat banklari resurslari tarkibida jalb qilingan mablag’larning salmog’i yuqori darajada bo’ladi. Rivojlangan davlatlar tijorat banklari aktiv operatsiyalarining 90%ini jalb qilingan mablag’lar qoplaydi. Tijorat banklari korxona, tashkilot, muassasa, bank va aholidan bo’sh pul mablag’larini o’ziga jalb qiladi. Pul mablag’larini qo’yilmalarga jalb qilish depozit operatsiyalari deyiladi. Banklar uchun depozitlar passiv operatsiyalar o’tkazishda asosiy resurs hisoblanadi. Depozit - bu pul mablag’i bo’lib, naqd yoki naqdsiz ko’rinishda bankka ma’lum muddatga haq to’lash sharti asosida saqlash uchun beriladi. Qo’yilmalarni bir nechta xususiyatlari bo’yicha klassifikatsiya qilish mumkin: • Depozitning egasiga qarab, depozitning egasi jismoniy yoki yuridik shaxs bo’lishi mumkin. • Depozitning muddatligi yoki olish tartibi bo’yicha: a) muddatli depozitlar b) talab qilib olinguncha bo’lgan depozitlar

v) jamg’arma depozitlarga bo’lish mumkin. Tijorat banklari bo’sh pul mablag’larini quyidagi manbalardan jalb qilishi mumkin: * tadbirkorlar yoki katta puldorlar qo’lidagi pul, ya’ni pul kapitali; * aholi qo’lidagi pul ertami-kech ehtiyojni qondirish uchun to’plangan pul, egasi qo’lidagi kapital emas, balki iste’molni qondirish vositasi; * davlat ixtiyoridagi pullar. Bu pul ham kapital (davlat korxonalari uchun), ham umumiy iste’mol pulidir; Yuqorida qayd qilingan bo’sh pullar ssuda fondini tashkil etadi va uning yuzaga kelishi ob’ektiv tarzda muqarradir. Talab qilib olinguncha depozitlar — bu shunday mablag’larki, bunday mablag’lar har qanday vaqtda egasi tomonidan talab qilinishi mumkin. Bunday mablag’lar bo’lib joriy, hisob-kitob, byudjet va boshqa schetlar, hisob-kitoblar o’tkazish bilan bog’liq mablag’lar yoki maqsadli mablag’lar hisoblanadi. Muddatli depozitlar. Bunday pul mablag’lari bank va mijoz urtasidagi kelishuvga asosan, ma’lum muddatga, foiz to’lash sharti bilan jalb qilinadi. Foiz stavkasi qo’yilmaning miqdori va muddatiga qarab, past yoki yuqori bo’ladi. Yana bir holati, muddatli depozitning egasi qo’yilmadan faqat muddati o’tgandan keyingina foydalanishi mumkin. Agar mijoz muddatidan ilgari depozitni talab qilsa, foiz stavkasi kamaytiriladi. Banklar muddatli depozitlarni jalb qilishdan manfaatdordirlar, chunki ular stabil va bankka ularni ma’lum davrga aktiv operatsiyalar bo’yicha joylashtirish imkonini beradi. Jamg’arma depozitlari . Jamg’arma depozitlari davriy badallar asosida shakllantirib boriladigan mablag’lardir. Jamg’arma depozitlari muddatli va talab qilinguncha turlarga bo’linadi. Bunday depozitlarni rasmiylashtirish jamg’armaning turiga qarab amalga oshiriladi. Buning uchun mijozga «jamg’arma daftari» beriladi. Respublikamiz tijorat banklari depozitlarida talab qilinguncha bo’lgan depozitlarring salmog’i yildan yilga pasayib borayotganligi banklarning resurs

bazasi mustahkamlanib borayotganligidan dalolat beradi. Bu esa o’z navbatida tijorat banklarining kreditlash salohiyatini oshiradi. Jamg’arma depozitlarining depozitlar umumiy hajmida kichik salmoqqa ega ekanligi aholining vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larini bank muassasalariga jalb qilish borasida sezirlarli muammolarning mavjudligidan dalolat beradi. Depozitlar banklar resurslarini shakllantirishda muhim va zarur manbadir. Bank bu resurslarni jalb qilishi uchun xarajatlar qilishga ham to’g’ri keladi. Qo’yilmalarning mobilligi ma’lum darajada mijozlarga ham bog’liq. Raqobatchi banklar kredit resurslari bozorini egallashga harakat qiladi. Banklar mablag’larni jalb qilish uchun «depozit siyosati»dan tashqari boshqa passiv operatsiyalarni ham amalga oshiradilar. Banklararo kredit. Banklar resurslarini boshqa banklardan ssuda olish, ya’ni banklararo kredit hisobiga ham kengaytirish mumkin. Ortiqcha kredit resurslarini sotish bilan moliyaviy barqaror tijorat banklari shug’ullanadi. Bu resurslar daromad keltirishi uchun banklar bu resurslarni boshqa banklarga joylashtirishga harakat qiladilar. Banklar resurslarini joylashtirib, daromad olishdan tashqari, bank-kreditor uchun bankning boshqa faoliyatlari bo’yicha hamkorlikni yo’lga qo’yish imkoniyatlariga ega bo’ladi. Banklar uchun o’z kredit resurslarini xo’jaliklarga joylashtirishdan ko’ra, banklarga joylashtirgan foydaliroqdir. Ayniqsa, hozirgi sharoitda kreditning qaytishi uchun kafolat xo’jalik korxonalaridan ko’ra banklarda kattaroqdir. Banklararo kreditning muddatlari har xil. Rivojlangan davlatlar tijorat banklari amaliyotida bir, uch, olti oy muddatli banklararo kredit berish ko’prok ishlatiladi. Yana shuni aytib o’tish joizki, 1 kundan tortib bir necha yil muddatga beriladigan banklararo kredit berish ham rivojlanmokda. Hozirgi paytda MDH davlatlarida 3 oydan 6 oy muddatgacha banklararo kreditdan foydalanish banklar faoliyatida keng tarqalgan. Banklararo kreditning foiz stavkasi, odatda, xo’jaliklarga beriladigan kreditlar foiz stavkasidan past bo’ladi va Markaziy bank tomonidan bu stavkalar nazorat qilinadi. Resurslarni jalb qilish nuqtai nazaridan esa bank uchun banklararo kredit boshqa depozitlarni jalb qilishdan ko’ra qimmatroqqa tushadi. Banklar resurslarini banklararo kreditlar

hisobiga shakllantirishdan maqsadi shuki, banklar o’z mijozlarini kreditga bo’lgan ehtiyojini qondirishdir va kredit qo’yilmalarini yanada kengaytirib foyda olishdir. Banklararo kreditni jalb qilish ikki xil yo’l bilan amalga oshiriladi. Birinchisi, banklar mustaqil ravishda, ya’ni to’g’ridan to’g’ri yo’l bilan amalga oshiriladi. Ikkinchisi, biror moliyaviy vositachi orqali. Banklararo kreditning foiz stavkasi shartnoma tuzilayotgan paytdagi kredit bozoridagi narxlar darajasidan kelib chiqqan holda o’rnatiladi. Tijorat banklari kredit resurslari tarkibida jalb qilingan mablag‘larning tutgan o‘rni. Tijorat banklari moliyaviy resurslarini boshqarishda asosiy e’tibor bank balansi passividagi mablag‘larning manbalariga qaratiladi. Ushbu mablag‘lar ikkita yirik guruhga majburiyatlar va kapitalga bo‘linadi. Majburiyatlar – bank tomonidan jalb etilgan mablag‘lar hisobidan, kapital esa bankning o‘z mablag‘lari hisobidan shaklanadi. Ushbu mablag‘larning barqaror manbalar hisobidan shakllantirilishi tijorat banklarining samarali ishlashini va iqtisodiy jihatdan baquvvatligini ta’minlaydi. Tijorat banklari balansi passivining asosiy ulushinip majburiyatlar tashkil etib, ular 85-90 foizdan iborat bo‘ladi. Majburiyatlarni muddati va vujudga kelish manbasiga qarakb barqaror va nobarqaror, ular uchun to‘lanadigan xarajatlar qiymatidan kelib chiqib, arzon va qimmat mablag‘larga ajratish mumkin. Demak, bank resurslarining mohiyatini ochib berishda ularning shakllanish manbasining asosini tashkil etadigan passiv operatsiyalarni e’tiborga olish juda muhum hisoblanadi. Tijorat banklarining passiv operatsiyalari xususida xorijlak, Mustaqil davlatlar hamdustligiga a’zo mamlakatlar, jumladan, O‘zbekiston Respublikasi iqtisodchi olimlari tadqiqotlar olib borgan. SHu bois, ushbu masalani chuqur o‘rganishda real ehtiyoj yo‘qligini ta’kidlagan holda, yuqorida qayd etilgan fikrimizning tasdig‘i sifatida ularning ayrimlarini keltirib o‘tsam.

Professor SH.Abdullaevaning fikriga ko‘ra, bank resurslarini shakllantirish bilan bog‘liq operatsiyalar banklarning passiv operatsiyalari deyiladi 3 . Xuddi shuningdek, yana bir guruh o‘zbekistonlik iqtisodchi olimlar “Passivlar haqida bankning shunday operatsiyalari tushuniladiki, ularning natijasida passiv yoki aktiv-passiv hisob varvqlarida mablag‘larning ko‘payishi yuz beradi, jumladan, passivdagi mablag‘lar aktivdagidan ortib boradi 4 “- deb ta’riflanadi. Demak bankning passiv operatsiyalari asosida uning resurslari shakllantiriladi. Xalqaro bank amaliyotida passiv operatsiyalarning quyidagi to‘rtta shaklidan keng foydalaniladi: а ) banklarning foydasidan fondlarni shakllantirish va ularni ko‘paytirishga ajratmalar; б ) depozit operatsiyalar; в ) yuridik shaxslardan olingan kredit resurslar; г ) qimmatli qog‘ozlar, pul biletlar va tangalarni muomalaga chiqarish (emissiya). SHulardan depozit operatsiyalarga to‘xtaladigan bo‘lsak. Depozit operatsiyalar- banklarning depozitorlar bilan tuzgan shartnomalari asosida depozit maqsadlarga ko‘ra muayyan muddatga jalb etish hamda saqlashga doir operatsiyalardir 5 . Depozit operatsiyalarini tijorat banklari o‘zlarining depozit siyosatlari asosida olib boradilar. Depozit operatsiyalarini amalga oshirishda bu operatsiya turining ob’ekt va sub’ektini aniqlash lozim. Depozit operatsiyalarining sub’ektlari bo‘lib bir tomondan tijorat banklari qatnashsa, ikkinchi tomondan: • davlat korxona va tashkilotlari; • moliya, sug‘urta, investitsion va trast kompaniyalar; 3 Abdullaeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar.-T.: ”Moliya”, 2000. 211-b 4 Kadirov A.K., Karaliev T.M., Omonov A.A. Xozyaystvenniy raschet vsisteme kommercheskix bankov. Monografiya.-T.: 2Uzbittsentr», 1991. s.16 5 O’zbekiston Respublikasi bank tizimida buxgalteriya hisobini yuritishga oid qonunchilik hujjatlari to’plami.- T.: “O’zbekiston”, 2003, 86-b

• xususiy korxona va tashkilotlar; • aksioner kompaniyalar; • banklar va boshqa kredit muassasalari; • qo‘shma korxonalar, koorperativlar; • jamoa tashkilotlari va fondlar; • alohida jismoniy shaxslar yoki ularning birlashmalari qatnashadilar. Depozit operatsiyalarining ob’ekti bo‘lib ehtiyojdan ortiq pul mablag‘lari hisoblanadi. Depozit operatsiyalarini tashkil qilishning asosi bo‘lib, balans likvidligi, mijozlarning moliyaviy ahvolining barqarorligi hisoblanadi. Depozit operatsiyalari tijorat banklarining depozit siyosatini amalga oshirish orqali ta’minlanadi, ya’ni: • depozit operatsiyalari bank daromadlarining oshishiga yoki kelajakda daromad olishga sharoit yaratishi kerak; • bank balansining likvidliligini saqlash maqsadida depozit siyosatini amalga oshirish kerak;  depozit operatsiyalarini amalga oshirishda muddatli qo‘yilmalarga e’tibor qaratish lozim; • depozitlarni jalb qilish va ularni vaqtida qaytarib berish bilan bog‘liq bank xizmatlarini rivojlantirish choralarini ko‘rish zarur va boshqalar. Banklar depozit operatsiyalarini tashkil qilishda bir necha asosiy prinsiplarga amal qilishlari zarur: • depozit operatsiyalar foyda olishga ko‘maklashishi yoki kelajakda foyda olishga sharoit yaratishi kerak; • depozit operatsiyalar turli tuman va turli sub’ektlar bilan amalga oshirilishini ta’minlash; • depozit operatsiyalarni amalga oshirish jarayonida muddatli omonatlarga alohida a h amiyat berish; • kredit qo‘yilmalari bilan depozit operatsiyalar muddati va qiymati orasida o‘zaro bog‘liqlik va muvofiqlikni ta’minlash; • depozit va kredit operatsiyalarini tashkil etishda bank bo‘sh resurslarini hajmini kamaytirish;

• depozitlarni jalb etishga imkoniyat yaratuvchi bank xizmatlarini rivojlantirish. YAqin kunlargacha, banklar tomonidan depozit operatsiyalarga etarli ravishda e’tibor qaratilmas edi. Buning asosiy sabablari: ─ birinchidan, bank xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojning taklifdan birmuncha yuqoriligi; ─ ikkinchidan, inflatsiya darajasining nisbatan balandligi; ─ uchinchidan, arzon moliyaviy resurslarning mavjudligidir. Ushbu holat tijorat banklarining moliyaviy resurslarga bo‘lgan ehtiyojini ortiqcha qiyinchiliklarsiz qondirish bilan birga, ularga etarli miqdorda o‘z foydasini shakllantirish imkoniyatini ham beradi. Ammo aholining banklarga omonatlar qo‘yish istagining pasayib ketganligi, pul mablag‘larini kredit muassasalari tizimidan tashqarida aylanishini kamaytirish lozimligi, keyingi yillarda inflatsiya darajasining pasayishi, Markaziy bankning qayta maliyalash stavkalarining muntazam ravishda kamayib borishi tijorat banklaridan depozit operatsiyalarning amaliy ahamiyatini oshirishni talab etmoqda. Tijorat banklarining jalb qilgan mablag‘larining asosiy qismini depozitlar tashkil etadi. Depozitlar omonatchilar tomonidan qo‘yilgan yoki operatsiyalar jarayonida bank hisobvarvg‘ida ma’lum vaqtgacha saqlanadigan mablag‘lar hisobidan shakllantiriladi. Bank amaliyotida qo‘llanilayotgan depozitlar haqidagi iqtisodiy adabiyotlarda yagona yondashuv mavjud emas. Xalqaro bank amaliyotida depozitlar deyilganda moliya-kredit yoki bank muassasalariga saqlash uchun berilgan qimmatli qog‘ozlar yoki pul mablag‘lari tushuniladi 6 . Rossiyalik iqtisodchi olim L.S.Padalkinaning fikricha depozit tarkibiga faqat muddatsiz depozitlar kiradi 7 . E.M.Rode depozitlar o‘z ichiga, jamg‘arma sertifikatlaridan tashqari – barcha muddatli va muddatsiz omonatlarni oladi 16 , dab ta’kidlaydi. 6 Mitsek S.A. «Ekonomika finansovix institutov» Ekatrenburg, 1996. S.42 7 Padalkina L.S. Sovremennaya denejno-kreditnaya sistema kapitalizma.-M.:VZFEI, 1982. S.58. 16 Rode E.M. Banki,birji, valyuti sovremennogo kapitalizma.-M.: «FiS», 1986. S.42

Depozit mijozlarning banka vaqtincha foydalanish uchun bergan mablag‘lari bo‘yicha bank va mijoz o‘rtasida vujudga keladigan munosabatlarni aks ettiradi. Depozitlarning guruhlanishi bo‘yicha me’yoriy hujjatlar va iqtisodiy adabiyotlarda yagona yondashuv mavjud emas. Ayrim manbalarda ular asosan, uchtae guruhga ajratilsa, ba’zi adabiyotlarda to‘rtta guruhga ajratilishi ta’kidlanadi, Markaziy bankning depozitlar to‘g‘risidagi nizomida esa beshta guruhga bo‘lingan. Bizning nazariyalarimizda, banklarning depozit operatsiyalarini iqtisodiy mazmuni va muddatiga qarab to‘rtta guruhga ajratish maqsadga muvofiq. Ushbu guruhga talab qilib olunguncha saqlanadigan hisobvarvqlardagi depozitlar, muddatli depozitlar, jamg‘arma depozitlar (sertifikat)lar va boshqa depozitlar kiradi Depozit mablag‘larni moliyaviy jihatdan nisbatan barqaror va nobarqaror mablag‘larga hamda to‘lovliligi jihatidan qimmat va nisbatan arzon mablag‘larga ajratish maqsadga muvofiq. Moliyaviy jihatdan barqaror mablag‘lar tijorat banklarining asosiy foyda manbasini tashkil etish bilan birga, ularni kutilmaganda vujudga keladigan zararlardan himoya qilish imkoniyatini ham beradi. Ushbu mablag‘larga, yuqorida ta’kidlaganimizdek, banklarning ustav kapitalini , joriy yil va o‘tgan yillarning taqsimlanmagan foydasini, joriy yilning sof foydasi hamda muddatli va jamg‘arma (sertifikat) de6pozitlarini kiritishimiz mumkin. Muddatli va jamg‘arma (sertifikat) depozitlar banklar uchun muddati jihatidan ham barqaror moliyaviy manba hisoblanadi. Zero banklar, ushbu mablag‘larni likvdsizlikka tushib qolish muammosini o‘ylamasdan ma’lum muddatga kredit resurslari sifatida ishlatish imkoniyatiga ega bo‘ladii. Tijorat banklari resurslarining muddati jihatidan nobarqaror mablag‘lari qatoriga talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit hisobvaraqlardagi mablag‘larni kiritishimiz mumkin. Banklar mazkur turkumga kiruvchi mablag‘lardan kredit resursi sifatida foydaglanganda ularning likvidsizlik holatiga tushib qolish ehtimoli yuqori bo‘ladi. CHunki mijoz ushbu hisobvaraqlardagi

mablag‘larni bank kutmagan paytda qisman yoki to‘lig‘icha ko‘chirish haqida bankka topshiriq berishi yoki naqd pul shaklida berishni talab qilish huquqiga ega. SHu jihatdan, ushbu hisobvaraqlarda saqlanadigan mablag‘lar muddat jihatidan nisbatan nobarqaror resurslar turkumiga kiritiladi. Bank tomonidan mazkur mablag‘lar kredit resurslari sifatida ishlatilishi uni kutilmagan puytda likvidsizlik holatiga olib kelishiga sabab bo‘ladi. Mablag‘larning tashkil topish manbalari jihatidan qimmatli yoki arzon mablag‘lar guruhiga bulish mumkin. Bu erda asosiy e’tibor depozit operatsiyalari natijasida vujudga keladigan mablag‘larga qaratilib, yuqorida qayd etilgan nisbatan barqaror mablag‘lar tijorat banklari uchun qimmat resurs manbalarini tashkil etadi. Arzon resurs mablag‘lari turkimiga esa o‘z-o‘zidan aniqki nisbatan noborqaror mablag‘lar kiradi. Mul’tiplikatsiya jarayoni va uni majburiy zahira tomonidan cheklanishi. Banklar Depozit Kredit (2-4) Zaxira (2*20/100) "A" bank 1000 800 200 "B" bank 800 640 160 "V" bank 640 512 128 "S" bank 512 409,6 102,4 JAMI: 5000 4000 1000 Manba: Iqtisodiy adabiyotlar asosida mustaqil tayyorlandi. “A” bankdagi dastlabki depozit 1000 birlikning 20%i (200 birlik) majburiy zaxira sifatida Markaziy bankka o‘tkazilgandan keyin tijorat bankining kredit berish imkoniyati 800 birlikni tashkil qiladi. Bu kredit mijozga berilgandan keyin boshqa bank depozitiga aylanishi mumkin. Masalan. Ushbu berilgan kredit summasi “B” bankning mijozi bo‘lgan mahsulot etkazib beruvchining hisobvarag‘iga sotuvdan tushum shaklda kelib tushadi. “A” bankning krediti “B” bankda depozitni vujudga keltiradi. “B” bank bu depozitdan kredit beradigan bo‘lsa, majburiy zaxirani hisobga olgan holda (800*20/100) uning miqdori 640 (800-160) birlikka teng bo‘ladi. Ushbu jarayonni oxirigacha (ya’ni depozit va kreditlarning to‘liq ishlatilishigacha) tasavvur qiladigan bo‘lsak, 1000 birlik shakllantirilgan dastlabki depozit miqdori, majburiy zaxira darajasi 20% bo‘lganda

barcha banklar bo‘yicha 5000 birlikkacha, 800 birlikka teng bo‘lgan dastlabki kredit miqdori esa 4000 birlikka o‘sishi mumkin. Agar majburiy zaxira yo‘q deb taxmin qilinsa nazariy jihatdan depozit mul’tiplpkatsiyasi va kredit ekspansiyasi cheksizlikka teng va teskarisi, majburiy zahira 100% bo‘lgan taqdirda depozit mul’tiplpkatsiyasi 0 ga teng bo‘ladi. Depozit (yoki kredit) mul’tiplpkatsiyasining maksimal miqdori yoki chegarasini hisoblash uchun quyidagi matematik formuladan foydalaniladi. D=D 0 *1/R Bundan: D─bank tizimida shakllantirilishi mumkin bo‘lgan depozitning maksimal miqdori; D 0 ─dastalabkidepozit; R─depozit birligiga teng keladigan likvidlik zahirasi. YUqorida keltirilgan misolimizda depozit mul’tiplpkatsiyasi koeffitsenti 5 yoki 5000 birlikka (D=1000*(1/2)), kredit mul’tiplpkatsiyasi koeffitsenti esa 4 yoki 4000 birlik (K=800*(1/0.2)ka teng. Mul’tiplpkatsiya darajasi majburiy zaxira darajasiga teskari mutanosib ravishda o‘zgaradi, demak majburiy zahira darajasi oshsa, bank tizimining kredit salohiyati imkoniyatlari ham kamayadi. Depozit mul’tiplpkatsiyasi va kredit ekspansiyasi g‘oyasi quyidagi iqtisodiy zaruriyatni keltirib chiqaradi: har qanday tijorat banki depozitlarni qabul qila turib, o‘z mijozlvri oldidagi majburiyatlarini bajarishlari uchun uning ma’lum bir qismini likvidlik zahirasi sifatida saqlashlari lozim. SHu bois tijorat banklarining kredit berish salohiyati miqdori bank tomonidan jalb qilingan moliyaviy resurslar, majburiy xzahira hajmiga bog‘liq. Kredit potensiali (salohiyati) miqdori (Ks)ni qisqacha holda quyidagi formula bilan ifodalash mumkin. Ks=D-Mz-Lz Bu erda: D─jalb qilingan mablag‘lar; Mz─majburiy zahira miqdori; Lz─likvidlikni ta’minlashbo‘yicha zahiralar. SHunday qilib tijorat banklarining kredit salohiyatiga:

• bankka jalb qilingan mablag‘larning umumiy miqdori; • Markaziy bank tomonidan o‘rnatilgan majburiy zahira darajasi; • joriy likvidlilikni saqlash maqsadida tashkil qilingan zahira va undan foydalanish tartibi; • kredit salohiyati manbalarining tarkibi va barqarorligi; • bank majburiyatlarining tarkibi va umumiy miqdori kabi omillar ta’sir ko‘rsatadi. Tijorat banklarining depozit siyosatini shakllantirishda hisobga olinadigan uchunchi omil tijorat bankining likvidligi va to‘lovga qobilligining o‘zgarishi hisoblanadi. Tijorat banki balansining joriy likvidlik darajasini pasayishi bankning depozitlar va ularga hisoblangan foizlarni o‘z vaqtida qaytarish imkoniyatini pasaytiradi. Banklar balansining umumiy likvidligi yomonlashuvi muddatli va jamg‘arma depozitlarining o‘z vaqtida hamda to‘liq qaytarilmaslik holatlarini yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. SHuning uchun ham bank balansining joriy va umumiy likvidligini ta’minlash tijorat banklari depozit siyosatining samaradorligini ta’minlashning muhum omillaridan biri hisoblanadi. Tijorat banklarining depozit siyosatiga ta’sir qiluvchi asosiy omillardan biri Markaziy bankning ochiq bozor operatsiyalarining o‘zgarishi hisoblanadi. Agar Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalarida ko‘proq qimmatli qog‘ozlarni sotuvchi bo‘lib ishtirok etsa, bu holat tijorat banklarining likvidlikini pasayishiga olib keladi. Bu esa, banklarning depozit siyosatiga tegishli o‘zgarishlarni kiritilishiga sabab bo‘ladi. Tijorat banklari depozit siyosatini ishlab chiqishda hisobga olinadigan asosiy omillardan yana biri bank xizmatlari milliy bozoridagi o‘zgarishlar hisoblanadi. Hozirgi vaqtda respublikamizda bir qator tijorat banklarining kredit resurs bazasining nisbatan zaifligi ular tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlar sonini oshishiga to‘sqinlik qilmoqda. Bunda, ayniqsa banklarning qimmatoi qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalari ning rivojlanish darajasi pastligicha qolmoqda. O‘tish

davriga xos bo‘lgan xususiyatlardan biri moliyaviy bozorlarni rivojlanish darajasining past ekanligi hisoblanadi. Bu esa, aholining va korxonalarning pul mablag‘larini keng ko‘lamda bank muassasalariga jalb qilish jarayoniga bevosita salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Xulosa qilib aytadiganda, tijorat banklarining depozit siyosatini oqilona boshqarish banklarning kredit resurslarini salmog‘ini yanada oshishiga olib keladi.

Адабиётлар : 1. Финансы Подредакцией В.М. Родиновой. М.: Финансы и статистика, 1995. 2. Д. Шим и Д. Сигел. Финансовый менеджмент. М.,1996. 3. Д. Шим и Д. Сигел. Методы управления стоимостью и анализа затрат. М., 1995. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон.

Похожие

Agrosanoat majmuasida moliya – kredit tizimining amal qilish mexanizmi

Bank resurslarini tashkil qilish banklarning passiv operatsiyalari banklarning Kredit potensiali

Kredit mexanizmi va uning tarkibiy qismlari

Faoliyatini takomillashtirish jarayoniga ta'minotchilarni jalb qilish.

Kredit mexanizmining bazaviy elementlari