Kredit munosabatlari va ularning ahamiyati

Kredit munosabatlari va ularning ahamiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

333.775390625 KB

Kredit munosabatlari va ularning ahamiyati Reja: l. Kreditlash shartlari (tamoyillari) 2. Kredit munosabatlarining obyektlari va subyektlari 3. Bankning kredit operatsiyalari va ularning xususiyatlari 4. Bank kreditlarining turlari va shakllari 5. Kreditlash uslublari va ssuda hisobvaraqlarining shakllari

l. Kreditlash shartlari (tamoyillari) O‘zbekiston Respublikasi hududida xo‘jalik yurituvchi subyektlarga kredit berish tijorat banklari tomonidan „Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida“gi Qonun asosida va boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofi q ravishda amalga oshiriladi. Kreditlar O‘zbekiston Respublikasining „Korxonalar to‘g‘risida“gi Qonuniga asosan o‘z kapitali va mustaqil balansiga, yuridik shaxs huquqiga ega bo‘lgan mustaqil xo‘jalik yurituvchi subyektlarga beriladi. Tijorat banklari xo‘jalik yurituvchi subyektlarga, ularning mulkchilik shakllaridan qat’i nazar, shartnoma asosida qisqa va uzoq muddatli kreditlar beradilar. Kredit mijozning hisob-kitob varag‘i joylashgan bankda beriladi. Zarar ko‘rib ishlaydigan, nolikvid balansga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga kredit berilmaydi, ilgari berilgan ssudalar esa belgilangan tartibda muddatidan ilgari undirib olinadi. Kredit resurslaridan uzoq muddatli moliyaviy nobarqarorlik, xo‘jasizlik va zararlarni qoplash uchun foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi. Kreditlar muddatiga ko‘ra qisqa muddatli, o‘rta muddatli va uzoq muddatli turlarga bo‘linadi. Qisqa muddatli kredit amal qilish muddati 12 oydan oshmaydigan ssuda bo‘lib, uning muddatining uzaytirilishi kreditlanayotgan tadbirlarni o‘tkazish muddati, ularning qoplanishi va boshqa shartlardan kelib chiqqan holda belgilanadi. Qisqa muddatli ssudalar kreditlarning boshqa turlariga nisbatan likvidliroq hisoblanadi. O‘rta muddatli 1 yildan 3–5 yilgacha, uzoq muddatli kreditlar 3–5 yildan ortiq muddatga beriladi. Kreditlash jarayoni bir nechta tamoyillar asosida amalga oshiriladi: 1) kreditning muddatliligi; 2) kreditning qaytarilishligi; 3) kreditning ta’minlanganligi;4) kreditning to‘lovliligi; 5) kreditning maqsadliligi. Kredit iqtisodiy munosabatlarning belgilangan tizimi sifatida boshqa pul munosabatlaridan farq qiladi, ya’ni pulning xarajati qaytarib berish sharti bilan amalga oshiriladi.

Kreditning keyingi tamoyili muddatlilik bo‘lib, u qaytarishlik tamoyili bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Kreditlashning muddatliligi ikki tomonlama xarakterga ega. Birinchidan, kreditning mohiyati vaqtincha foydalanishga berilgan mablag‘larning qaytarilishinigina bildirib qolmay, balki bu qaytarilishni aniq muddatlarini belgilashni ham taqozo etadi. Kreditning muddati, bir tomondan foydalanishga berilayotgan kredit resurslarining bo‘sh turish muddati bilan belgilansa, ikkinchi tomondan qarz oluvchining mablag‘larga bo‘lgan vaqtinchalik ehtiyojlarining muddatiga bog‘liq. Kreditlash muddatliligining bu ikki tomonlama xarakterini inobatga olib vaqtinchalik foydalanishga berilgan mablag‘larni to‘liq va belgilangan muddatda qaytarilishini ta’minlash mumkin. Kreditning muddatliligiga rioya qilish banklar uchun ham, qarz oluvchilar uchun ham muhim ahamiyatga ega. Buning hisobiga bank kredit resurslarining aylanishini jadallashtirsalar va ulardan oqilona foydalanishga erishsalar, xo‘jaliklar o‘z daromadlarini ko‘paytirish, o‘z va qarz mablag‘laridan foydalanish samaradorligini oshirishlari mumkin. Kredit muddatini uzaytirish aksariyat hollarda bankning ruxsati bilan amalga oshiriladi. Kredit muddati qarz olingan mablag‘lardan qaysi davrgacha foydalanishni hisobga olgan holda belgilanadi. Qaytarilish tamoyili kreditning mohiyatini ifodalaydi. Bank tomonidan mijozlarga beriladigan har bir so‘m pul mablag‘lari yana bankka qaytarilishi lozim. Mablag‘larning uzluksiz doiraviy aylanishi qaytarib berishning iqtisodiy asosi hisoblanadi. Qaytarish tamoyilining shunday muhim xususiyati borki, kreditni boshqa tovar-pul munosabatlarining iqtisodiy kategoriyalaridan farqi bo‘lgan iqtisodiy kategoriya sifatida ajratib turadi. Qaytarilish kreditning ajralmas atributi hisoblanadi. Kreditning keyingi tamoyili – kreditning ta’minlanganligidir. Bunda ssudaning ta’minlanganligi kredit berilishiga asosan qarz oluvchining mulki, moddiy boyliklar zaxiralari, ko‘chmas mulk yoki ishlab chiqarish xarajatlari summasiga mos kelishi bilan belgilanadi. Bu o‘z navbatida kreditni o‘z muddatida qaytarilishiga kafolat berilishini tasdiqlaydi. Olingan kredit mablag‘lari korxonada ishlab chiqarish zaxirasi, tugallanmagan ishlab chiqarish yoki tayyor mahsulot

hamda mavjud moddiy boyliklarni ta’minlash uchun beriladi. Bu tamoyil asosan korxonalarga berilgan ssudalar yoki tomonlar majburiyatlari bilan real ta’minlanadi. O‘zbekiston Respublikasida banklar faoliyati xalqaro banklar amaliyotiga yaqinlashib borayotgan sharoitda kreditning ta’minlanganligi bilan bir qatorda tovar-moddiy boylik va xarajatlardan tashqari garov, kafolat va kafi llik kabi shakllari ham amaliyotda keng qo‘llanilmoqda. Bu holat bank risklarini kamaytirgan holda kreditlarning bankka o‘z vaqtida qaytishini ta’minlaydi. Ssudaning o‘z vaqtida qaytarilishini ta’minlash uchun kredit shartnomasiga ko‘ra qarz oluvchi garovga ma’lum qiymatga ega bo‘lgan molmulkni qo‘yib rasmiylashtiradi. Agar kredit oluvchi kreditni o‘z vaqtida qaytara olmasa, u holda garovni sotish choralari ko‘riladi. Kredit miqdori garovga qo‘yilgan mulk qiymatining 50 foizidan 80 foizigacha miqdorida beriladi. Kreditlashning yana bir tamoyili – olingan kredit uchun haq to‘lash yoki foizlilikdir. Bunda shartnomaga ko‘ra kredit oluvchi korxona o‘z ehtiyoji uchun kreditga olgan pul mablag‘laridan vaqtincha foydalanganligi sababli bankka belgilangan haqni to‘lashi lozim. Amaliyotda bu tamoyil bankning foiz mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Bankning foiz stavkasi bu kreditning „narxidir“. Kredit uchun haq to‘lash korxonalarni xo‘jalik hisobiga, shu jumladan, resurslarning ko‘payishiga hamda jalb qilingan mablag‘lardan foydalanishga ta’sir etadi. Bank muassasalari kredit foizi hisobidan o‘z xarajatlarini qoplaydi. Kredit uchun haq to‘lash tamoyili qarzga olingan mablag‘lardan unumli foydalanish va kreditni qaytarish muddatini tezlashtirish maqsadida korxonaga iqtisodiy ta’sir ko‘rsatish vositasidir. Bank foizi kredit turlariga qarab turlicha belgilanadi. Qaytarilish muddati o‘tib ketgan kreditlar uchun oshirilgan miqdorda foiz olinadi, bu esa qaytarish muddati shartlariga qat’i rioya qilishni talab qiladi. O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari kredit to‘lovi miqdorini belgilashda ahamiyat beradigan quyidagi asosiy tamoyillar mavjud. Bular: – O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklariga beriladigan ssudalar bo‘yicha o‘rnatilgan bazaviy foiz stavkasi;

– banklararo kredit bo‘yicha o‘rtacha foiz stavkasi, ya’ni aktiv operatsiyalarni amalga oshirish uchun boshqa banklardan sotib olingan resurslar; – turli depozit hisobvaraqlar bo‘yicha mijozlarga bank tomoni-dan to‘lanadigan o‘rtacha foiz stavkasi; – bankning kredit resurslarining tarkibi (jalb qilingan mablag‘lar hissasi yuqori bo‘lganda kredit narxi ham yuqori bo‘ladi); – kreditga bo‘lgan talab; – talab qilinayotgan kredit muddati va kredit turi, ya’ni uning ta’minlanganligiga bog‘liq ravishda tavakkalchilik darajasi; – mamlakatdagi pul aylanishi muvozanati (infl atsiya sur’ati qanchalik yuqori bo‘lsa, kredit shunchalik qimmat bo‘ladi, chunki pul qadrsizlanishi tufayli bankning o‘z resurslarini yo‘qotish riski ortadi) va boshqalardir. Kreditning yana bir tamoyili sifatida kreditning maqsadga yo‘naltirilganligini olish mumkin. Bunda aniq xo‘jalik jarayonlarining kredit bilan bog‘liqligi ta’minlanadi. Kreditni mijoz tomonidan maqsadli yo‘naltirish tamoyili qarz oluvchi zimmasiga pul mablag‘larini faqat kredit shartnomasida ko‘rsatilgan maqsadlar uchun sarfl ashni yuklaydi. Uzoq muddatli kredit maqsadli tarzda aniq qurilish obyektlari va asbob-uskunalarni sotib olish uchun beriladi. Kreditlar biznes-reja asosida beriladi. Kreditning maqsadli yo‘naltirilishini ta’minlash uning o‘z vaqtida qaytarilishi uchun real shart-sharoitlarni yaratib beradi. Bu tamoyilga rioya qilish bank muassasalari tomonidan qarz oluvchi korxonalarning hisobotlari asosida nazorat qilinadi. Berilgan kredit qarz oluvchi tomonidan boshqa maqsadga ishlatilgan bo‘lsa, u holda belgilangan tartibda kredit muddatidan ilgari qaytarib olinadi va choralar ko‘riladi. Bank kreditlash tamoyillarining barchasini amaliyotda yalpi qo‘llanilishi bank manfaatlarini himoyalashga yordam beradi. 2. Kredit munosabatlarining obyektlari va subyektlari Bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditning asosiy turi bo‘lib bank krediti, ya’ni tijorat banklari tomonidan beriladigan har xil turdagi va ko‘rinishdagi kreditlar

hisoblanadi. Kredit munosabatlari yuzaga kelishi uchun uning obyektlari va subyektlari bo‘lishi lozim. Bank krediti sohasidagi kredit munosabatlarining subyekti bo‘lib xo‘jalik subyektlari, aholi, davlat va boshqa subyektlar hisoblanishi mumkin. Ma’lumki, kreditlash jarayonida kredit munosabatlarining subyektlari bir tomondan kredit beruvchi va ikkinchi tomondan qarz oluvchi sifatida qatnashadilar. Kreditorlar bo‘lib, o‘zining vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini ma’lum bir muddatga qarz oluvchi ixtiyoriga beruvchi jismoniy va yuridik shaxslar hisoblanadilar. Qarz oluvchi – o‘ziga tegishli bo‘lmagan mablag‘ni vaqtincha ishlatib, uni belgilangan muddatda qaytarib berish va u bo‘yicha foiz to‘lash majburiyatini oluvchi tomondir. Bank kreditiga kelsak, kredit munosabatlarining subyektlari bo‘lib, albatta, kredit beruvchi bank va qarzdor bo‘lib turli yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadilar. Kreditning bu turi asosan banklarning jalb qilingan mablag‘lar bilan ishlashiga bog‘liq. Banklar o‘zida jalb qilingan mablag‘larni ehtiyoji borlarga qayta taqsimlash orqali kreditor sifatida faoliyat ko‘rsatadi. 80-yillarda qayta qurish jarayonlarining boshlanishiga qadar sobiq SSSRda bank kreditini qarzga oluvchi bo‘lib, asosan, xo‘jalik yurituvchi korxona va tashkilotlar qatnashganlar, ammo xo‘jalik organlari va banklar orasida bank krediti sohasidagi amalga oshgan munosabatlar aksariyat hollarda bir xil turdagi davlat mulkchiligiga asoslangan subyektlar o‘rtasida bo‘lgan. Faoliyat ko‘rsatuvchi banklar davlat banklari bo‘lgan, undan tashq ari sob iq Ittifoq davrid agi xo‘jalik subyektlari tarkibida kooperativl ar va boshqa mulkchilik turlariga asoslangan subyektlar hissasi juda sezilarsiz bo‘lgan. Mustaqillikning qo‘lga kiritilishi va bozor munosabatlarining shakllanishi bilan O‘zbekistonda kredit munosabatlari subyektlarining mavqeyi o‘zgardi. Bu vaziyat mulkchilik munosabatlarining chuqur o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘ldi. Bank sohasidagi mulkchilik munosabatlari qo‘shimcha ravishda „Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida“gi Qonun bilan tartibga solina boshlandi. Ishlab chiqarishni dekonsentratsiyalash va davlat tasarrufi dan chiqar ish iqtisodiyotni

demonopolizatsiyalash, mulkchilikni xususiylasht irishni O‘zbekistonda qabul qilingan qonunlar asosida to‘g‘ri amalga oshirilishi birinchidan – xo‘jalik yurituvchi subyektlar va boshqa banklar sonining tez ko‘payishiga, ikkinchidan – ularning ko‘pchiligida egalik qilayotgan davlat mulkchilik shaklini turli xil mulkchilik shakllariga o‘zgartirilishiga olib keldi. Shunday qilib, O‘zbekiston Respublikasida xususiy, davlat, jamoa va kollektiv mulkchiligiga asoslangan korxona va tashkilotlar tuzilishi hamda faoliyat ko‘rsatishiga huquqiy asos yaratildi. Shu bilan birgalikda, aralash mulkchilikka asoslangan korxonalar ham ochilishi va faoliyat ko‘rsatishi mumkin bo‘ldi. Ayniqsa, hukumat tomonidan xususiy tijorat banklarini tashkil qilishni rag‘batlantirish, aksiyadorlik tijorat banklari faoliyatini takomillashtirish, ularni xususiylashtirish va faoliyatini erkinlashtirish sharoitida kredit munosabatlari subyektlarining ko‘lami oshib bormoqda. To‘g‘ridan to‘g‘ri kredit, hisob-kitob, kassa xizmati bilan shug‘ullanuvchi tijorat banklari O‘zbekiston Respublikasi „Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida“gi Qonunga muvofi q istagan mulkchilik turiga asoslangan bo‘lishi, shu jumladan, xorijiy kapitalni jalb qilgan holda ham tashkil qilinishi mumkin. Kreditlash obyekti – bu qarzga olingan summa va uning qaysi obyekt – tovar- moddiy boyliklar, xarajatlar va hokazolarga yo‘naltirilganligini anglatadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, kreditlash tarkibini quyidagicha tasvirlash mumkin: 5-chizma Uch bazaviy element (kreditlash subyekti, obyekti va ta’minoti) umumlashgan holda kreditlash tizimi sifatida harakat qiladi. Lekin boshqa

tomondan yondashadigan bo‘lsak, ulardan biri ham yetarli bo‘lishi mumkin. Masalan, obro‘li va xalqaro bozorda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan fi rma, joriy moliyaviy qiyinchiliklarga duch kelib, bank kreditiga murojaat etdi. Bunda bank iloji boricha bu kreditni be rishga harakat qiladi, chunki bunday mijozni yo‘qotish bank uchun foydali emas. Yana bir misolda ko‘rishimiz mumkin, bir korxona kelajagi juda samarali, istiqbolli va foydali bo‘lgan loy ihani bankka taqdim etib, bu loyihani moliyalash uchun kredit so‘rashi mumkin. Bank ushbu loyiha istiqboliga amin bo‘lsa, yuqori foyda olish maqsadida kredit berishi mumkin. Bu ikkala misolda, birinchi holda faqatgina kreditlash subyektiga, ikkinchi holda faqatgina kreditlash obyektiga e’tibor berilmoqda. Bu hollarda, kreditlash riski yuqori bo‘lib, bank bu mablag‘lardan ajralib qolish ehtimoli bor. Shuning uchun yuqorida sanab o‘tilgan uch bazaviy elementlarga umumlashgan holda e’tibor berish lozim. Endi kreditlash subyektiga yana qaytadigan bo‘lsak, qarz oluvchi mulkchilik turidan qat’i nazar, bank ishonchini qozongan, ma’lum moddiy va huquqiy kafolatlarga ega bo‘lgan foiz to‘lash va kreditni o‘z vaqtida qaytarishga rozi bo‘lgan subyektlar bo‘lishi mumkin. Kreditlash subyektlariga yanada aniqroq yondashadigan bo‘lsak ularni quyidagilarga bo‘lish mumkin: – davlat korxona va tashkilotlari; – kooperativlar; – ishlab chiqarish subyektlari va savdo tashkilotlari; – yakka mehnat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi fuqarolar, fer-merlar, mikrofi rmalar, shirkatlar, birlashmalar; – boshqa banklar; – boshqa xo‘jaliklar xususan hukumat korxonalari, qo‘shma korxonalar, xalqaro birlashmalar va boshqalar. Undan tashqari, qisqa muddatli kreditlarni yuridik shaxs maqomini olmasdan faoliyat ko‘rsatayotgan yakka tadbirkorlar ham olishlari mumkin. Yuqoridagi subyektlar kredit oluvchi sifatida faroliyat ko‘rsatsa, tijorat banklari yoki boshqa

kredit muassasalari kredit beruvchi subyekt sifatida namoyon bo‘ladi. Lekin shuni ta’kidlash kerakki, banklar banklararo kreditlarda qarz oluvchi subyekt sifatida ham faoliyat ko‘rsatadilar. Tor ma’noda kreditlash obyekti, kredit (ssuda) aynan qaysi maqsad uchun berilsa, shu kredit obyekti hisoblanadi va kredit bitimi shu obyekt ustida tuziladi. Amaliyotda qisqa muddatli kre ditlar ishlab chiqarish zaxiralarining turli elementlari uchun beriladi. Sanoatda, masalan, banklar xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg‘i, taralar, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot va boshqalarni kreditlashadi. Savdoda kreditlashning obyekti bo‘lib, tovaroborotdagi tovarlar hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligida banklar dehqonchilik va chorvachilik xarajatlari; mineral o‘gitlar, yoqilg‘i va boshqa xarajatlarni kreditlashadi. Umuman olganda, qisqa muddatli kreditlar quyidagi 3 ta asosiy obyektni kreditlashga yo‘naltiriladi: 1) tovar-moddiy boyliklar; 2) ishlab chiqarish xarajatlari; 3) hisob-kitoblar uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar. Tovar-moddiy boyliklar yuqori salmoqqa ega bo‘lgan kreditlash obyekti hisoblanadi. Korxona normativdan yuqori bo‘lgan tovar-moddiy boyliklarni ishlab chiqarishni joriy qilganda, mavsumiy korxonalarda tovar-moddiy boyliklar rejadan tashqari qabul qilinganda, import mahsulotlari kelib tushganda, ularning transportirovkasi bilan bog‘liq xarajatlarni, savdo va ta’minot tashkilotlarida normativdan yuqori tovar zaxiralari yuzaga kelganda kreditlarga murojaat etiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarish bilan mablag‘lar tushishi jarayoni bir-biriga mos kelmaganda, tugallanmagan ishlab chiqarish salmog‘i oshib ketganda, kelgusi davr xarajatlariga, ba’zi korxonalarga yangi turdagi mahsulotni ishlab chiqarish va korx onani qayta ta’mirlash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni amalga oshirishda kreditlarga murojaat etiladi. Aylanma mablag‘lar odatda debitorlik qarzlari yoki tovar-moddiy boyliklar bilan ta’minlanadi.

Qurilish uchun „oraliq“ kreditlari bino va inshootlar, ofi slar, savdo markazlari va shu kabilarni qurish uchun beriladi. Aniqrog‘i kredit, bino va inshootlarni qurishda kerak bo‘ladigan qurilish materiallari, qurish jihozlarini sotib olishga, quruvchi ishchilarni yollashga beriladi. Bu kabi kreditlar kredit oluvchining boshqa bir uzoq muddatli ta’minoti ostida beriladi. Davlat qimmatli qog‘ozlari va xususiy qimmatli qog‘ozlar dillerlari ba’zi vaqtlarda qisqa muddatlarda yangi qimmatli qog‘ozlar sotib olish uchun mablag‘ga ehtiyoj sezadilar. Bu kabi kreditlarni ko‘pgina banklar „jon“ deb taqdim etadilar. Sababi, bu kreditlar davlat qimmatli qog‘ozlari bilan ta’minlangan bo‘ladi. Bundan tashqari, bu kreditlar juda qisqa muddatlarga beriladi (bir kundan bir necha kungacha). Chakana tovaroborotga kreditlar. Banklar avtomobillar, elektr-maishiy jihozlar, mebellar va boshqa uzoq muddat ishlatiladigan tovarlarni qarzga sotib olishga, dillerlar qarzga sotish shartnomasini imzolaganidan so‘ng paydo bo‘ladigan debitorlik qarzini moliyalashtirish orqali kredit beradi. Bu kabi kreditlashni debitorlik qarzini sotib olish, deb ham izohlash mumkin. Aktivlar bilan ta’minlashga kredit. Bunday kreditlar fi rmalarning joriy ehtiyojlari uchun, aylanma mablag‘larning aylanishini ta’minlash uchun, ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlash uchun, tez pulga aylanuvchi aktivlarni garovga qo‘yib, 12 oygacha bo‘lgan muddatga beriladi. Ta’minot sifatida odatda xomashyo zaxiralari, tovar-moddiy zaxiralari, tayyor mahsulot va ko‘p hollarda debitorlik qarzi hisoblanadi. Bu turdagi kreditning keng tarqalgan shakli faktoring hisoblanadi. Tijorat banklari fi rmalarga uning debitorlik qarzining 70 foizi miqdorida kredit beradi. Mol yetkazib beruvchilar bilan bo‘ladigan hisob-kitoblarni amalga oshirishda, akkreditiv ochishda, ish haqi bo‘yicha davlat korxonalariga kreditlar berishda, o‘zaro qarzlarni kechishda kreditlarga murojaat etiladi. Uzoq muddatli kreditlar quyidagi kreditlash obyektlariga yo‘naltirilishi mumkin: – ishlab chiqarish obyektlarini qurish uchun;

– ishlab chiqarish obyektlarini qayta ta’mirlash, texnik qurol-lantirish va kengaytirish uchun; – texnikalar, asbob-uskunalar va transport vositalarini sotib olish uchun; – yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishni tashkil etish uchun; – noishlab chiqarish sohasidagi obyektlarni qurish va hokazo-lar uchun. O‘rta muddatli kreditlarni kreditlash obyekti ham xuddi uzoq muddatli kreditlarning obyekti singari bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki, kreditlarning turlariga qarab ularning kreditlash obyekti va subyekti farqlanadi. Masalan: – tijorat kreditida – kreditlash obyekti tovar bo‘lib, subyekt esa sotuvchi bilan xaridor hisoblanadi; – bank kreditida yuqorida ko‘rib chiqilgan barcha obyektlar bo‘lishi mumkin; – iste’mol kreditida – kreditlash obyekti iste’mol tovarlari hisoblanadi; – xalqaro kreditda – kreditlash subyekti bo‘lib asosan davlatlar hisoblanadi va hokazo. 3. Bankning kredit operatsiyalari va ularning xususiyatlari Kredit operatsiyalari (lotincha „creditum“ – ssuda degan ma’noni anglatadi) deganda shartlar asosida, ya’ni qaytarishlilik, muddatlilik va to‘lovlilik shartlari asosida ma’lum bir miqdordagi pulni (yoki tovarni) qarzga berish tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, qarzdor qarzni belgilangan muddat ichida qaytarib be rishi va undan tashqari ma’lum summani to‘lashi lozim. Bu summa qarzga olingan mablag‘lar uchun to‘lov bahosi bo‘lib, u kredit uchun foiz deb ataladi. Odatda, zamonaviy bank kreditni pul shaklida qarzga beradi. Bank o‘z tabiati jihatidan moliya-kredit tashkiloti bo‘lib, uning uchun kredit operatsiyalari, bank xizmatlarining bir ko‘rinishi his oblanib, u boshqa bank operatsiyalari (valuta, qimmatli qog‘ozlar, qimmatliklarni saqlash bo‘yicha operatsiyalar va boshqalar) ichida asosiy o‘rin egallaydi. Bank o‘z kredit operatsiyalari uchun faqatgina o‘ziga tegishli bo‘lgan pul mablag‘larini ishlatmay, balki bunday pul mablag‘l arining manbalarini shakllantirishdan hosil bo‘lgan pul mablag‘larini ham ishlatadi. Bunda boshqa

tijorat banklaridan (yoki Markaziy bankdan) olingan kredit bilan bir qatorda, bank, shuningdek, pul mablag‘larini o‘z omonatchilaridan va tashkilotlardan turli hisobvaraqlarga jalb etadi. Bu yerda mablag‘lar saqlanadi va turli xil hisob- kitoblarda (hisob-kitob, joriy, jamg‘arma, talab qilinguncha, muddatli depozit, valuta va boshqa mijozlarning hisobvaraqlari) qo‘llaniladi. Bunday, pul mablag‘larni jalb etish ham kredit xarakteriga ega, chunki u ham qaytarishlilik, muddatlilik va to‘lovlilik shartlariga asoslanadi, bank esa bu yerda qarzdor sifatida namoyon bo‘ladi. 6-sxema Bankning aktiv va passiv operatsiyalari Bank kreditlari muddatiga qarab turlicha bo‘ladi (uzoq, o‘rta va qisqa muddatli); qarzdorning tashkiliy-huquqiy tuzilishiga qarab (davlat, xususiy va aksiyadorlik jamiyati, kooperativlar, uyushmalar, boshqa banklar, qo‘shma korxonalar, fermerlar, jismoniy shaxslar va hokazolar); tarmoqqa qarab, (sanoat qishloq xo‘jaligi, kommunal kredit); maqsadiga qarab (mavsumiy xarajatlar uchun, to‘lov hujjatlarini to‘lash uchun, aylanma mablag‘larni to‘ldirish uchun va boshqa asosiy aktivlar bilan bog‘liq xarajatlarni moliyalashtirish), shuningdek, boshqa mezonlarga qarab yirik, o‘rta va kichik kreditlarga farqlanadi. Bank kredit berish uchun jalb qilingan barcha mablag‘larni va o‘z mablag‘larini ishlatishi mumkin. Tijorat banklari bu mablag‘larning bir qismini majburiy rezervlar sifatida Markaziy bankka o‘tkazishi kerak va, shuningdek,

ularning bir qismini yuqori likvid mablag‘lar shaklida (kassadagi naqd pullar mijoz larga joriy xizmatlarni to‘lash uchun yetarli bo‘lishi lozim yoki boshqa operatsiyalar – qimmatli qog‘ozlar, mol-mulkka ega bo‘lish va boshqalar uchun ishlatishga) saqlanishi lozim. Mablag‘lar qoldig‘i bankning kredit potentsialini ifodalab, kredit berish uchun ishlatiladi. Bank foyda ko‘rib ishlashi uchun o‘z kredit potensialidan samarali foydalanishi lozim, bu esa zamonaviy sharoitlarda juda qiyin masala hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotida rejali iqtisodiyotdan farqli o‘laroq, kredit munosabatlarining markazlashtirilgan qat’i me’yorlari bo‘lmaydi. Bu esa, bank va qarzdorning o‘zaro munosabatlari shartnoma asosida tuzilishini anglatib, ikkala tomon ham teng huquqli va o‘z maqsadlariga asoslangan holda ularni mujassamlashtirib faoliyat ko‘rsatadilar. Qarzdor kredit olish uchun o‘ziga munosib bankni tanlashi va bir yo‘la turli banklar kreditlaridan foydalanishi mumkin. Bank ham o‘z navbatida mijozlarni tanlash huquqiga ega va unga kredit be rishda o‘zlariga muhim va foydali deb topgan shartlarni qo‘yishi mumkin. 4. Bank kreditlarining turlari va shakllari Endi banklar tomonidan berilayotgan kreditlarni turli belgilari va shakllariga qarab ko‘rib chiqsak. Jahon amaliyotida bank kreditlarining yagona, umumlashgan tasnifi yo‘q, chunki kreditlarning turli xil shakllari har bir mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga, uning urf-odatlariga, aholi orasida ssudalarni berish va qaytarish tarixan shakllangan usullariga bog‘liq bo‘ladi. Shunday bo‘lsa ham eng ko‘p uchraydigan bank kredit operatsiyalarini turli xil mezonlar va o‘lchovlaridan kelib chiqqan holda guruhlashtirishga harakat qilib ko‘ramiz (5-chizma). Bank kredit operatsiyalari quyidagicha tasnifl anadi. 1. Bank kreditlari qarz oluvchilarning guruhlari bo‘yicha tasnifl anishi mumkin. Bank kreditlarini oluvchilar – hukumat, boshqa banklar, xo‘jalik subyektlari, turli moliya tashkilotlari, aholi hisoblanadi.

2. Kreditlar maqsadi yoki qaysi sohaga yo‘naltirilishi bo‘yicha: sanoat, qishloq xo‘jaligi, savdo, investitsion, iste’mol va boshqa kreditlarga bo‘linadi. Bank kreditlari ishlatilishi sohasi bo‘yicha 2 xil bo‘lishi mumk in: asosiy kapitalni moliyalashtirish uchun yoki aylanma kapitalni moliyalashtirish uchun ssudalar beriladi. Bular o‘z navbatida ishlab chiqarish yoki muomala (savdo) sohasiga yo‘naltiriladigan kreditlarga bo‘linadi. Infl atsiya sharoitida tijorat banklari amaliyotida savdo va spekulativ (chayqovchilik) operatsiyalarini moliyalashtirishga yo‘naltirilgan ssudalar aksariyat qismni tashkil etadi. 3. Hajmi bo‘yicha kreditlar katta (yirik), o‘rta va kichik kreditlarga bo‘linadi. Lekin xalqaro amaliyotda bu kreditlarni bel gi bo‘yicha yagona o‘lchov (mezon)i yo‘q. 10 000 AQSH dollarigacha bo‘lgan summadagi kreditlar kichik kreditlarga kiradi. 4. Qaytarish muddati bo‘yicha kreditlar talab qilingungacha bo‘lgan va muddatli bo‘ladi. Muddatli kreditlar qisqa, o‘rta va uzoq muddatlilarga bo‘linadi. Ssudalar bu mezon bo‘yicha turli mamlakatlarda farqlanadi. Aksariyat banklar asosan qisqa muddatli va uzoq muddatli kredit berish bilan shug‘ullanadi. 5. Ta’minlanganligi bo‘yicha kreditlar ta’minlanmagan va ta’minlangan kreditlarga bo‘linadi. Ta’minlangan kreditlar ta’minlanganlik xarakteriga qarab garovli, kafolatlangan, sug‘urtalangan va hokazolarga bo‘linadi. Ta’minlanmagan kreditlar ishonchli (blankali) deb ham ataladi va odatda faqat solo-veksel (qarz oluvchining ssudani qaytarish majburiyati) orqali taqdim etiladi. Ta’minlanmagan kreditlar qarz oluvchining obro‘sini va uning daromadlarini hisobga olgan holda beriladi. Kreditning sifati past bo‘lganda ham u ta’minlanmagan kredit deb yuritiladi va bunda kreditlar bo‘yicha kreditning qaytmaslik riski yuqori bo‘ladi. 6. Berilish usullari bo‘yicha kreditlar, qoplash uchun va to‘lov kreditlariga bo‘linadi. Birinchi holatda kredit qarz oluvc hining hisobvarag‘iga xarajatlarni qoplash uchun o‘tkaziladi. Bunda yana avans xarakteridagi ssuda

mablag‘lari o‘tkazilishi ham nazarda tutiladi. Ikkinchi holatda bank ssudasi bevosita naqd pulsiz hisobkitoblarda hisob hujjatlarini to‘lash uchun beriladi. Shu bilan birga bir martalik kreditlar ham bo‘ladi. Bu kreditlar shartnomada belgilangan muddat va summada taqdim etiladi. Bi roq ko‘pchilik mamlakatlarda kredit liniyalari keng qo‘llaniladi. 7. Qaytarilish tartibi bo‘yicha bank kreditlarini 2 guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhga bir vaqtda qaytariladigan kreditlar, ikkinchi guruhga bir necha muddatda bo‘lib-bo‘lib to‘lanadigan kreditlar kiradi. Odatda yuridik shaxslar va aholiga joriy ehtiyojlarni qoplash uchun naqd pul mablag‘lari kerak bo‘lganda beriladigan qisqa muddatli kreditlar, bir vaqtda qaytariladigan kreditlar hisoblanadi. Bunda asosiy qarz va foizlar yagona summada kredit muddati tugashi bilan qaytariladi. Bir necha muddatda qaytariladigan kreditlar – bu ikki yoki undan ortiq to‘lovlar bilan amalga oshiriladigan ssudalar hisoblanadi (odatda har oy, har kvartal yoki har yarim yilda). Bu guruhga turli xil kreditlar: tijorat, ochiq schot bo‘yicha, veksel, lizing, faktoring, forfeyting va boshqalar kiradi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda bir necha muddatda qaytariladigan kreditlar yuridik va jismoniy shaxslarga tovarlar va ko‘chmas mulklarni sotib olish uchun beriladigan o‘rta va uzoq muddatli kreditlashda keng qo‘llaniladi. Jahon moliya bozorlarida investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun kreditlar bir necha muddatlarda qaytarish sharti bilan beriladi. 8. Foiz stavkalarining turlari bo‘yicha bank kreditlarini 2 guruhga bo‘lish mumkin: qat’i foizlardagi kreditlar va suzuvchi foiz stavkalaridagi kreditlar. Ssudalar kreditlashning butun muddatiga beriladigan va qayta ko‘rib chiqilmaydigan qat’i foiz stavkalari shartlarida berilishi mumkin. Qarz oluvchi bu holatda foiz stavkalari bozorlarida konyuktura o‘zgarishiga qaramasdan kreditdan foydalanganligi uchun kel ishilgan stavkada foiz to‘laydi. Bu ham kreditorga, ham qarz oluvchiga qulay, chunki ikkala tomon ham berilgan kreditdan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan o‘z daromad va xarajatlarini to‘g‘ri

hisoblab chiqish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Qat’iy foiz stavkalari odatda qisqa muddatli kreditlashda qo‘llaniladi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda kreditlarni berishda qat’iy va suzib yuruvchi foiz stavkalarining har ikkalasi ham keng qo‘llanilmoqda. Suzib yuruvchi foiz stavkalari – bu kredit bozorlarida vujudga keladigan holatlarga bog‘liq bo‘lgan doimiy o‘zgaradigan foiz stavkalaridir. 9. Kredit qaysi valutada berilishiga qarab ham guruhlarga bo‘linadi. Odatda tijorat banklari kreditlarni milliy valutada yoki chet el valutasida berishi mumkin. O‘zbekistonda milliy valuta va chet el valutasidagi kreditlar ko‘p qo‘llanilmoqda. 10. Kreditlar soni bo‘yicha kreditlar quyidagi guruhlarga bo‘linishi mumkin: – yagona bank beradigan kreditlar; – sindikatlashgan kreditlar; – parallel kreditlar. Amaliyotda bir bank tomonidan beriladigan ssudalar keng tarqalgan. Biroq ayrim mamlakatlar va integratsion guruhlar iqtisodiyotning rivojlanish imkoniyatiga qarab yagona bank imkoniyati yetmaydigan yirik kreditlarga ehtiyoj sezilmoqda. Bu esa banklarni guruhlarga qo‘shilib sindikatlashgan kredit berishg undamoqda. Sindikatlashgan kreditda (konsorsium) 2 yoki undan ortiq birlashgan kreditorlar bir qarzdorga kredit taqdim etadi. Bir guruh bank-kreditorlar ma’lum muddatga bo‘sh turgan moliyaviy resurslarini kreditlash maqsadida bir obyekt yoki qarzdorga birlashtiradi. Bir yoki yetakchi bank-koordinatorlarning katta bo‘lmagan bir guruhi butun sindikat nomidan qarz oluvchi bilan kredit bi timi shartlari bo‘yicha muzokaralar olib boradi, kerakli summa yig‘ishini ta’minlaydi. Amaliyotda ikki yoki undan ortiq banklar qarz oluvchiga parallel kreditlar berish holatlari ham bo‘lishi mumkin. Sindikatlashgan kreditdan farqli o‘laroq, bu holatda mijoz bilan har bir bank alohida ish olib boradi, so‘ngra esa umumiy kredit shartnomasini tuzadilar. Shunday qilib tijorat banklarining kreditlari qaysi belgilarga qarab tasnifl anmasin, ularni berishdan maqsad mijozning mablag‘ga

bo‘lgan ehtiyojini qondirgan holda bankka yuqori daromad keltirishni ta’minlashdan iborat. 5. Kreditlash uslublari va ssuda hisobvaraqlarining shakllari Kredit sohasidagi munosabatlar belgilangan ma’lum tizimga ega bo‘ladi. Bankning kreditlash tizimi deganda kreditlash jarayonini tashkil qiluvchi va uni kreditlash tamoyili bo‘yicha tartibga solinishini belgilovchi elementlar majmuasi tushuniladi. Kreditlash tizimining tashkiliy elementlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: – kreditlash jarayonida qarz oluvchining o‘z mablag‘larining qatnashish tartibi va darajasi; – kreditning maqsadga yo‘naltirilganligi; – kreditlash uslublari; – ssuda hisobvaraqlarining shakllari; – ssuda qarzini tartiblash usullari; – ssuda mablag‘larini maqsadli va samarali foydalanilishini, hamda o‘z vaqtida qaytarilishini nazorat qilish tartibi va shakllari. Bankning ilgari hukm surgan kreditlash tizimi xo‘jalik organlarining o‘z va qarz mablag‘laridan foydalanish chegarasi qonun bilan qat’i chegaralanishiga asoslangan. Zamonaviy kreditlash tizimi davlat tomonidan xo‘jalik organlarining o‘z va qarz mablag‘lari o‘rtasidagi nisbat kabi me’yorlarni belgilamasligi bilan xarakterlanadi. Faoliyat yuritishning bunday tijorat asoslari xo‘jaliklarning o‘z mablag‘larini maksimal ishlatishga va qarz mablag‘lari old ida to‘liq mas’uliyatni sezishga majburlaydi. Shuningdek, qarz mablag‘lari faqatgina bank krediti sifatida emas, balki xo‘jaliklararo pul va tovar shaklida qatnashadi. Korxonalar kimdan, qancha miqdorda qarz olishi va uning shartlari shartnomada ko‘rsatiladi. Korxonalarning xo‘jalik oborotidagi o‘z mablag‘lari hajmining olinishi mumkin bo‘lgan kredit hajmiga va kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlarini hisoblash mijoz faoliyatining samaradorlik darajasiga ta’sir qiladi.

Bozor munosabatlariga o‘tishdagi aylanma mablag‘larni bunday tashkillashtirish obyektni kreditlashdan subyektni kreditlashga o‘tishga zamin yaratdi. Bu esa kreditlash mexanizmidagi yangi va samarali davrdir. Bankning kreditlash tizimining asosiy elementi bo‘lib kreditlash usullari hisoblanadi, chunki ular bu tizimning bir qator elementlari: ssuda schoti turi ssuda majburiyatini tartibga solish, qarz mablag‘larini maqsadli ishlatish va ularni o‘z vaqtida qaytarish tartibini va shaklini nazorat qilish kabilarni belgilab beradi. Kreditlash usullari deganda kreditlash tamoyillariga mos ra vishda kreditni berish va qaytarish uslublari tushuniladi. Sobiq Ittifoq bank amaliyotida kreditlashning 3 usuli: qoldiq bo‘yicha, aylanma bo‘yicha va aylanish-qoldiq usullari bo‘yicha kreditlash tartibi qo‘llanilgan. Qoldiq usuli bo‘yicha kreditlashning mohiyati shunda ediki, kreditning harakati kreditlanayotgan moddiy qiymatliklarning, ya’ni tovar- mahsulotlar, tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr xarajatlari, tayyor mahsulot va yuklab jo‘natilgan tovarlarning qoldiq qiymati bilan bog‘lanar edi. Zaxiralarning me’yordan oshishi kreditga talabni oshirish, kamayishi esa kreditning ma’lum qismining qaytarilishi lozimligini ko‘rsatardi. Shu bilan birga, kreditlash usullarida kredit qoplash xarakteriga ega edi, chunki zaxira va xarajatlarning me’yordan ortiq qismi o‘z mablag‘lari bilan emas, balki kredit hisobidan qoplanar edi. Aylanish usuli bo‘yicha kreditlashning xususiyati shunda ediki, kredit harakati material qiymatliklarning aylanishi, ya’ni, kelib tushishi va ishlatilishi bilan belgilanar edi. Kreditlashning bunday usulida yangi kredit berish va ilgari berilgan kreditni qaytarish faqatgina vaqt bo‘yicha mos kelishi mumkin edi. Bu yerda kred it to‘lov xarakteriga ega edi, chunki ssuda berish bevosita ishlab chiqarish xarajatlarini, tijorat banki Markaziy bankka to‘lash uchun qarz mablag‘lariga ehtiyoj sezilgan vaqtda amalga oshirilardi. Qarz mablag‘larining to‘liq oborotidan so‘ng kreditning qaytarilishi rejaga asosan amalga oshirilardi. Kreditlashning ushbu usuli yordamida xo‘jalik organlari to‘lov oborotining uzluk

sizligiga va, shuningdek, qarz oluvchini xo‘jalik oborotida kreditni doimiy qatnashuviga erishilgan edi. Qoldiq bo‘yicha kreditlash usuli xo‘jalik yuritishning bozor munosabatlari davrida o‘zining amaliy mohiyatini yo‘qotdi, chunki 80-yillardagi bank islohotining birinchi bosqichida ko‘pgina samarasiz obyektlarni kreditlashdan sog‘lom obyektlarni yagona, umumlashtirilgan sxemada faqatgina aylanish bo‘yicha kreditlashga o‘tildi. Shu bilan birga, aylanish usuli bo‘yicha kreditlash yalpi zaxira va ishlab chiqarish xarajatlari bo‘yicha kreditlash shaklini oldi va bunga xo‘jalik tarmoqlarining deyarli barchasi o‘tkazildi. Zamonaviy sharoitlarda ba’zi davlat sanoat, transport, qurilish, qishloq xo‘jalik, savdo va ta’minot tashkilotlarini kreditlash ushbu tartibda amalga oshirilmoqda. Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasida tijorat banklari yangi tijorat tuzilmalari, ya’ni mulkchilikning boshqa turiga asoslangan subyektlarga kredit berishda tijorat banklarining xorij amaliyotiga tayanib kreditlashning yangi usullaridan foydalanmoqdalar. Xorijiy bank amaliyotida kreditlashning ikki usuli ma’lum. Birinchi usulning ahamiyati har bir ssuda induvidual tartibda ko‘rib chiqilishidadir. Ssuda ma’lum maqsaddagi ehtiyojni qondirishga beriladi. Ushbu usul aniq muddatga ssuda ajratishda qo‘llaniladi. Ikkinchi usulda ssuda bank tomonidan qarz oluvchiga oldindan belgilab qo‘yilgan kredit limiti bo‘yicha beriladi, bunda qarz oluvchi unga qo‘yilgan to‘lov hujjatini o‘z vaqtida to‘lash majburiyatini oladi. Kreditlashning ushbu shakli kredit liniyasi deb ataladi. Kredit liniyasi barcha hisob-kitob, pul hujjatlari bank va mijoz o‘rtasidagi shartnomaga asosan 1 yilga ochiladi, ba’zan undan qisqa muddatga ham ochilishi mumkin. Kredit liniyasi muddati davomida mijoz bank bilan qo‘shimcha kelishuvga asosan istagan vaqtida ssuda olishi mumkin. Ammo bank qarz oluvchining moliyaviy holati zaiflashganini aniqlasa, mijozga belgilangan limit chegarasida ssuda berishdan bosh tortishi mumkin. Kredit liniyasi, odatda, moliyaviy barqaror va e’tiborli

mijozlarga ochiladi. Mijoz iltimosiga binoan kreditlash limiti qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. Davom ettiriladigan va davom ettirilmaydigan kredit liniyalari farqlanadi. Davom ettirilmaydigan kredit liniyasi ochilib, ssuda berilgan va qaytarilgandan keyin mijoz va bank o‘rtasidagi aloqalar tugatiladi. Davomlashtiriladigan kredit liniyasida kredit belgilangan limit asosida avtomatik ravishda beriladi va qaytariladi. Agar, bank tomonidan mijozga kredit liniyasi ma’lum tovarlarga bir shartnoma bo‘yicha bir yil ichida pul to‘lash uchun ochilgan bo‘lsa, kredit liniyasi maqsadli bo‘ladi. Kreditlash usuli kredit berishda va qaytarishda ishlatiladigan ssuda hisobvarag‘i shaklini tanlab beradi. Banklar kreditlash operatsiyalarini amalga oshirish uchun ssuda schotlarini ochadilar. Maxsus ssuda hisobvaraqlari doimiy kreditga ehtiyoj sezuvchi va to‘lov oborotining katta qismini kredit hisobiga amalga oshiruvchi xo‘jaliklarga ochiladi. Maxsus ssuda hisobvaraqlarini ishlatish tovarlarni sotishdan tushgan barcha tushumni kreditni o‘z vaqtida qaytarish va qarz oluvchining o‘z mablag‘larini qayta ishlab chiqish jarayonida to‘liq ishtirokini ta’minlash uchun ajratiladi. Shunday qilib doimiy kreditlash va qaytarish operatsiyalari maxsus ssuda hisobvarag‘idan o‘tkaziladi. Hisob-kitob hisobvarag‘iga yordamchi rol beriladi, chunki undan qisqa doiradagi ya’ni daromadni taqsimlash va ish haqi berish operatsiyalari o‘tkaziladi. Ssuda hisobvarag‘ini ishlatishning bunday tartibi uning zamonaviy xo‘jalik yuritish sharoitida ishlatilishini cheklab qo‘yadi. Oddiy ssuda hisobvaraqlari bank amaliyotida asosan bir martalik ssuda berishda ishlatiladi. Bu hisobvaraqlar bo‘yicha majburiyatlarni qaytarish belgilangan muddatlarda amalga oshiriladi. Agar korxonalar bir vaqtning o‘zida bir necha obyektlar uchun kredit olmoqchi bo‘lsalar, bir necha oddiy ssuda hisobvaraqlari ochadilar va ssudalar turli muddatga, shartlarda va har xil foizlarda beriladi. Ssudaning bunday hisob shakli bank nazorati uchun muhim ahamiyatga ega.

Aylanma-qoldiq usul bo‘yicha to‘lovlarni va kreditga layoqatli korxonalarni kreditlash yagona aktiv-passiv ya’ni kontokorrent hisobvarag‘idan amalga oshiriladi. Ushbu hisobvaraq mijozga bo‘lgan yuqori ishonchni bildiradi. Hisobvaraqning debetidan mijozning ishlab chiqarish faoliyati va foydani taqsimlash bilan bog‘liq to‘lovlari o‘tadi, kreditga barcha tu shumlar yoziladi. Hisobvaraqning kredit qoldig‘i korxonani o‘z mablag‘i borligini, debet qoldig‘i esa bankdan mablag‘ jalb qiling anini bildiradi. Xo‘jalik yuritishning bozor munosabatlari sharoitida oddiy ssuda hisobvaraqlari keng tarqalgan. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan xo‘jalik subyektlarini qisqa muddatli kreditlash quyidagi usullarda amalga oshirilmoqda: Alohida ssuda hisobvarag‘i orqali kreditlash. Tijorat banklari xo‘jalik subyektlarini „kredit liniyasi ochib“ yoki „kredit liniyasi ochmasdan“ kreditlashi mumkin va bu kreditlar tovar-moddiy boyliklar, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning pul hisobkitob hujjatlarini to‘lash, muddati 30 kundan oshmagan davrga, qarzdorning asosiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan akkreditivlar ochish uchun, beriladi. Kredit bank tomonidan kelishilgan muddatlarda quyidagi tartibda so‘ndirilishi mumkin: – so‘ndirilish muddati kelgan majburiyatlar bo‘yicha mablag‘-larni mijozning hisobvarag‘idan undirib olish orqali; – muddatidan oldin qarzdorning topshirig‘iga ko‘ra hisob raqamidagi bo‘sh qoldiq mablag‘larni so‘rab olish orqali; – garov mulkini o‘zlashtirish orqali. Xo‘jalik subyektini „kredit liniyasi ochib“ kreditlash alohida hisobvaraq orqali, oldindan kelishib olingan kredit summasi doirasida amalga oshiriladi. Kredit liniyasining hisobidan qarzdorning asosiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan tovar-moddiy boyliklar, bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar bo‘yicha pul hisob-kitob hujjatlarining to‘lovi amalga oshiriladi. Bundan keyin qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi, tayyorlov faoliyati bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlarga, savdo, ta’minot va boshqa xil

faoliyat bilan shug‘ullanuvchi xo‘jalik subyektlariga, kreditlashning barcha tartib- qoidalari asosida beriladi. Kontokorrent schoti ochilganda mijozning boshqa schotlari yopiladi. Kontokorrent hisobvaraqlar: – debet qoldig‘i bo‘yicha mijoz bankka shartnomada kelishil-gan stavka bo‘yicha foizlar to‘laydi; – kredit qoldig‘i bo‘yicha bank mijozga shartnomaga muvofi q foiz to‘laydi. Kontokorrent hisobvarag‘ining amal qilish muddati 12 oydan oshmasligi lozim. Muddat tugashi bilan mijoz kredit saldosini ta’minlashi kerak. Aks holda, muddat tugagach, uni to‘la so‘ndirgunga qadar kredit berish to‘xtatiladi. Overdraft – kontokorrent kreditning maxsus shakli hisoblanadi. Uning alohida xususiyati shundaki, bank mijozga uning hisobr aqamida qisqa davr ichida debet saldoga ega bo‘lishga ruxsat beradi. Odatga ko‘ra overdraftdan foydalanish juda ishonchli mijozlarga taqdim etiladi. Overdraftda qarzdorlikni so‘ndirish uchun overdraft hisobvarag‘iga kelib tushayotgan barcha summalar yo‘naltiriladi, natijada kreditning hajmi kelib tushayotgan mablag‘lar hajmiga qarab o‘zgarishi mumkin. Overdraftda qarzdor har oyning oxiriga overdraft qoldig‘i bo‘yicha kredit saldosini ta’minlanishi ker ak. Agar mijozning shu bankda depozit schoti bo‘lsa, undagi mablag‘lar doirasida doimiy debet saldoga ega bo‘lishiga ruxsat beriladi. Aksincha bo‘lsa, mablag‘lar berish u to‘la so‘ndirilgunga qadar to‘xtatiladi. Qimmatli qog‘ozlar garovi ostida kredit (lombard kredit). Lombard krediti o‘zida tovar-moddiy boyliklar, bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar (asosiy faoliyatga tegishli bo‘lgan)ni to‘lash uchun alohida ssuda schotidan qimmatli qog‘ozlar garovi ostida berilgan qisqa muddatli kreditlarni ifodalaydi. Lombard kredit ta’minotiga quyidagilar kredit shartnomasiga asosan qabul qilinadi: – davlat qimmatli qog‘ozlari; – boshqa xil emitentlarning aksiya va obligatsiyasi, depozit ser-tifi katlari.

Lombard kreditining e’tiborli xususiyati shundaki, garov shartnoma imzolangan kungi nominal qiymati bo‘yicha emas, balki uning kurs o‘zgarishi tavakkalchiligini hisobga olgan holda uning ma’lum qismigagina baholanadi. Qimmatli qog‘ozlar garovi ostidagi lombard krediti alohida ssuda hisobvarag‘idan tovar-moddiy qiymatlar va xizmatlari uchun hisob-kitob hujjatlarini to‘lashga qimmatli qog‘ozlar garovi ostida kredit beriladi. Banklarning o‘zi tomonidan chiqarilgan qimmatli qog‘ozlari garov sifatida qabul qilinishi mumkin emas. Shu bois qimmatli qog‘ozlarni garovga olib lombard krediti be rish to‘g‘risida qaror qabul qilinayotganda bank qarz oluvchining moliyaviy ahvoli va kredit qobiliyatini tahlil qilish bilan bir vaqtda kredit ta’minoti tarzida qabul qilinadigan qimmatli qog‘ozlar sifati, ularning kurs riski darajasini baholashga alohida e’tibor beradi. Shu tariqa qimmatli qog‘ozlar kotirovka qilinayotganda ularning kurs riskini belgilab beruvchi qimmatli qog‘ozlar bozoridagi birja kursi o‘zgarishlari munosabati bilan qimmatli qog‘ozlarning garov qiymati birja qiymatining 80 foizidan, kotirovkalanmaydigan qimmatli qog‘ozlar garov qiymati esa nomin al qiymatining 60 foizidan oshmasligi zarur. Qimmatli qog‘ozlarni garovga olib beriladigan kredit 12 oygacha muddatga yoki qimmatli qog‘ozlar muomalada bo‘lishi muddatiga berilishi lozim. Qimmatli qog‘ozlar kotirovkasining birja kursi kredit shartnomasida qayd etilganda fond birjasidagi oxirgi savdoda chiqarilgan kotirovka ma’lumotlari hisobga olinadi. Davlat qimmatli qog‘ozlari reyting sifati, ayniqsa, yuqori darajada bo‘ladi. Shu bois ular garovga qabul qilinayotganda beriladigan kreditning maksimal summasi ular garov qiymatining 90 foizigacha yetishi mumkin. Qarz oluvchi sotib olgan boshqa qimmatli qog‘ozlar garovga olinayotganda kreditning maksimal summasi garov qiymatining 80 foizidan yuqori bo‘lmaydi. Lombard kreditini berish, qaytarish va ulardan foydalanganlik uchun foizlar to‘lash tartibi umumiy asoslarda amalga oshiriladi va u alohida qarz hisobvarag‘i bo‘yicha kreditlash tartibiga o‘xshashdir.

Asosiy faoliyat bilan bog‘liq tovar-moddiy boyliklar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar haqini to‘lash maqsadida tuzilgan pul hisob-kitob hujjatlari pulni to‘lash uchun qabul qilinadi. Qarz oluvchi bankka garovga qo‘ygan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha oladigan daromadlariga foizlar qo‘shilmaydi. Qimmatli qog‘ozlarni garovga olib kredit shartnomasi tuzilgandan keyin bank qimmatli qog‘ozlar emitentiga uning qimmatli qog‘ozlarini garovga qo‘yish bitimi tuzilganligini hamda qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha daromadlar kiritilishi lozim bo‘lgan depozit hisobvarag‘i nomerini ma’lum qiladi. Lombard krediti beriladigan hollarda garovga qo‘yilgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha olinadigan daromadlar qarz oluvchining muddatsiz depozit hisobvarag‘iga qo‘yiladi (depozit shartnomasini rasmiylashtirmasdan) va birinchi navbatda ularni saqlash xarajatlarini qoplashga, shuningdek, kreditdan foydalanish uchun foizlarni to‘lashga yo‘naltiriladi. Kreditlash jarayonida bank garovga qo‘yilgan qimmat- li qog‘ozlar kotirovkasi, birja kursidagi o‘zgarishlar to‘g‘risida teleks, kompyuter aloqasi va aloqaning boshqa turlari yordamida axborot to‘plab boradi. Kreditlash davomida fond birjasida o‘tkazilgan savdo natijalariga ko‘ra, garovga qo‘yilgan qimmatli qog‘ozlar qiymati pasaygan bo‘lsa, u holda kredit qo‘mitasining qaroriga muvofi q qarz oluvchiga shu summada qo‘shimcha ta’minot berish talabi bildirilishi yoki kredit miqdori qaytarilib, kreditning ta’minlanmagan qismi muddatidan oldin undirib olinishi mumkin. Lombard krediti bo‘yicha barcha majburiyatlar bajarilganidan keyingina garovga qo‘yilgan qimmatli qog‘ozlar va ular bo‘yicha olingan daromadlar qarz oluvchiga qaytariladi. Tovar (mol) garovi ostidagi lombard krediti. Lombard krediti uchun garov ko‘rinishida faqatgina nisbatan baholi tovarlar, qaysiki, ularning savdosi birjada yuritilishi, tovar partiyasining miqdori va sifatini belgilash bilan bir vaqtda bahosini ham aniqlash imkonini berishi shartlarida ishlatilishi mumkin. Masalan, bu kofega, bug‘doyga, shakarga, paxtaga tegishli. Bu tovarlarning qiymat bahosini

aniqlash uncha qiyin emas. Tovar turiga qarab garov bahosi 50 dan 66 gacha 2/3 % tebranib turadi. Garov sifatidagi tovarlar bank nomiga yuklatiladi. Bankka tovarni saqlashlik guvohnomasi beriladi. Ayrim hollarda bu mijozning o‘zida ham qolishi mumkin. Lekin bank ruxsatisiz tovardan foydalanish mumkin emas. Yo‘ldagi tovar ayniqsa, dengiz orqali tashiladigan tovarlar garovi ostidagi kredit keng tarqalgan hisoblanadi. Bunday paytda garov hujjati sifatida konosament ishlatiladi. Qimmatbaho metall garovi ostidagi kredit. Bu lombard kreditining eski usullaridan bo‘lib, hozirda u juda kam ishlatiladi. Garovni baholashdagi qiymat asosan oltin tangalar, slitkalar, kumush, platina va boshqalar qariyb 95 foiz qimmatbaho metall narxiga mos keladi. Talabnoma garovi ostidagi kredit, har xil moliyaviy talablar, masalan, jamg‘arma omonatlari, sug‘urta shartnomasi bo‘yicha talablar, ipotekalar va boshqalar garov sifatida xizmat qilishi mumkin. Talabnoma garovlarini baholashda ularning turlariga qarab ajratiladi, ammo ularning umumiy darajasi nisbatan yuqori bo‘ladi. Lombard krediti belgilangan muddatlarda qaytarilmagan hollarda bank imtiyozli oy tugaganidan keyin garov to‘g‘risidagi amaldagi qonunga muvofi q o‘z garov huquqidan foydalanadi. Lombard kreditining kredit oluvchi uchun afzallik tomonlari quyidagilar hisoblanadi: – likvidli mablag‘larga kuchli ehtiyoj sezilgan taqdirda vaqtinchalik, qisqa muddatli pullarni yuzaga keltiradi; – kreditning amal qilish muddati unga bo‘lgan zaruriyatiga bog‘liq ravishda o‘rnatilishi mumkin; – rentabelli qimmatli mulklar garovga qo‘yilganda ularni sotish-ga zarurat qolmaydi; – garovga qo‘yilgan buyumga mulkchilik huquqi saqlanib qoladi; – kredit beruvchi tomon uchun afzalligi.

Lombard krediti – bu avvalo ishonchli kredit, ya’ni kredit to‘lovi kechikib qolgan taqdirda kreditor garovni sotadi va tus humdan pulga ega bo‘ladi. Yuqorida biz ba’zi kredit turlariga ta’rif berib o‘tdik, ba’zi kredit turlarining mohiyatini keyingi paragrafl arda chuqurroq ko‘rib chiqamiz. Quyidagi tayanch so‘zlarga ta’rif bering Qisqa muddatli kreditlash Kreditnin g obyekti Moliyalashtirish Kreditnin g subyekti Investitsiyalar Kreditor Kreditning tamoyillari Qarz oluvchi Ta’minlanganlik Kredit liniya Kreditlash usullari Konsome nt

Fоydalanilgan adabiyotlar Asоsiy adabiyotlar: 1. Abdullaeva S h .Z., «Bank ishi». O’quv qo’llanma. –T.: Moliya.2003 2. Abdullaeva Sh.Z., «Pul kredit va banklar» O’zbekistоn Respublikasi Bank-mоliya akademiyasi, «Mоliya» nashriyoti,2000 y. 3. Balabanova I.T., “Banki i b ankоvskоe delо ”, Ucheb posob. Piter, 2003. 4 . Kоlesnikоv V.I., «Bankоvskоe delо» Mоskva, 4- izd. «Finansi i statistika», 2002 g. 5 . Jarkovskaya E.P. «Bankоvskоe delо» Uchebnik.-M.: Omega-L.2004. 6 . Lavrushina О.I., «Den’gi, Kredit, Banki» Mоskva, izd. «Finansi i statistika» 2003g . 7. Lavrushina О.I., «Bankоvskоe delо» Mоskva, izd. «Finansi i statistika» 2003g . 8. Korobkova G.G. «Bankоvskоe delо» Uchebnik. -M.: Economist-2004.

Похожие

Banklar va ularning operatsiyalari. Kredit tizim

Kredit va kredit tizimi

Kredit va banklar faoliyati

Xalqaro kredit

Valyuta munosabatlari va valyuta tizimi