Korxonaning operatsion faoliyatini tahlili - Экономика - Рефераты

Korxonaning operatsion faoliyatini tahlili

Загружено в:

11.09.2023

Скачано:

0

Размер:

433.5 KB

Korxonaning operatsion faoliyatini tahlili Reja: 1. Operatsion faoliyat tahlilining mazmuni va muhim vazifalari. 2. Korxona faoliyatining turlari: operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyat. 3. Operatsion faoliyat tahlili va uning muhim jihatlari. 4. Mahsulot (ish, xizmat) larning tarmoq va faoliyat tavsifi. 5. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi, xarajat va foyda aloqadorligini tahlili (CVP tahlil). 6. Mahsulot (ish, xizmat) larning kritik hajm darajasi va uning omilli tahlili. 7. Mahsulot (ish, xizmatlar) ishlab chiqarish hajmini tahlili. 8. Mahsulot assortimentini boshqarish. 9. Sotish hajmini tahlili. 10. Korxona operatsion faoliyati samaradorligini (mehnat unumdorligi, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish, innovatsion mahsulot, eksport hajmi ko`rsatkichlarini) baholash. 11. Operatsion leveridj tahlili. 12. Operatsion risklar va ularni boshqarish.

Operatsion faoliyat tahlilining mazmuni va muhim vazifalari Operatsion faoliyat – xo`jalik yurituvchi subyektning asosiy daromad olib keluvchi faoliyat turidir. Operatsion faoliyat tahlilida xo`jalik yurituvchi subyekt asosiy faoliyatining muhim obyektlari: mehnat vositalari, predmetlari va mehnat resurlarining ta`minoti, ishlab chiqarish, sotish va natijaga ega bo`lishdagi kompleks tizim o`rganiladi. Mehnat vositalari va ulardan samarali foydalanishni tahlili. Asosiy faoliyatda foydalaniladigan mehnat vositalariga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar kiritiladi. Ularning odatda aktiv va passiv turlari tarkiblanadi. Aktiv asosiy vositalar bu ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashuvchi mehnat vositalaridir. Passiv asosiy vositalar ishlab chiqarish jarayoniga muhim sharoit ta`minlab beruvchi mehnat vositalaridir. Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni tahlil etishda ularning tarkibi, harakati, holati, samaradorligi, rentabelligi va dinamik o`zgarishlariga muhim ahamiyat qaratiladi. Asosiy vositalar tarkibiga quyidagi mezonlarga bir vaqtning o`zida javob beradigan moddiy aktivlar kiritiladi: a) bir yildan ortiq xizmat qilish muddati; b) bir birlik (to`plam) uchun qiymati O`zbekiston Respublikasida (xarid paytida) belgilangan eng kam oylik ish haqi miqdorining ellik baravaridan ortiq bo`lgan buyumlar. Korxona rahbari‚ shuningdek, hisobot yilida aktivlarni buxgalteriya hisobida asosiy vositalar sifatida hisobga olish uchun ular qiymatining eng kam chegarasini belgilashga haqlidir.

jadval Asosiy vositalarning tasnifiy jihatlari Ko`rsatkichlar Tasnifiy jihatlari Asosiy vositalar korxona tomonidan uzoq muddat davomida xo`jalik faoliyatini yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko`rsatish jarayonida yoxud ma`muriy va ijtimoiy- madaniy vazifalarni amalga oshirish maqsadida foydalanish uchun tutib turiladigan moddiy aktivlar Amortizatsiya foydali xizmat muddati mobaynida aktivning amortizatsiyalanadigan qiymatini asosiy vositalarning vazifasidan kelib chiqqan holda mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga yoki davr xarajatlariga muntazam taqsimlash va o`tkazish ko`rinishida eskirishning qiymat ifodasi Foydali xizmat muddati korxona aktivdan foydalanadigan vaqt davri yoki korxona ushbu aktivdan foydalanishdan olishni mo`ljallayotgan mahsulot (ishlar va xizmatlar) miqdori. Qurib bitkazish, asbob- uskunalar bilan to`liq jihozlash, qayta qurish, zamonaviylashtirish va texnik qayta qurollantirish bo`yicha ishlar tugatilganidan so`ng foydalanishga kiritilgan asosiy vositalar uchun foydali xizmat muddati bo`lib ushbu ishlar tugatilganidan so`ng mazkur asosiy vositalar foydalanishga kiritilgan paytdan boshlab korxona tomonidan asosiy vositalardan foydalaniladigan vaqt davri yoki korxona ushbu asosiy vositalarni qo`llashdan kutayotgan mahsulot (ishlar, xizmatlar) miqdori hisoblanadi Boshlang`ich qiymat to`langan va qoplanmaydigan soliqlarni (yig`imlarni), shuningdek‚ aktivni undan maqsadga muvofiq foydalanish uchun ishchi holatiga keltirish bilan bevosita bog`liq bo`lgan yetkazib berish va montaj qilish, o`rnatish, ishga tushirish va istalgan boshqa xarajatlarni hisobga olgan holda, asosiy vositalarni tiklash (qurish va qurib bitkazish) yoki xarid qilish

bo`yicha qilingan xarajatlarning qiymati Joriy qiymat ma`lum sanadagi amal qilayotgan bozor narxlari bo`yicha asosiy vositalarning qiymati yoki xabardor qilingan, bitimni amalga oshirishni xohlovchi, mustaqil taraflar o`rtasida bitimni amalga oshirishda aktivni sotib olish yoki majburiyatlarni bajarish uchun yetarli bo`lgan summa Qoldiq (balans) qiymat jamlangan amortizatsiya summasini chegirgan holda asosiy vositalarning boshlang`ich (tiklash) qiymati Tugatish qiymati asosiy vositalarning chiqib ketishi bo`yicha kutilayotgan xarajatlarni chegirgan holda kutilayotgan foydali xizmat muddati oxirida asosiy vositalarni tugatish chog`ida olinadigan aktivlarning faraz qilinayotgan summasi Aktivlarni buxgalteriya hisobiga nomoddiy aktivlar sifatida qabul qilishda bir vaqtning o`zida quyidagi shartlar bajarilishi kerak: a) moddiy-ashyoviy tuzilishga ega bo`lmasligi; b) aktivlardan mahsulot ishlab chiqarishda (ishlar bajarish yoki xizmatlar ko`rsatishda) yoxud korxonaning ma`muriy va boshqa funksiyalari uchun uzoq muddat, ya`ni davomiyligi 12 oydan yuqori foydali xizmat muddati yoki agar u ushbu muddatdan oshadigan bo`lsa, oddiy operatsion sikl mobaynida foydalanish; v) korxona ushbu aktivni keyinchalik qayta sotishni mo`ljallamaydi; g) ishonchlilik, ya`ni korxonada aktiv va unga bo`lgan mutlaq huquqning mavjudligini tasdiqlovchi tegishli ravishda rasmiylashtirilgan hujjatlar (patentlar, guvohnomalar, boshqa muhofaza qiluvchi hujjatlar, patent, tovar belgisidan voz kechish (sotib olish) shartnomasi)ning mavjudligi. d) korxona tomonidan boshqa aktivlardan identifikatsiyalash (bo`lish, ajratish) imkoniyati, ya`ni aktivni undan foydalaniladigan xo`jalik faoliyatidan alohida foydalanishning mumkin bo`lishi.

jadval Nomoddiy aktivlarning tasnifiy jihatlari Ko`rsatkichlar Tasnifiy jihatlari Nomoddiy aktivlar korxona tomonidan ulardan ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko`rsatish yoki tovarlarni sotish jarayonida foydalanish maqsadida yoxud ma`muriy va boshqa funksiyalarni amalga oshirish uchun uzoq muddat mobaynida tutib turiladigan, moddiy- ashyoviy mazmunga ega bo`lmagan mol-mulk obyektlari Amortizatsiya foydali xizmat muddati mobaynida nomoddiy aktivning amortizatsiyalanadigan qiymatini uning vazifasidan kelib chiqqan holda mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga yoki davr xarajatlariga muntazam taqsimlash va kiritish Amortizatsiyalanadigan qiymat taxmin qilinayotgan (baholangan) tugatish qiymatini chegirgan holda aktivning boshlang`ich (tiklash) qiymati summasi Foydali xizmat muddati korxona tomonidan aktivdan foydalanish ko`zda tutilgan davr yoki korxona ushbu aktivdan foydalanishdan olishni mo`ljallayotgan mahsulot (ishlar va xizmatlar) miqdori Boshlang`ich qiymati nomoddiy aktivlarni yaratish (ishlab chiqish) yoki sotib olish bo`yicha haqiqatda amalga oshirilgan xarajatlar qiymati (pul mablag`lari yoki ularning ekvivalentlarining summasi yoxud boshqa to`lovlarning joriy qiymati), shu jumladan to`langan va qoplanmaydigan soliqlar (yig`imlar), shuningdek‚ aktivni undan maqsadga ko`ra foydalanish uchun ishga yaroqli holatga keltirish bilan bevosita bog`liq bo`lgan boshqa xarajatlar qiymati

Tugatish qiymati nomoddiy aktivning chiqib ketishi bo`yicha kutilayotgan xarajatlarni chegirgan holda uning foydali xizmat muddati oxirida aktivni tugatish chog`ida olinishi kutilayotgan, aktivning taxmin qilinayotgan (baholangan) summasi Joriy qiymati ma`lum sanadagi amal qilayotgan bozor narxlari bo`yicha nomoddiy aktivlarning qiymati yoki xabardor qilingan, bitimni amalga oshirishni xohlovchi, bir-biridan mustaqil taraflar o`rtasida bitimni amalga oshirishda aktivni sotib olish yoki majburiyatlarni bajarish uchun yetarli bo`lgan summa Qoldiq (balans) qiymat nomoddiy aktiv moliyaviy hisobot (buxgalteriya balansi)da aks ettiriladigan, boshlang`ich (tiklash) qiymati va jamlangan amortizatsiya summasi o`rtasidagi farq sifatida aniqlanadigan miqdor Faol bozor oldi-sotdi obyektlari bir turda (bir xil) bo`lgan va har qanday vaqtda bitimni amalga oshirishni xohlovchi manfaatdor sotuvchi va xaridorlarni topish mumkin bo`lgan, shuningdek‚ narxlar haqidagi ma`lumotlar oshkor (hammabop) bo`lgan bozor Mutlaq huquq bu faqatgina huquq egasi tomonidan yoki uning roziligi bilan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda uchinchi shaxsga berilishi mumkin bo`lgan mulkiy huquq Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bilan ta`minlanganlik, ularning holati, harakati, samaradorligini, asosiy vositalarning rentabelligini baholashda tahlilning metodologik asoslari quyidagilardan iborat. jadval

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar, ulardan samarali foydalanish tahlilining muhim masalalari Tahlil mavzulari O`rganiladigan ko`rsatkichlar tizimi Tahlil mazmuni Tahlil natijasi Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar tahlili va uning nazariy jihatlari Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar tahlilining nazariy, metodologik asoslari Ta`rifi, turkumlanishi, tahlil vazifalari, axborot manbalari bayon etiladi Zamonaviy ta`rifi, turkumlanishi, tahlil mazmuni, vazifalari, axborot manbalari tavsiflanadi Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bilan ta`minlangan- lik, va qurollanganlik tahlili Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bilan ta`minlanganlik koeffitsiyenti, Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bilan qurollanish koeffitsiyenti Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bilan ta`minlanishi, qurollanishi va uning dinamik o`zgarishlari tahlil qilinadi Ta`minlanganlik va qurollanganlikni o`stirish choralari ko`riladi Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar harakatining tahlili Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning kirib kelish koeffitsiyenti, Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning chiqib ketish koeffitsiyenti, Asosiy vositalar va nomoddiy aktvilarning harakat ko`rsatkichlariga baho berish orqali ularning o`zgarishi, o`zgarish tendensiyalari tahlil qilinadi Harakat ko`rsatkichlarini yaxshilash choralari ko`riladi

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar harakatining sifat ko`rsatkichlari Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar holatining tahlili Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning eskirish koeffitsiyenti, Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning yaroqlik koeffitsiyenti Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning holatiga, ularning o`zgarishiga va o`zgarish tendensiyalariga baho beriladi Holat ko`rsatkichlarini yaxshilash choralari ko`riladi Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar samaradorliginin g tahlili Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning qaytimi, Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning sig`im ko`rsatkichlari Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning qaytimi va sig`imiga, ularning o`zgarishiga, mahsulot hajmiga ta`siri tahlil qilinadi Samaradorlikni oshirish choralari ko`riladi Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning rentabellik tahlili Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning rentabellik ko`rsatkichlari Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning foydaligiga, uning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarga baho beriladi. Rentabellikni oshirish choralari ko`riladi

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning tahlilida o`rganiladigan muhim ko`rsatkichlar va ularning aniqlash tartiblarini quyidagi jadvalda ifoda etish mumkin. jadval Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar tahlilining ko` rsatkichlar tizimi Ko`rsatkichlar Ko`rsatkich larning aniqlanishi Belgilar izohi 1 Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bilan ta`minlanganlik koeffitsiyenti (Ta, Tn) Ta=Av / Im Tn=Na / Im Av-asosiy vositalarning o`rtacha yillik qiymati Na-nomoddiy aktivlarning o`rtacha yillik qiymati 2 Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bilan qurollanishi koeffitsiyenti (Qa, Qn) Qa=Av / X Qn=Na / X Im-ishlab chiqarish maydoni X-xodimlarning o`rtacha ro`yxat soni 3 Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning kirib kelish koeffitsiyenti (Ka,Kn) Ka=Avk / Avo Kn=Nak / Nao Avk-kirib kelgan asosiy vositalarning qiymati Avo-asosiy vositalarning yil oxiridagi qiymati Nak-kirib kelgan nomoddiy aktivlar Nao-nomoddiy aktivlarning yil oxiridagi qiymati 4 Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning chiqib ketish koeffitsiyenti (Cha,Chn) Cha=Avch / Avb Chn=Nach / Nab Avch-chiqib ketgan asosiy vositalar qiymati Avb-asosiy vositalarning yil oxiridagi qiymati Nach-nomoddiy aktivlarning chiqib ketgan qismi Nab-nomoddiy aktivlarning yil

boshidagi qiymati 5 Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning harakatining sifat ko`rsatkichlari(As,Ns) As=Avk / Avch Ns=Nak / Nach 6 Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning eskirish koeffitsiyenti (Kea,Ken) Kea=Ave / Avd Ken=Nae / Nad Ave-asosiy vosilarning eskirish qiymati Avd-asosiy vositalarning boshlang`ich qiymati Naz-nomoddiy aktivlarning eskirish qiymati Nad-nomoddiy aktivlarning boshlang`ich qiymati 7 Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning yaroqlilik koeffitsiyenti (Kyaa, Kyan) Kyaa=Avq / Avd Kyan=Naq / Nad Avq-Asosiy vositalarning qoldiq qiymati Naq-nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymati 8 Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning qaytimi (Aq, Nq) Aq=Mx / Avo` Nq=Mx / Nao` Mx-mahsulot hajmi Avo`-asosiy vositalarning o`rtacha yillik qiymati Nao`-nomoddiy aktivlarning o`rtacha yillik qiymati 9 Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning sig`im ko`rsatkichlari (As, Ns) As=Avo` / Mx Ns=Nao` / Mx 1 0 Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning rentabellik ko`rsatkichlari (Ra,Rn) Ra=SF / Avo` Rn=SF / Nao` Sf-sof foyda

Mehnat predmetlari va ulardan samarali foydalanish tahlilida mehnat predmetlarining nazariy tavsifi, ularning turkumlanishi, xo`jalik subyektining moddiy resurslar bilan ta`minlanganligi, samaradorligi, jami aktivlar tarkibidagi salmog`i, moliyalashtirilishi, aylanuvchanligi bilan bog`liq jihatlar tahlil etiladi. jadval Moddiy resurslar va ulardan samarali foydalanish tahlilining muhim masalalari Tahlil mavzulari O`rganiladi- gan ko`rsatkichlar tizimi Tahlil mazmuni Tahlil natijasi Moddiy resurslar tahlili mazmuni vazifalari va axborot manbalari Moddiy resurslar tahlilining nazariy va metodologik asoslari Ta`rifi, turkumlanishi, tahlil vazifalari, axborot manbaalari bayon etiladi Zamonaviy ta`rifi, turkumlanishi, tahlil mazmuni, vazifalari, axborot manbalari tavsiflanadi Moddiy resurslar bilan ta`minlan ganlik tahlili Moddiy resurslar ta`minlangan lik koeffitsiyenti Moddiy resurslar bilan ta`minlanganlik ning holatiga, o`zgarishlariga, dinamikasiga baho beriladi Moddiy resurslar ta`minlanganlikdagi holat, uni yaxshilash choralari ko`riladi Moddiy resurslar samaradorli gi tahlili Moddiy resurslar qaytimi, moddiy resurslar sig`imi koeffitsiyenti Moliy resurslardan samarali foydalanganlik darajasiga, mahsulot ishlab chiqarish hajmiga ta`siriga baho beriladi Moddiy resurslar va ulardan samarali foydalanish imkoniyatlari aniqlanadi va choralari ko`riladi

Moddiy resurslar aylanuvchanli gi tahlili Moddiy resurslarning aylanuvchan lik koeffitsiyentlari Moddiy resurslarning yangidan qiymat yaratishga, ularning qaytuvchanlik darajasiga, ish aktivligiga baho beriladi Moddiy resurslar joriy holati va uni kelgusida yanada yaxshilash choralari ko`riladi Moddiy resurslar va ulardan samarali foydalanish tahlilida o`rganiladigan ko`rsatkichlar va ularning aniqlanish tartibi quyidagi jadvalda ifoda etilgan. jadval Moddiy resurslar va ulardan samarali foydalanish tahlili ko` rsatkichlari t /r Ko`rsatkichlar Ko`rsatkich larning aniqlanishi Belgilar izohi 1 Moddiy resurslar bilan ta`minlanganlik koeffitsiyenti (Tmr) Tmr=Mrx / Mrz Haqiqatdagi moddiy resurslar ta`minoti Moddiy resurslarga bo`lgan zaruriy talab 2 Moddiy resurslar sig`imi (Smr) Smr=X / Mx Im-ishlab chiqarish maydoni X-xodimlarning o`rtacha ro`yxat soni 3 Moddiy resurslar qaytimi Qmr=MMx / X 4 Moddiy resurslarni (o`z va qarz mablag`lari hisobiga) moliyalashtirish koeffitsiyenti (Km1,Km2) Km1=O`MM- UMA / Mr Km2=QM- O`MM / Md O`MM-o`z mablag`lari manbasi O`MA-uzoq muddatli aktivlar QM-qarz mablag`lari

5 Moddiy resurslardan chiqitlar salmog`i koeffitsiyenti (MRch) MRch=Mrch / MRs Mrch-moddiy resurslarni ishlatishdan chiqitlar Mrs-Moddiy resurslar sarfi 6 Moddiy resurslar aylanuvchanligi koeffitsiyenti (MRa) MRa=ST / Mrq St-sotishdan tushum Mr-moddiy resurslar qoldig`i 7 Moddiy resurslar tarkibida import xom ashyolar salmog`i (MRi) MRi=Mri / Mrj Mri-Import qilingan moddiy resurslar qiymati Mrj-moddiy resurslar jami 8 Mahalliylashtiril gan moddiy resurslar salmog`I (MRm) MRm=Mrm / Mrj Mrm-mahalliylashtirilgan moddiy resurslar qiymati 9 Moddiy resurslardan ishlab chiqarishdan tashqari foydalanishning salmog`i(MRt) MRt=Mrt / Mru Mrt-ishlab chiqarishdan tashqari foydalanilgan moddiy resurslar qiymati Mru-Umumiy foydalanilgan moddiy resurslar qiymati 1 Moddiy resurslarning TMZ tarkibidagi salmog`i (MRz) MRz=Mr / TMZ TMZ-tovar moddiy zaxiralar Mr-moddiy resurslar qiymati Mehnat resurslari va ulardan samarali foydalanishni tahlili. Korxona faoliyatida mehnat omili muhim ahamiyat kasb etadi. Mehnat – bu inson va jamiyatning ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan oqil va ongli faoliyatdir. Mehnat resurslari mehnatga layoqatli aholining 16 yoshdan 55 yoshgacha bo`lgan ayollar va 16 yoshdan 60 yoshgacha bo`lgan erkaklardan iborat qatlamidir.

Korxonada mehnat resurslari: xodim, ishchi, xizmatchi kategoriyalari bilan tarkiblanadi. Xodim – korxonada band bo`lgan barcha tarkib, ishchi-mahsulot ishlab chiqarishda bevosita qatnashuvchi, jismoniy mehnat bilan shug`ullanuvchi, xizmatchilar – jismoniy mehnatdan tashqari, xizmat ko`rsatuvchi tarkib hisoblanadi. jadval Mehnat resurslari va ulardan samarali foydalanish tahlilining muhim masalalari Tahlil mavzulari O`rganiladigan ko`rsatkichlar tizimi Tahlil mazmuni Tahlil natijasi Mehnat resurslari va ulardan samarali foydalanish tahlili mazmuni vazifalari va axborot manbalari Mehnat resurslari va ulardan samarali foydalanish tahlilining nazariy, metodologik asoslari tasniflanadi Ta`rifi, turkumlanishi, tahlil vazifalari, axborot manbalari bayon etiladi Zamonaviy ta`rifi, turkumlanishi, tahlil mazmuni, vazifalari, axborot manbalari tavsiflanadi Korxonaning mehnat resurslari bilan ta`minlanishini tahlili Mehnat resurslari tarkibi va ularning salmog`i, koxonaning mehnat resurslari bilan ta`minlanish koeffitsiyenti Mehnat resurslari turli tarkibiy belgilar bo`yicha o`rganiladi mutlaq va nisbiy o`zgarishlari baholanadi Mehnat resurslarini tarkibiy jihatdan o`rganishga xodimlar mehnatidan samarali foydalanishning muhim omili deb qaraladi Ish kuchi qo`nimsizligi va Xodimlarning harakati (ishga Xodimlar harakati va uning sifat Xodimlar harakatida sifat

ishchilarning malaka darajasini tahlili qabul qilinishi, ishdan bo`shash darajasi), qo`nimsizlik, malaka darajasi ko`rsatkichlari baholanadi o`zgarishlarni ta`minlash chora- tadbirlari ko`riladi Ishchilarni ish vaqtidan foydalanishini tahlili va uning o`zgarish sabablari Ish vaqti fondidan foydalanish darajasini ifoda etuvchi ko`rsatkichlar Ishchilar sonining o`zgarishi, Bir ishchini ishlagan kunlarining o`zgarishi, Ish kuni davomiyligini o`zgarishi Ish vaqti fondidan samarali foydalanish, bo`sh turishlar, ish vaqtida turli yo`qotishlarni oldini olish choralari ko`riladi Mehnat unumdorligi tahlili Mehnat resurslari va vaqt fondidan samarali foydalanish ko`rsatkichlari Bir xodimning mehnat unumi, Bir ishchining mehnat unumi, Bir kunlik mehnat unumi, Bir soatlik mehnat unumi Mehnat unumdorligini tarkibiy ko`rsatkichlarini baholash orqali uni o`stirish choralari ko`riladi Sanoat ishlab chiqarish xodimlari mehnat unumdorligiga ta`sir etuvchi omillar tahlili Sanoat ishlab chiqarish xodimlarining mehnat unumdorligi ko`rsatkichi Ishchilarning sanoat ishlab chiqarish xodimlari tarkibidagi salmog`ining o`zgarishi, bir ishchining Xodimlar mehnat unumi va uning o`zgarishiga ta`sir etuvchi birliklarni maqsadli boshqarish imkoni tug`iladi

mehnat unumining o`zgarishini ta`sir darajalari baholanadi Ishchining mehnat unumdorligiga ta`sir etuvchi omillarning tahlili Bir ishchining mehnat unumdorligi ko`rsatkichi Mehnat unumi va uning o`zgarishiga: bir ishchining yil davomida ishlagan o`rtacha kishi kunlari; ish kuni davomiyligi; ishchining bir soatlik ish unumi ta`siri hisob-kitob qilinadi Ishchining mehnat unumi va uni o`stirish choralari belgilanadi Mahsulot mehnat sig`imini tahlili Mahsulot hajmiga ish vaqti sarfi ko`rsatkichi Mahsulotning mehnat sig`imi, uning o`zgarishi, o`zgarish sabablari o`rganiladi Mahsulot hajmida mehnat sarfining optimallashtirish choralari ko`riladi Mahsulot hajmiga ta`sir etuvchi mehnat omillarini tahlili Ishchilarning o`rtacha ro`yxat soni, bir ishchi tomonidan ishlangan ish kuni, ish kuni Mahsulot hajmiga ta`sirini omilli tahlili o`tkaziladi, ta`sir darajalari hisob-kitob qilinadi Mehnat omillarini ijobiy ta`sir birliklarini baholash orqali ularni rag`batlantirish

davomiyligi, o`rtacha bir soatlik mehnat unumi choralari ko`riladi. Mehnat resurslari bilan ta`minlanganlik va mehnat unumdorligini tahlilida quyidagi ko`rsatkichlar tizimidan foydalaniladi.

jadval Mehnat resurslari va ulardan samarali foydalanishning ko`rsatkichlar tizimi t /r Ko`rsatkichlar Ko`rsatkichlarnin g aniqlanishi Belgilar izohi 1 Mehnat resurslari bilan ta`minlanganlik koeffitsiyenti(Mt) Mt=Mr / Mrz Mr-haqiqatda band qilingan mehnat resurslari Mrz-zaruriy mehnat resurslari soni 2 Ishchilarning jami sanoat ishlab chiqarish xodimlarining tarkibidagi salmog`i(Xis) Xis=Is / X Is-ishchilarning soni X-xodimlarning ro`yxat bo`yicha o`rtacha soni 3 Xizmatchilarning jami xodimlar tarkibidagi salmog`i (Xxs) Xxs=Xs / X Xs-xizmatchilarning soni 4 Xodimlarni ishga qabul qilish koeffitsiyenti (Ibq) Xiq=Xq / X Xq-ishga qabul qilingan xodimlarning soni 5 Xodimlarni ishdan bo`shatish koeffitsiyenti (Xib) Xib=Xi / X Xi-ishdan bo`shagan xodimlarning soni 6 Xodimlar qo`nimsizligi (Xq) Xq=Ib / X Ix-o`z arizasiga muvofiq ishdan bo`shaganlar soni 7 Mehnat unumdorligining inson va vaqt omili ko`rsatkichlari (MU): MU 7 Bir xodimning mehnat unumi (MUx) MUx=Mx / X Mx-mahsulot hajmi

7 Bir ishchining mehnat unumi (MUi) MUi=Mx / I I-ishchilarning o`rtacha ro`yxat soni 7 Bir kunlik mehnat unumi (MUk) MUk= Mx / Ik Ik-jami ishlangan ish kunlari 7 Bir soatlik mehnat unumi (MUs) MUs=Mx / Is Is-jami ishlangan ish soatlari 8 Ish kuni davomiyligi (Id) Id=Iis / Iik Iis-jami ishlangan ish soatlari Iik-jami ishlangan ish kunlari 9 O`rtacha bir yillik ishlangan ish kunlarining haqiqiy ish vaqtidagi salmog`i (Ivs) Ivs=Iyk / Iykz Iyk-bir yillik o`rtacha ishlangan ish kunlari Iykz-meyor bo`yicha bir yillik ish kunlari 1 O`rtacha ishlangan bir kunlik ish vaqtining me`yoriy ish vaqtidagi salmog`i (Iks) Iks=Ibs / Ism Ibs-bir kunlik o`rtacha ish vaqti Ism-bir kunlik me`yoriy ish vaqti 1 Mehnat unumdorligini omilli ko`rsatkichlari (Mu) Mu Mu-mehnat unumdorligi Bir xodimga to`g`ri keladigan yillik mahsulot hajmi (Mux) MUx=Is * Mui Is-sanoat ishlab chiqarish xodimlari tarkibida ishchilarning salmog`i Mui-bir ishchining o`rtacha yillik mahsulot hajmi Bir ishchiga to`g`ri keladigan yillik mahsulot hajmi (Mui) Mui=Iik*Ikd*Mu s Iik- bir ishchining yil davomida ishlagan o`rtacha kishi kunlari Ikd-ish kuni davomiyligi Mus-ishchining bir soatlik ish

unumi 1 Mahsulotning mehnat sig`imi (Ms) Ms=Ms/Mx Ms-mahsulotga mehnat sarfi Mx-mahsulot hajmi 1 Mahsulot hajmiga ta`sir etuvchi mehnat omillari (Mx) Mx= Is*Iik*Ikd*Mus Mahsulot ishlab chiqarish va sotishni tahlili Mahsulot ishlab chiqarish va sotish faoliyatining asosiy sharti hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmi korxona tomonidan bozor konyunkturasini chuqur tahlil etgan holda mustaqil ravishda rejalashtiriladi. Mahsulotlar ishlab chiqarish bo`yicha biznes rejada mo`ljallangan hajmni bajarilishini ta`minlash hamda yuqori sifatli, xaridorgir mahsulotlarni yaratilishi korxonaning bevosita muhim ko`rsatkichlari bo`lmish ishlab chiqarish tannarxi, xarajatlar hajmi, foyda va rentabellik, moliyaviy barqarorlik, to`lov qobiliyati, sof pul mablag`larining hisobot davr oxiriga ko`payishini ta`minlovchi omildir. jadval Mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlilining muhim masalalari Tahlil mavzulari O`rganiladigan ko`rsatkichlar tizimi Tahlil mazmuni Tahlil natijasi Mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlilining mazmuni vazifalari va axborot manbalari Mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlilining nazariy, metodologik asoslari tasniflanadi Mahsulot ishlab chiqarish va sotishning muhim ko`rsatikichlar tizimi va ularning tasnifi, tahlil vazifalari, axborot manbalari bayon etiladi Mahsulot ishlab chiqarish‚ sotishni tahlil etish mazmuni, vazifalari, axborot manbalari tavsiflanadi Mahsulot ishlab chiqarish va Mahsulot ishlab chiqarish va sotish Ishlab chiqarish va sotish Korxona moliya- xo`jalik

sotish rejasining bajarilishi tahlili rejasining bajarilishi rejasining bajarilishiga, dinamikasiga, qiyosiy o`zgarishlariga baho beriladi faoliyatining istiqboldagi rejasi, byudjeti, prognoz ko`rsatkichlari belgilanadi Mahsulot ishlab chiqarish nomenklaturasi va assortimenti tahlili Nomenklatura va assortiment rejasining bajarilishi Nomenklatura va assortiment rejasininng bajarilishiga, reja bajarilishining korxona moliya- xo`jalik faoliyatiga ta`siri o`rganiladi Nomenklatura va asoosrtimentni to`g`ri belgilash va ularni maqsadli boshqarish imkoniyatlari aniqlanadi hamda chora-tadbirlari belgilanadi Mahsulot sifatining tahlili: ishlab chiqarishdagi brak Oliy va birinchi kategoriyadagi mahsulot hajmi. Mahsulotning sortlilik koeffitsiyenti. Mahsulotning sifatligiga, uning pul tushumlari, moliyaviy natijaga ta`siriga baho beriladi Mahsulotning sifatligini oshirish chora-tadbirlari ko`riladi Mahsulot ishlab chiqarish maromiyligining tahlili Mahsulot ishlab chiqarish maromiyligi koeffitsiyenti. Ishlab chiqarish maromiyligining uzluksiz va barqaror rivojlanishni ta`minlashdagi ahamiyatiga baho beriladi Maromiylik va uning buzilishlarini oldini olish choralari ko`riladi Innovatsion Innvovatsion Innovatsion Innvoatsion

mahsulotlar tahlili mahsulotlarning jami mahsulotlar tarkibidagi salmog`i mahsulotlar ularning raqobatdoshlikni ta`minlashdagi o`rniga baho beriladi mahsulotlar hajmini oshirish, ilmiy, texnikaviy yangiliklarni amaliyotga keng joriy etish choralari ko`riladi Xorijga sotilgan mahsulotlar tahlili Eksport qilingan mahsulotlarning jami mahsulotlar tarkibidagi salmog`i Eksport qilingan mahsulotlar hajmi, valyuta tushumlari va jahon bozoriga chiqish imkoniyatlariga baho beriladi Eksport hajmini oshirish chora- tadbirlari ko`riladi Mahsulot ishlab chiqarish hajmiga ta`sir etuvchi omillar tahlili Mahsulotning mehnat vositalari, mehnat predmetlari, mehnat omillari bilan bog`liq samaradorligi Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmiga ta`sir etuvchi miqdor va sifat omillariga baho beriladi Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmini o`stirish, uning barqaror rivojlanishini ta`minlash chora- tadbirlari ko`riladi Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini umumlashtiruvchi ko`rsatkichlar tizimiga quyidagi ko`rsatkichlar kiradi: Yalpi mahsulot – bu korxonaning ma`lum bir davrda (kun, oy, chorak, yil) ishlab chiqargan mahsuloti, ko`rsatgan xizmat va bajargan ishlarining amaldagi va solishtirma bahoda o`lchangan hajmi. Tovar mahsulot –ishlab chiqarishning barcha bo`g`inlaridan o`tgan va tayyor holatga kelgan, iste`molchilarga yetkazib berish uchun mo`ljallangan mahsulotlar.

Sotilgan mahsulot – iste`molchilarga ortib jo`natilgan yoki hisob hujjatlari taqdim etilgan mahsulotlar. Mahsulotlar nomenklaturasi – deb, miqdor holida tovarlar guruhlari, kichik guruhlari va pozitsiyalarini belgilashda hamda hisobga olishda qabul qilingan ro`yxatidir. Tovar (ish, xizmat) lar assortimenti - deb esa, mahsulotlarning ma`lum bir belgilariga qarab, ya`ni, uning turlari, navi, o`lchami, markasi, artikullariga qarab ajratiladigan mahsulotlar xilidir. Korxona uchun ko`proq foyda keltiruvchi, kam xarajat talab etadigan tovarlarni ishlab chiqarish manfaatlidir. Shu sababli, tovarlarni ishlab chiqarish hajmini tahlil qilishda strukturaviy o`zgarishlarni tahlil etishga alohida ahamiyat qaratiladi. Mahsulotlar hajmida strukturaviy o`zgarishlarni mehnat sig`imi ko`rsatkichlari orqali aniqlash mumkin. Mehnat sig`imini me`yor-soat, me`yorlashtirilgan ish haqi ko`rsatkichlari orqali aniqlanadi. Mahsulot turlari bo`yicha rejaning bajarilishi har xil darajada bo`lishi strukturani o`zgarishidan dalolat beradi. Struktura bo`yicha mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishi uchun haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulotning barcha xillari rejalashtirilgan mahsulot tarkibi va tuzilishiga teng kelishi kerak. Ishlab chiqarish maromiyligi - bir maromda mahsulot ishlab chiqarishni tasniflaydi. Ishlab chiqarishni bir maromda tashkil etilishi resurslardan foydalanish darajasiga, mahsulot sifatini yaxshilanishiga, shartnomaviy majburiyatlarni bajarilishiga ta`sir etadi. Mahsulot sifati. Tahlilda muhim e`tibor ishlab chiqarishga va sotilgan mahsulotlar sifatiga qaratiladi. Mahsulot sifati deganda - uning tovarlilik darajasi, xaridorlar didiga mosligi, xalqaro va mamlakat standart meyorlariga javob berishidagi ijobiy tasnifiy jihatlari nazarda tutiladi. Xalqaro va mamlakat standarti talablariga mosligi yuzasidan mahsulotlarning oliy va birinchi kategoriyalar tarikblanadi.

jadval Mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlilida o`rganiladigan ko` rsatkichlar tizimi t /r Ko`rsatkichlar Ko`rsatkich larning aniqlanishi Belgilar izohi 1 Mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishi (Rb) Rb=Mxx/Mxr Mxx- haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi Mxr-rejada ishlab chiqarilishi belgilangan mahsulot hajmi 2 Mahsulot nomenklaturasi va assortimenti rejasining bajarilishi (Rbn) Rbn=Mxn/ Mxr Mxn-nomenklatura va assortimentga qabul qilingan mahsulot hajmi 3 Mahsulot ishlab chiqarish maromiyligi koeffitsiyenti(Mrb) Rbm=Mxm/ Mxr Mxm-maromiylik hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi 4 Ayrim tur mahsulotlarning jami mahsulotdagi salmog`i(Mxs) Mxs=Mat/Mx Mat-ayrim tur mahsulotlar hajmi 5 Mahsulot tarkibida oliy sifat mahsulot salmog`i(Mxo) Mxo=Mxo/ Mx Mxo-oliy kategoriyadagi mahsulotlar hajmi 6 Mahsulot hajmida innvoatsion mahsulot hajmi(Mxi) Mxi=Mi/Mx Mi-innovatsion mahsulotlar hajmi 7 Mahsulot hajmiga mehnat omillari ta`siri(MXm) MXm=Is*Ik* Is*Mus Is-ishchilarning o`rtacha ro`yxat soni Ik-bir ishchi tomonidan ishlangan ish kunlari Is-ish kuni davomiyligi Mus-bir soatlik mehnat unumi

8 Mahsulot ishlab chiqarish hajmiga moddiy resurslar ta`siri(MXmr) MXmr=MR* MRq MR-moddiy resurslar qiymati MRq-moddiy resurslar qaytimi 9 Mahsulot ishlab chiqarish hajmiga mehnat vositalari ta`siri(MXa) MXa=Avq * Avo` Avq–asosiy vositalarning o`rtacha yillik qiymati Avo`-Asosiy vositalarning qaytimi 1 0 Sotish rejasining bajarilishi (Srb) SRb=SMx/ SMr SMx-Haqiqiatda sotilgan mahsulot hajmi SMr-rejada belgilangan sotish hajmi 1 1 Shartnoma majburiyatlarini hisobga olgan holda sotish rejasining bajarilishi (SRsh) SRsh=SMsh/ SMx SMsh-shartnoma majburiyatlarini hisobga olgan holda haqiqatda yetkazib berilgan mahsulot hajmi Smx-yetkazib berilishi rejalashtirilgan mahsulot hajmi yetkazib erilishi 1 2 Sortlilik koeffitsiyenti (Ks) Ks=MX/Mxb Mxb-oliy kategoriya bahosida qayta hisoblangan mahsulot hajmi 1 3 O`rtacha sotish bahosi (SBo`) SBo`=MXq/ MXm MXq-Haqiqatda sotilgan mahsulot qiymati MXm-Haqiqatda sotilgan mahsulot miqdori 1 4 Sotish hajmiga ta`sir etuvchi omillar (Smo`) SMo`=TMqb +TMi-TMqo TMqb-tayyor mahsulot davr boshiga qoldig`i TMi-Joriy davrda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot hajmi TMqo-Tayyor mahsulotning davr oxiriga qoldig`i Korxona faoliyatining turlari: operatsion, investitsion, moliyaviy faoliyat

Operatsiya – (lotincha “Operatsion” - so`zidan olingan bo`lib) muayyan maqsadga erishish uchun aalga oshiriladigan harakatlarni anglatadi. Faoliyat – maqsadga erishish yo`lida muayyan vositalardan foydalanishning rag`batlantiruvchi jarayoni. Operatsion faoliyat – xo`jalik yurituvchi subyektning daromad keltiruvchi asosiy faoliyati, shuningdek‚ subyektning investitsiya va moliyaviy faoliyatiga oid bo`lmagan o`zga xo`jalik faoliyatidir. Operatsion faoliyat-mahsulotlar (ish, xizmat) larni ishlab chiqarishga xarajatlarni amalga oshirish va ularni sotishdan daromadlar olishga qaratilgan. Xo`jalik subyektining faoliyat turlari Korxona faoliyati Odatdagi faoliyati Odatdagi faoliyat asosiy, moliyaviy va investitsion faoliyatdan iborat Favqulodda faoliyati Odatdagi faoliyatdan farqli ravishda muntazam takrorlanmaydigan va ko`zda tutilmagan faoliyat turi hisoblanadi. Odatdagi faoliyat Asosiy faoliyat Operatsiya faoliyati - xo`jalik yurituvchi subyektning daromad keltiruvchi asosiy faoliyati, shuningdek‚ subyektning investitsiya va moliya faoliyatiga oid bo`lmagan o`zga xo`jalik faoliyati Moliyaviy faoliyat Investitsiya faoliyati - uzoq muddatli aktivlar va boshqa investitsiya obyektlarini sotib olish va sotish Investitsion faoliyat Moliyaviy faoliyat - xo`jalik yurituvchi subyektning faoliyati bo`lib, uning

natijasida o`z mablag`i va qarz mablag`lari miqdori va tarkibida o`zgarishlar yuz beradi Faoliyat turlariga mos ravishda tahlil ham operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyat tahlili turlariga tarkiblanadi. Operatsion tahlil – xo`jalik yurituvchi subyektning daromad keltiruvchi asosiy faoliyati, shuningdek‚ subyektning investitsiya va moliya faoliyatiga oid bo`lmagan o`zga xo`jalik faoliyati tahlilidir. Operatsion tahlil – xo`jalik subyektining moliyaviy natijalarining ishlab chiqarish xarajatlari va tushum hajmiga bog`liqligidan iborat tahlil turidir Investitsion tahlil – uzoq muddatli aktivlar va boshqa investitsiya obyektlarini sotib olish va sotishni tahlilidir. Investitsion tahlil – investitsion faoliyat, uning samaradorligi va natijaviyligi bilan bog`liq bo`lgan tahlil turidir. Moliyaviy faoliyat tahlili – xo`jalik yurituvchi subyektning o`z mablag`i va qarz mablag`lari miqdori va ular tarkibidagi o`zgarishlari bilan bog`liq bo`lgan tahlilidir. Moliyaviy faoliyat tahlili –xo`jalik subyektining moliyaviy harakatlari, ularning samaradorligi va natijaviyligi bilan bog`liq bo`lgan tahlilidir. Operatsion faoliyat tahlili va uning muhim jihatlari Operatsion faoliyat korxonaning asosiy faoliyat turi hisoblanadi. Uning tashkil etilishida, asosiy faoliyat turining (OKONX) belgilanishi ham shu bilan izohlanadi. Korxonlarning asosiy qismi ishlab chiqarish va savdo faoliyati bilan shug`ullanadilar. Agar korxonalar qo`shimcha faoliyatni amalga oshirsalar, ular ikkinchi darajali faoliyat hisoblanadi. Bunday faoliyat turlariga investitsion va

moliyaviy faoliyatlar kirishi mumkin. Bunday faoliyat turlari korxonani qo`llab- quvvatlashning qo`shimcha qatorlariga kiradi. Opreratsion faoliyatning ustuvorligi shundaki‚ bunday faoliyat to`liq mijozga yo`naltirilgan bo`ladi. Operatsion faoliyat asosiy faoliyat yoki biznesga nisbatan, pul tushumlariga nisbatan eng ko`p ishlatiladigan tushuncha hisoblanadi. Operatsion faoliyatning zamonaviy tahlilining muhim jihatlarini quyidagilarda ko`rish mumkin: -ishlab chiqarish va biznes samaradorligini o`stirish istagining yuqoriligida; -erkin qarorlar qabul qilish yuzasidan xo`jalik yuritish imkoniyatlarining kengligida; -reja va dasturlarni doimiy korrektirovka qilish imkoniyatlari mavjudligida; -boshqaruv qarorlarini qabul qilishda ko`p variantli hisob-kitoblarni amalga oshirishda axborotlar bazasidan foydalanish imkoniyatlarining yuqoriligida; -faoliyatni rivojlantirishda barcha ichki va tashqi omillarning hisobga olinishida; -joriy va istiqbolli rejalashtirish funksiyalarining o`zgarishida; -real erishilgan natijalarni boshqaruvning barcha bo`g`inlari bo`yicha baholash imkoniyatlarining mavjudligida; -matematik usullardan va elektron hisoblash mashinalaridan foydalanish imkoniyatlarining kengligida; -keng jamoaning boshqaruvga jalb etilishida; -innovatsion jarayonlarni faoliyat va boshqaruvning barcha bo`g`inlarida qo`llash imkoniyatlarining mavjudligida; -risklarni baholash va ularnri boshqarishda menejerlar rolining ortishida ko`rish mumkin. Operatsion faoliyat bo`yicha pul oqimlari asosan tadbirkorlik subyektining asosiy daromad keltiruvchi faoliyatidan kelib chiqadi. Binobarin, ular asosan foyda yoki zararni aniqlashda ishtirok etadigan operatsiyalar yoki boshqa hodisalar natijasida kelib chiqadi.

Operatsion faoliyatda pul oqimlariga quyidagilar misol bo`ladi: - tovarlarni sotish va xizmatlarni ko`rsatishdan kelib tushgan pul mablag`lari; - royalti, xizmatlar haqi, komission to`lovlar va boshqa daromadlar ko`rinishida kelib tushgan pul mablag`lari; - mol yetkazib beruvchilarga tovarlar va xizmatlar uchun to`lovlar; - xodimlarga va xodimlar nomidan to`lovlar; - sug`urta tashkilotining sug`urta polislari bo`yicha mukofotlari va talablari, annuitetlar va boshqa sug`urta to`lovlari bo`yicha pul tushumlari va pul to`lovlari; - foyda solig`i bo`yicha to`lovlar hamda soliqlarning qaytarilishi, agar ular moliyaviy yoki investitsion faoliyat bilan aniq bog`liq bo`lmasa; - vositachilik yoki oldi-sotdi maqsadlarida tuzilgan shartnomalar bo`yicha pul tushumlari va to`lovlari. Operatsion faoliyat tahlili yuzasidan quyidagi axborotlarga tayaniladi: - aylanma mablag`lar miqdori; - resurslarni safarbar qilish yo`llari; - moliyaviy mablag`lardan samarali foydalanish usullari; - sarf-xarajatlarni optimallashtirish; - asbob-uskunalarni ijaraga olish yoki sotib olish; - tovarlarni ishlab chiqarish uchun sarflangan qiymat bilan sotish qiymati o`rtasidagi ijobiy farqlanish; - sotish hajmi va rentabellikning o`sishi haqidagi ma`lumotlar. Mahsulot (ish, xizmat) larning tarmoq va faoliyat tavsifi Savdo korxonalari. Chakana va ulgurji savdo korxonalari boshqa korxonalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish bilan shug`ullanadilar. Ular uchun aktivlarning muhim qismi tovarlar zaxirasi hisoblanadi. Shu sababli ham tahlilda muhim e`tibor tovarlar zaxirasining tarkibiga va dinamikasiga qaratiladi. Tovarlar zaxirasining aylanish darajasi va bir martalik aylanishga ketadigan vaqt ko`rsatkichlari ular faoliyatini baholashning muhim ko`rsatkichi hisoblanadi.

Ushbu ko`rsatkichlar qisqa va uzoq davriylikda o`rganiladi va uning o`zgarishlariga mos ravishda boshqaruv strategiyalari o`zgarib boradi. Naqd mablag`lar harakati savdo turiga va shakliga ko`ra o`zgarib turadi. Aktivlarning aylanish davriyligi tavsifi Faoliyat sikli Naqdlik Tovarlarni sotib olish qiymati Tovarni qayta sotish qiymati Foyda 1-davra Naqd pul mablag`lari 50 mln sum Tovarlarni sotib olish 50 mln sum Naqd pullar kirimi 75 mln sum +25 mln sum 2- davra Naqd pul mablag`lari 75 mln sum Tovarlarni sotib olish 75 mln sum Naqd pullar kirimi 105 mln sum +30 mln sum 3- davra Naqd pul mablag`lari 105 mln sum Tovarlarni sotib olish 105 mln sum Naqd pullar kirimi 130 mln sum +25 mln sum 4-davra Naqd pul mablag`lari 130 mln sum ..... ...... ....... 5-davra ... ..... ...... ....... ..... ... ..... ...... ....... Chakana savdoda tovarlar naqd pulga sotib olinadi. Shu sababli ham ularda debitorlik majburiyatlarining jami aktivlar tarikibidagi salmog`i unchalik yuqori bo`lmaydi. Ulgurji savdoda tovarlarni kreditga sotish hisobiga jami aktivlar tarkibida majburiyatlar summasi biroz yuqori summani tashkil etadi. Shu sababli ham analitiklar birinchi navbatda etiborni majburiyatlarning sifatiga va muddatiga qaratmog`i lozim. Shuningdek, savdo korxonalarida ish hajmiga ta`sir etuvchi muhim faktorlardan biri sifatida mavsumning o`zgarishiga tahlilda alohida ahamiyat qaratmoq lozim. Xizmat ko`rsatuvchi korxonalar. Xizmat ko`rsatuvchi kompaniyalarning o`ziga xos xususiyati shundaki‚ ularda yangidan qiymat (mahsulot) yaratilmaydi.

Xizmatlar omborda saqlanmaydi, zaxiralarning jami aktivlar tarikibidagi salmog`i uncha yuqori bo`lmaydi. Kompaniyalarda asosiy rolni intellektual kapital egallaydi. Bunday kompaniyalar tahlilida asosiy e`tibor, aylanma aktivlarning samaradorligiga qaratiladi. Ishlab chiqarish korxonalari. Ishlab chiqarish korxonalari tarmoqning eng faol, yuqori potensialli, ko`p mehnat va xarajat talab qiladigan tarmoq bo`g`ini hisoblanadi. Ularga xos bo`lgan eng muhim jihatlar asosiy vositalar, tovar moddiy zaxiralar va tugallanmagan ishlab chiqarish aktivlari qiymatining juda yuqoriligi bilan xarakterlanadi. Kommunal xizmatlar. Mazkur korxonalarda tahlilda eng muhim e`tibor an`anaviy hisoblangan to`lovga qobillik, likvidlik, aktivlar va xususiy kapital rentabelligi ko`rsatkichlarini baholash bilan farqlanadi. Kommunal xo`jalik korxonalari uchun eng muhim ta`sir birligi sifatida uzoq muddatli majburiyatlarning qoplanuvchanlik darajasi baholanadi. Kommunal xo`jalik korxonalari xarajatlarining qoplanishiga alohida urg`u beriladi. Ularning moliyalashtirishdagi mavjud holat (o`z-o`zini moliyalashtirish, mahalliy va respublika byudjetidan, turli jamg`armalardan, fondlardan mablag` ajratish hisobiga) baholanadi. Debitorlik majburiyatlarining sifatliligi tahliliga alohida urg`u beriladi. Gaz va neftni qayta ishlash korxonalari. Gaz va neftni qayta ishlash korxonalari moliyaviy hisobotlarida muhim element sifatida gaz va neft zaxiralarini qidirib topish va qazib chiqarish bilan bog`liq xarajatlarni hisobga olish usullariga ahamiyat qaratiladi. Gaz va neftni qayta ishlash korxonalarida asosiy kapitalning miqdori jami aktivlar qatorida eng yuqori salmoqni tashkil etadi. Majburiyatlar summasi ham boshqa tarmoq kompaniyalariga nisbatan juda yuqori. Investitsion kapitalning samaradorligi va natijaviyligi muhim ko`rsatkich sifatida baholanadi. Transport korxonalari. Transport tashkilotlari barcha bo`g`inlarda o`z ahamiyati va muhimligi bilan alohida o`rin tutadi. Transport tashkilotlarida muhim

samaradorlik ko`rsatkichlari sifatida bir kilometr, bitta yo`lovchi, tonna yukga qilingan xarajatlar darajasi baholanadi. Qishloq xo`jaligi. Qishloq xo`jaligi korxonalari aktivlari tarkibida eng muhim element bu yer hisoblanadi. Boshqa aktivlardan farqli ravishda yer amortizatsiya qilinmaydigan aktiv hisoblanadi. Shuningdek‚ aktivlar qatorida biologik aktivlar salmog`i ham yuqori ulushni tashkil etadi. Faoliyat samaradorligi va natijaviyligidagi dinamik o`zgarishlar (o`sish) qishloq xo`jaligi korxonalarini rivojlanishining muhim omili hisoblanadi. Moliyaviy soha. Moliyaviy kompaniyalarda aktivlar tarkibida asosiy ulushni qimmatli qog`ozlarga, ko`chmas mulkka va boshqa instrumentlarga yo`naltirilgan qisqa va uzoq muddatli investitsiyalar hajmi tashkil etadi. Shu sababli birinchi navbatda ushbu investitsiyalarning sifatini baholashga. Passivlar tarkibida eng yuqori ulushni albatta qarz mablag`lari tashkil etadi. Masalan banklar ushbu majburiyatlarning jami passivlar tarkibidagi salmog`i 90- 95 foizga yetadi. Shu sababli‚ jalb qilingan qarz mablag`larining qiymatiga, ularning qoplanishiga muhim ahamiyat beriladi. Banklarning moliyaviy hisobotlari va ularning yuritilishi boshqa tarmoq korxonalaridan tubdan farq qiladi. Axborotlarni olinishi va ularda ma`lumotlarning ochib berilishi yuzasidan albatta farqli jihatlarni tarkiblash mumkin. Banklar uchun eng muhim samaradorlik ko`rsatkichi sifatida aktivlar rentabelligi, xususiy kapital rentabelligi ko`rsatkichlari baholanadi. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi, xarajat va foyda aloqadorligini tahlili (CVP tahlil) Tushum = doimiy xarajatlar + o`zgaruvchan xarajatlar + foyda Tushum = doimiy xarajatlar + bir birlikka o`zgaruvchan xarajatlar * mahsulot miqdori + foyda. CVP tahlil- xarajat, tushum va foyda aloqadorligini tahlilidir. CVP tahlilning asosiy vazifalari:

- xarajatlarni to`liq qoplash imkonini beruvchi sotish hajmini –zararsizlik nuqtasini aniqlash; - mahsulot ishlab chiqarish hajmining zararsizlik hajmini aniqlash; - zarur bo`lgan foyda miqdoriga ega bo`lish yuzasidan sotish hajmini aniqlash; - korxonaning raqobatdoshligini ta`minlovchi sotish hajmini baholash; - rejalashtirilgan darajadagi talab va daromadni ta`minlashga imkon beradigan mahsulotlar narxini belgilash; - eng samarali ishlab chiqarish texnologiyalarini tanlash; - optimal ishlab chiqarish rejasini qabul qilishni amalga oshirish. CVP tahlilida taxminlar: - xarajatlarning o`zgaruvchan va o`zgarmas tarkibga bo`linishi; - doimiy xarajatlar mahsulot hajmiga bog`liq bo`lmagan holda ma`lum darajaga qadar o`zgarishsiz qolishi; - o`zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish hajmining o`zgarishiga mos ravishda, proporsiallikda o`zgarib borishi; - sotilgan mahsulotlar va ishlab chiqarish resurslarining doimiy narx birligi; - mahsulot assortimentining doimiyligi; - ishlab chiqarish va sotish hajmining tengligi; - korxona faoliyat samaradorligi o`zgarishsiz qolishi taxmin qilinadi. CVP tahlilning asosiy elementlari: - kritik hajm; - qoplash koeffitsiyenti; - xavfsizlik normasi; - sotish tarkibi; - xarajatlar tarkibi; - operatsion richag; - moliyaviy richag samarasi. CVP tahlilning axborot manbalari: - buxgalteriya hisobi va hisoboti;

- boshqaruv hisobi va hisoboti; - statistika hisobi va hisoboti ma`lumotlari; - hisobdan tashqari ma`lumotlar. Iqtisodiy aktivlar harakatida foydani shakllantirishning eng muhim omili bu ishlab chiqarish xarajatlari va ular tufayli erishilgan iqtisodiy samarani (mahsulot chiqishi) tijorat faoliyatidan pul va pul ekvivalentlari shaklida tushumlarning ortishi shaklida (sotish jarayoni) aktivlarning ko`payishi hisoblanadi. Bundan, foyda va unga daxldor bo`lgan daromadlar va xarajatlar bog`liqligi kelib chiqadi. Foydaning to`planishi korxonaning qaysi sohaga mansubligiga bog`liq. Agar u ishlab chiqarish korxonasi bo`lsa foydaning asosiy manbai ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot hisoblanadi. Agar u xizmat ko`rsatishga daxldor korxona bo`lsa‚ foydaning asosiy qismi xizmat ko`rsatish evaziga olingan tushumdan tashkil topadi va h.k. Shu tufayli tahlil jarayonida qaysi soha o`rganilayotgan bo`lsa uning faoliyatidan kelib chiqish maqsadga muvofiqdir. Biznesni harakatga keltiruvchi kuch faoliyatning (egaistik ko`rinishdagi harakatlar) yakunida erishiladigan foyda hisoblanadi. Shu sababli, foyda mulk shaklidan qat`i nazar barcha korxonalarning faoliyatini baholashning yagona ko`rsatkichi sifatida qaraladi. Shuningdek, foyda bu – maqsadli harakatning rag`bati hamdir. Tijorat faoliyati va uning davomiyligi ko`pincha ushbu unsurning hajmiga, to`g`ri taqsimotiga va ishlatilishiga bog`liq. Foyda o`z-o`zidan iqtisodiy aktivlarni oldingi harakatlarining mutanosibligidan kelib chiqadi. jadval Foyda, tushum va aktiv hajmining o`sishidagi muvofiqlik Foydaning o`sishi Tushumning o`sishi Aktivning o`sishi % F1/F0*100 ST1/ST0*100 A1/A2*100 100 O`sishning muvofiqligi F1/F0*100>ST1/ST0*100>A1/A2*100>100 yoki 100<A1/A2*100< ST1/ST0*100< F1/F0*100

Realizatsiya hajmi, ishlab chiqarish xarajatlari va foyda ko`rsatkichlari uzviy bog`liqlikga ega. Realizatsiya hajmi orqali yalpi daromad, yalpi tushum ko`rsatkichiga ega bo`linadi. Uning ishlab chiqarish xarajatlari bilan taqqoslash asosida foyda, natija ko`rsatkichiga chiqiladi. Buni matematik ifodada quyidagicha tasvirlash mumkin. F(D)=MSST-SMIChT(TSOQ) (3.1) Bunda: F(D)-foyda (daromad); MSST-mahsulot sotishdan sof tushum; SMIChT (TSOQ)-mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi (sotib olingan tovarlar qiymati). Buxgalteriya hisobida mahsulot chiqishi, xarajat va natija aloqadorligini quyidagi bog`lanishda hisobga olish tartibi ham belgilanadi. Sotish hajmi - Xarajatlar=Natija Natijaviy ko`rsatkich demakki, sotish hajmiga yoki tovaroborot ko`rsatkichiga hamda, ishlab chiqarish xarajatlari yoki tovarlarni sotib olish qiymatiga bog`liq deb qaraladi. Uning birlik ifodasini esa quyidagicha tasvirlash mumkin: N=D*B-D*T (3.2) N=D* (B-T) (3.3) Bunda: N-foyda; B-mahsulot birligini bahosi (so`m); D-mahsulot birligi (dona); T-mahsulot birligini ishlab chiqarish tannarxi (so`m).

Yuqoridagi bog`lanishdan natijaviy ko`rsatkichni mahsulotning miqdori, bahosi va birlik tannarxiga bog`liq ekanligi kelib chiqadi. Uning ifodasi bevosita natijaviy ko`rsatkichni omilli tahlil etish imkonini ham beradi. Demak, natija o`zgarishiga hisob-kitob qilinadigan quyidagi omillar ta`sir etishini izohlash mumkin: - ishlab chiqarilgan mahsulotlar birligini o`zgarishi; - mahsulotlar birlik bahosining o`zgarishi; - mahsulotlar birlik tannarxining o`zgarishi. Marjinal foyda kontributsiyasiga nisbatan oladigan bo`lsak ishlab chiqarish xarajatlarini o`zgaruvchan, o`zgarmas xarajatlarga tarkiblanishi, bog`lanishni yanada murakkablashtiradi. Bunda ishlab chiqarish xarajatlarining o`zgarishida mahsulot (ish, xizmat) lar hajmini o`zgarishi asos qilib olingan. Amaldagi tartib bo`yicha shartli o`zgaruvchan xarajatlar tarkibdan chiqarilgan. Ya`ni ishlab chiqarish xarajatlari shartli o`zgaruvchan va doimiy (o`zgarmas) xarajatlarga tarkiblanadi. Mahsulot sotish hajmi, ishlab chiqarish xarajatlari va natija aloqadorligini ko` rsatkichlar tizimi Daromad Xarajat Natija 1 2 3 Mahsulot sotishdan sof tushum (2500.0 m.s.) Sotilgan mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi (2250.0 m.s.) Mahsulot sotishdan yalpi foyda (250.0 m.s.) A) O`zgaruvchan xarajatlar (2000.0 m.s.) Marjinal foyda (500.0 s.m.) B) O`zgarmas xarajatlar (250.0 m.s.) Mahsulot sotishdan sof foyda (250 m.s.) Operatsion faoliyatdan tushum (230.0 m.s) Operatsion xarajat (335.0 m.s) Operatsion faoliyatdan foyda (zarar) (-105 m.s.)

Jadval natijalaridan shuni xulosa qilish mumkinki; mahsulot sotishdan olingan sof tushum 2500.0 ming so`mni va uning ishlab chiqarish tannarxi 2250.0 ming so`mni tashkil etgan. Mahsulot sotishdan ko`rilgan natija 250 ming so`m ijobiy farqlanishga ega bo`lgan. Umumiy ishlab chiqarish xarajatlarining ichida 2000.0 ming so`mi o`zgaruvchan xarajatlar, 250 ming so`mi o`zgarmas xarajatlar sifatida belgilangan. Bu orqali mahsulot sotishdan marjinal foyda va sof foyda ko`rsatkichlari aniqlangan. Mahsulot (ish, xizmat) larning kritik hajm darajasi va uning omilli tahlili Firma va kompaniyalar faoliyat yuritayotganda turli kutilmagan hodisalarga duch keladi. Bu esa to`g`ri baholashni talab etadi. Mahsulot (ish, xizmatlar) ni ishlab chiqarishda uning qanday hajmi korxonaga zararsiz ishlash imkonini tug`diradi yoki mahsulotning qaysi birligida mahsulot sotishdan olinadigan tushum to`la o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlarni qoplay oladi? Mahsulot ishlab chiqarishning kritik hajm darajasini aniqlash yuzasidan 3 xil yondashuv mavjud: Grafik usul (mahsulot ishlab chiqarish hajmini aniqlashning xarajat-tushum- foyda aloqadorligidagi kompleks grafigi tuziladi); Tenglik usuli (Tushum-xarajat=foyda formulasidan iborat tenglikdan foydalaniladi); Marjinal daromad usuli (sotishdan sof tushum-o`zgaruvchan xarajatlar=marjinal foyda-doimiy xarajatlar=yalpi foyda). Ushbu vazifani bajarish uchun firma va kompaniyalarda mahsulot ishlab chiqarishning kritik hajm darajasi ko`rsatkichi aniqlanadi: ST-O`X>DX Boshqacha qilib aytganda, rentabellikka erishishning eng afzal quroli – bu o`zgaruvchan xarajatlarni minimallashtirish (kamaytirib borish) dir. Buning uchun rentabellikning chegaraviy nuqtasi, ya`ni “Zararsizlik nuqtasiˮni aniqlash zarur.

“Zararsizlik nuqtasiˮ deganda foyda va zarur zonalarini bir-biridan ajratib turadigan chegaraviy nuqta tushuniladi. Bu nuqta xarajatlarni qoplash uchun zarur bo`lgan, minimal oborot hajmini yoki minimal tushum hajmini ko`rsatadi. Bu nuqtaga erishish tufayli ishlab chiqarilgan (sotilgan) qandaydir minimal mahsulot hajmi bilan korxona xarajatlarini butunlay qoplashga erishish mumkin. Bu g`oya “marjinal foyda konsepsiyasiˮga asoslanadi. Uning formulasi quyidagicha: Tushum – O`X = MF – DX = Foyda Bu yerda, MF- marjinal foyda O`X- o`zgaruvchan xarajatlar, ya`ni: • ijara haqi; • doimiy maoshlar; • reklama xarajatlari; • kommunal xizmat xarajatlari; • sug`urta xizmat xarajatlari; • sug`urta badallari; • soliqlar; •amortizatsiya ajratmalari. DX- doimiy xarajatlar, ya`ni: • xomashyo va materiallar; • ishbay ish haqlari; • texnik xizmat ko`rsatish; • mukofot summalari va h.k. Har bitta korxona mahsulot (ish, xizmat) lar ishlab chiqarish rejasini tuzishda albatta kutiladigan foyda normasini hisoblashga va biznes samaradorligini baholashga ahamiyat berishadi. Foyda normasini belgilab olish, erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida yanada murakkab masala hisoblanadi. Negaki uning hisob- kitobida turli tahlikalarni (risklarni) hisobga olishga to`g`ri keladi. Foyda normasini hisoblashni murakkabligi shundaki, bunda resurslar, mahsulotlar bahosi, soliqlar, to`lovlar firma va kompaniyalar faoliyatiga bog`liq

bo`lmagan holda o`zgaruvchanlikka ega bo`ladi. Ularni hisob-kitob qilish imkoni tug`iladi qachonki aniq ko`rsatkichlar manbasiga ega bo`linsa. Bu manba inflyatsiyani ta`sir darajasi, baholarning o`zgarish holatlari, ishlab chiqarish xarajatlarini o`zgaruvchanligi (mahsulot hajmi va resurslar bahosini o`zgarishi hisobiga) bo`lishi mumkin. Kritik hajm darajasini aniqlashga quyidagi hollarda murojaat qilinadi: korxona yangi tashkil etilganda; ishlab chiqarish va marketing tadqiqotlari tahlilida; yangi mahsulot turini ishlab chiqarish yoki eski mahsulot turini rad qilish qarorini tayyorlashda; ishlab chiqarishni modernizatsiyalashda; mahsulotlarni tarkibiy o`zgarishlarini amalga oshirishda. Kritik hajm tahlilida javob tayyorlanadigan yo`nalishlar: xarajatlarni kamaytirish mumkinmi? sotish hajmi o`sadimi yoki kamayadimi? baho oshadimi yoki kamayadimi? doimiy va o`zgaruvchan xarajatlar qanday bo`ladi? Kritik hajm darajasi doimiy va o`zgaruvchan xarajatlar summasi va mahsulotlarni sotish baholari orqali hisob-kitob qilinadi. Sotishning tegishli hajmiga erishish uchun avvalo baho birligi belgilanishi lozim. Baho birligi belgilangandan keyin kritik hajm darajasi qaytadan hisob-kitob qilinadi. Agar olingan natija zararsizlik darajasini qanoatlantirmasa baho korrektirovka qilinadi va daraja hisob-kitobi qaytadan amalga oshiriladi. Marjinal foydaning ko`zda tutilgan darajasiga erishilmasa, mahsulot tannarxini kamaytirish choralari ko`riladi. Tahlil yakunida yakuniy zararsizlik darajasi hisob-kitob qilinadi va davriy oraliqda korxonaning moliyaviy rejasi belgilab olinadi. Kritik hajm darajasini tahlil etishning maqsadi – foyda olish imkoniyatini belgilashdan iborat. Agar korxonaning foydaga ishlash imkoniyatini aniq baholasak, ijobiy pul oqimlariga ega bo`lish imkoniyatlari ham bilinadi.

Doimiy va o`zgaruvchan xarajatlarni qanday hisob-kitob qilish mumkin? Ushbu xarajatlar buxgalteriya hisobining mahsulot ishlab chiqarish bo`yicha xarajatlarini alohida, kalkulyatsiya moddalari bo`yicha o`rganish orqali bilib olinadi. Xalqaro amaliyotda kritik hajm darajasini aniqlashda analitik tadbirlarning quyidagi metodikasi belgilangan. O`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlar tarkiblanadi. Mahsulot ishlab chiqarishning kritik hajm darajasi belgilanadi Ishlab chiqarish hajmiga muvofiq xarajatlarni klassifikatsiya qilish Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili Doimiy O`zgaruvchan Doimiy O`zgaruv chan 1. Material xarajatlar 4136 78581 5114 97173 2. Mehnat haqi xarajatlari 12859 115733 7684 145996 2.1. Vaqtbay ish haqi 12859 x 7684 x 2.2. Ishbay ish haqi x 115733 x 145996 3.Ish haqidan ajratmalar 3372 30350 1953 37115 3.1. Vaqtbay ish haqidan 3372 x 1953 x 3.2. Ishbay ish haqidan x 30350 x 37115 4. Amortizatsiya xarajatlari 8033 x 8730 x 5. Boshqa xarajatlar 22280 28736 Jami: 50680 224664 52217 280284 Kritik hajm (zararsizlik) darajasini aniqlanishi Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili O`zgarishi 1. Jami ishlab chiqarish xarajatlari 275344 332501 57157 2. O`zgaruvchan xarajatlar 224664 280284 55620 3.Doimiy xarajatlar 50680 52217 1537 4. Sotish hajmi 342763 422275 79512 5. Xarajatlarning o`sish darajasi, % 80.33% 78.74% -1.59% 6. O`zgaruvchan xarajatlarning o`sish darajasi % 65.54% 66.37% 0.83% 7. Doimiy xarajatlarning o`sish darajasi 14.79% 12.37% -2.42%

% 8. Sotishdan foyda 38560 43306 4746 9. Sotuv rentabelligi % (q.8:q.4 x 100) 11.25% 10.26% -0.99% 10. Qoplash jamg`armasi (q.3+q.8) 89240 95523 57157 11. Qoplash jamg`armasi koeffitsiyenti(q.10:q.4) 0.26 0.23 -0.03 12. Zararsizlik nuqtasi (q.3:q.11) 194923.08 227030.43 32107 13. Moliyaviy mustahkamlik zaxirasi % (q.4:q.12 x 100-100) 75.85% 86% 10.15% 14. Operatsion richag 0.005 Xulosa: korxonada moliyaviy mustahkamlik zaxirasi hisobot yilida 86 foizni tashkil etgan, o`tgan yilda ushbu daraja 75.85 foizga teng bo`lgan. Bundan ijobiy o`zgarishlar kuzatilganligini izohlash mumkin. Nazariy jihatdan aytish mumkinki‚ hisobot yilida sotish hajmini 227030.43 ming so`mgacha kamaytirishi, o`tgan yil bo`yicha esa 194923.08 ming so`mgacha kamaytirishi mumkin‚ ushbu chegaraviylikda korxona zararsiz ishlashi mumkin. Ya`ni doimiy va o`zgaruvchan xarajatlar summasini qoplashga teng sotuv hajmiga erishiladi. Agar korxona foyda hajmini 1 foizga o`stirishi lozim bo`lsa uning uchun sotish hajmini 0.005 foizga o`stirishi talab etiladi. Mahsulot ishlab chiqarishning kritik hajm darajasini aniqlash va uni tahlil etish, iqtisodiy harakatda va biznesda muhim masala hisoblanadi. Ushbu ko`rsatkich orqali kompaniya va firmalar mahsulot ishlab chiqarishning foydalilik darajasini belgilab oladilar. Mahsulot ishlab chiqarishning kritik hajm darajasini belgilash, uning hisob-kitoblari keng doirada olimlar tomonidan o`rganilgan. Shu sababli uni aniqlashning turli ifodalari tavsiya etilgan. Mahsulot ishlab chiqarishni kritik hajm darajasini hisoblashning quyidagi bog`lanishli ifodasini berib o` tish mumkin. Yk=(S/P)*Yk+U Bunda: Yk-kritik hajm darajasidagi mahsulot hajmi; U-jami o`zgaruvchan xarajatlar;

S-mahsulot birligida o`zgaruvchan xarajat; P-mahsulot birligini bahosi. Shuningdek, Kritik hajm darajasida mahsulot ishlab chiqarishni quyidagi ifodalar orqali aniqlash ham mumkin. Qk=U/(P-S) Qk= O`x+Dx+o yoki Qk= M* S +Dx+o Belgilar izohi: Qk-kritik hajm darajasidagi mahsulotni miqdoriy birligi; O`x-o`zgaruvchan xarajat; Dx-doimiy xarajat; o-nol miqdordagi foyda; M-mahsulot birligi; R-mahsulot birligiga o`zgaruvchan xarajat. C+S+o=O`zgaruvchan xarajatlar+O`zgarmas xarajatlar+ foyda. Bunda foyda miqdori nolga teng deb olinadi. Ya`ni; ishlab chiqarish va savdo aylanmasidan olingan daromad to`liq, barcha xarajatlarni qoplagan holda foydaga ega bo`linmaydi. t/r Ko`rsatkichlar Ishlab chiqarish hajmi, 500 dona jami Mahsulot birligiga 1 Sotishdan sof tushum 375000 750 2 O`zgaruvchan xarajatlar 250000 500 3 Marjinal foyda 125000 250 4 Doimiy xarajatlar 80000 5 Sotishdan yalpi foyda 45000 Zararsizlik nuqtasi, hajmini aniqlash uchun quyidagi bog`lanishdan foydalaniladi: 750x=500x+80000+0; 250x = 80000; x = 320 Bunda: x — zararsizlik hajmi;

750 * x = 750 * 320 = 240 000 mln so`m Zararsizlik nuqtasi (Q β ) = Doimiy xarajatlar (TFC) / Marjinal foyda normasi (TSM β ) Marjinal foyda usulida kritik hajm darajasini aniqlash: 375 000 mln so`m — 250 000 mln so`m = 125 000 mln so`m Marjinal foyda koeffitsiyenti: 125 000 mln so`m / 375 000 mln so`m = 0,33. Kritik hajm darajasining qiymat ifodasini aniqlash: 80 000 mln so`m / 0,33 = 240 000 mln so`m Kritik hajm darajasining miqdor ifodasi: 240 000 mln so`m / 750 ming so`m = 320 sht. Omilli tahlil. Kritik hajm darajasidagi mahsulot hajmiga ta`sir etuvchi birliklar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: - mahsulot birligi bahosini o`zgarishi; - bir birlikka o`zgaruvchan xarajatlarni o`zgarishi: - doimiy xarajatlarni o`zgarishi. chizma. Kritik hajm darajasini grafik shaklida ifoda etilishi Xarajat Foyda Kritik hajm Foyda Kritik hajm Zarar Doimiy xarajatlar

Ishlab chiqarish hajmi Yakuniy ko`rsatkichga ta`sir etuvchi omillarni quyidagi bog`lanishlarda hisob-kitob qilish mumkin. Kritik hajm darajasiga mahsulot birligiga o`zgaruvchan xarajatlar ta`sirini hisob-kitobi; Yk1=(Sx/Pr)*Ykr+Ur - (Sr/Pr)*Ykr+Ur (3.13) Kritik hajm darajasiga mahsulot bahosini o`zgarishini ta`siri; Yk2=(Sx/Px)*Ykr+Ur –Ykr1 (3.14) Kritik hajm darajasiga mahsulot hajmining o`zgarishini ta`siri quyidagi bog`lanish bilan aniqlanadi. Yk3=(Sx/Px)*Ykx+Ur –Ykr2 (3.15) Mahsulot ishlab chiqarishning kritik darajasi, zararsizlik yoki foydasizlik darajasidagi mahsulot hajmi, mahsulot ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasi deb ham yuritiladi. Ushbu miqdorni aniqlashni aniq misollar asosida ko`rib chiqamiz: Mahsulot ishlab chiqarishning kritik darajasini aniqlash ko`rsatkichlari Ko`rsatkichlar Summasi 1 Mahsulot birligiga o`zgaruvchan xarajatlar 10000 sum 2 Doimiy xarajatlar 2000000 sum 3 Mahsulot birligining sotish bahosi 12000 sum 4 Kritik hajm darajasi 1000 dona jadval davomi Kritik hajm darajasining aniqlanishi usullari Tomas Karlin formulasi bo`yicha Qk=U/(P-S) 5.1.Miqdorda 2000000/(12000-10000) 1000 dona 6 Prof. Sheremet A.D. formulasi bo`yicha

Yk=U/1-(S/P) 6.1.Qiymatda Yk –2000000/1-(10000/120000) 12048192 sum 6.2.Miqdorda Yk- 12004801/12000 1000 dona 7 Prof. Sheremet A.D. Yk=Q*S+U 7.1.Qiymatda Yk=1000*10000+2000000 12000000 sum 7.2.Miqdorda 12000000/12000 1000 dona 8 I.f.n.dots. Raximov M.Yu. Yk=(S/P)*Yk+U Ifodaning o`zgarishi Yk-(S/P)*Yk=U ushbu formula quyidagi ifodaga keladi ((1-(S/P))*Yk=U undan Yk quyidagi tartibda aniqlanadi Yk=U/(1-(S/P) bu ifoda Prof. Sheremet A.D. formulasi bo`yicha Yk=U/1-(S/P) bilan bir xillikka ega 8.1.Qiymatda 10000/12000* Yk+2000000 bundan Bundan Yk=2000000/1-10000/12000 12048192 sum 8.2.Miqdorda 12004801 sum/12000 1000 dona 9 I.f.n.dots. Raximov M.Yu. Yk=C+S+o 9.1.Qiymatda Yk=10000*1000+2000000+foyda nol darajada 12000000 sum 9.2.Miqdorda Yk=12000000/12000 1000 dona 10 Prof.Tomas P. Karlin Yk=Qk*P 10.1.Qiymatda Yk=1000*12000 10.2Miqdorda Qk=2000000/(12000-10000) 11 I.f.n.dots. Raximov M.Yu. Yk=U/(P-S)/ P 11.1Qiymatda Yk=2000000/(12000-10000)/12000 12048192 sum 11.2.Miqdorda Yk=12004801 sum/12000 1000 dona Korxonada mahsulot ishlab chiqarishning kritik hajm darajasini barcha jihatlarida natijaviy ko`rsatkich bir xilda chiqqan. Demak korxonada 1000 birlik

mahsulot ishlab chiqarish o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlarni to`liq qoplydi hamda 1001 mahsulot foydaga ishlashni boshlab beradi. Mahsulot (ish, xizmatlar) ishlab chiqarish hajmini tahlili Mahsulot ishlab chiqarish hajmini kompleks tahlili ikki yo`nalishda olib boriladi: a) mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishini baholash; b) bir necha yillar bo`yicha mahsulot ishlab chiqarish dinamikasini tahlili. Hisobot davridagi mahsulot ishlab chiqarish hajmini reja ma`lumotlari bilan taqqoslash orqali rejaning bajarilishi, rejadan farqlanishi mutloq summada, o`tgan yil bilan taqqoslash orqali esa mahsulot hajmini o`sish sur`ati aniqlanadi. Mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishi tahlili Ko`rsatkichla r Bazaviy bahodagi qiymati ming so`m Reja bajarilishi, % 2015 y. 2016 y. 2017 y. 2015 2016 2017 reja xak reja xak reja xak Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, ming so`m 260050 282792 420600 442606 502600 532036 108.7 105.2 105.8 Korxonada mahsulot ishlab chiqrish rejasi 2015 yilda 108.07 %ga, 2016 yilda 105.2 %ga, 2017 yil 105.8 % ga bajarilgan. Kompleks iqtisodiy tahlilga oid ayrim manbalarda mahsulot hajmini o`sishi mahsulot hajmini indeksi deb ham ataladi. Bu ko`rsatkich korxonaning rivojlanish dinamikasini ifodalaydi. Mahsulot ishlab chiqarish hajmining dinamik tahlili Ko`rsatkichlar Bazaviy bahoda qiymati Mutlaq o`zgarishi (+,-) 2015 y. 2016 y. 2017 y. 2016 y. 2017 y. 2017 y.

2015 yilga nisbatan 2016 yilga nisbatan 2015 yilga nisbatan Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, ming so`m 282792 442606 532036 +159814 +89430 +249244 Korxonada mahsulot ishlab chiqarish hajmining dinamik o`zgarishlari 2016- yil 2015-yilga nisbatan 159814 ming so`mga o`sgan, 2017-yil 2016-yilga nisbatan 89430 ming so`mga, 2017-yil 2015-yilga nisbatan 249244 ming so`mga ortgan. Mahsulot (ish, xizmat) lar hajmini o`rganishda solishtirma, ulgurji baholarda hamda joriy yilning amaldagi baholarida aniqlangan ma`lumotlar tahlil qilinadi. Dinamikasini aniqlash uchun hisobot davrida ishlab chiqarilgan haqiqiy mahsulot hajmi o`tgan yillardagisi bilan taqqoslanib ko`rsatkichlarni o`zgarishi mutloq va nisbiy (foiz)larda aniqlanishi lozim. Faoliyatning eng muhim samaradorlik ko`rsatkichlaridan biri bo`lib, ishlab chiqarilgan mahsulotning sifati hisoblanadi. Mahsulot sifatining oshishi o`z navbatida sotilgan mahsulot hajmining oshishiga va foydaning ko`payishiga, oqibatda rentabellik darajasining yuqori bo`lishiga sababchi bo`ladi. Mahsulot sifati navlar bo`yicha belgilanadigan mahsulotlarni ikki kategoriya bo`yicha tarkiblash mumkin: - oliy sifat kategoriyasi; - birinchi sifat kategoriyasi. Mazkur sifat kategoriyalari orqali mahsulotning xalqaro va mamlakat standarti talablariga mosligi o`rganiladi. Mahsulot sifatini oshirish realizatsiya jarayonini tezlashtiradi, mahsulotga bo`lgan talabni to`laroq qondiradi, tovar pul muomalasini tezlashtiradi, eksport imkoniyatlarini oshiradi.

Mahsulot sifati qator ko`rsatkichlar tizimi bilan baholanadi. Xarakterli xossalariga ko`ra belgilangan belgilangan me`yorlarga (xalqaro va mamlakat standartlariga mosligi), pishiqligi, puxtaligi, chidamliligi, va h.k. ko`rsatkichlari bilan farqlanadi. Mahsulot sifatining tahlili Ko`rsat- kichlar Mahsulot birligini bahosi, so`m Ishlab chiqarilgan mahsulot, (dona) Reja- ning bajarilis hi, % Jami mahsulotdagi ulushi, (%) Ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati (ming so`m) biznes rejada haqi- qatda biznes rejada haqi- qatda biznes rejada haqi- qatda 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Oliy sifatdagi mahsulot 10000 5000 6000 120 45,4 43,0 50000 60000 Birinchi sifatdagim ahsulot 6000 10000 15000 150 54,6 57,0 60000 80000 Jami X 15000 21000 140 100,0 100,0 11000 0 140000 O` rtacha nav (sort)lilik koeffitsiyenti: rejada haqiqatda 10000/(15000*10000/1000)=0,733 140000/(21000*10000/1000)=0,666 Mahsulot biriligining o` rtacha sotish bahosi rejada haqiqatda 110000/15000=7333 sum 140000/21000=6666 sum

Mahsulot sifatiga odatda quyidagi omillar ta`sir qiladi: foydalanilayotgan xomashyo va materiallar sifati; xodimlarning malakasi va texnik tayyorgarlik darajasi; ishlab chiqarishda ishtirok etadigan texnika va texnologiyani holati va uning progressivligi; ishchi va xodimlarning mahsulot sifatiga javobgarligi hamda ularning moddiy rag`batlantirilishi va hokazo. Mahsulot ishlab chiqarishda eng muhim masala bu innovatsion, yangidan yaratilgan mahsulotlar hajmining, eksportga yo`naltirilgan mahsulotlarni ishlab chiqarishni yo`lga qo`yilganligiga baho berishdan iboratdir. Innovatsion mahsulot – yangi, takomillashtirilgan, texnologik o`zgarishlar tufayli yaratilgan mahsulotdir. Oldingi mahsulotlardan sezilarli yoki tubdan farq etuvchi mahsulotlardir. Eksportga yo`naltirilgan mahsulotlarning jami mahsulotlar tarkibidagi salmog`iga baho berish orqali korxonaning joriy va istiqboldagi taktik strategiyalari ishlab chiqiladi. Mahsulot ishlab chiqarish va sotishni dinamik tahlili Ko`rsatkichlar Bazaviy bahoda qiymati Mutlaq o`zgarishi (+,-) 2015 y. 2016 y. 2017 y. 2016 y. 2015 yilga nisbatan 2017 y. 2016 yilga nisbatan 2017 y. 2015 yilga nisbatan Jami mahsulot hajmi, ming so`m 282792 442606 532036 +159814 +89430 +249244 Innovatsion mahsulot hajmi, ming so`m 52300 85602 120400 +33302 +34798 +68100 Innovatsion mahsulotlar soni 3 5 8 +2 +3 +5 Innovatsion mahsulotlarning 18.4 19.3 22.6 +0.9 +3.3 +4.2

jami mahsulot tarkibidagi salmog`i,% Korxonada innovatsion mahsulotlarning hajmi 2016-yilda 2015- yilga qiyosan 33302.0 ming so`mga, 2017-yil 2016-yilga qiyosan 34798 ming so`mga, 2017-yil 2015-yilga qiyosan 68100 ming so`mga ortgan. Shu bilan birga jami mahsulotlar tarkibida innovatsion mahsulotlar hajmi 2015-yilda 18.4 %ni, 2016- yilda 19.3 %ni, 2017-yilda 22.6 % ni tashkil etganligini ijobiy baholash mumkin. Innovatsion mahsulotlarning soni ham mos ravishda 2, 3 va 5 taga ko`paygan. Mahsulot assortimentini boshqarish va ishlab chiqarish maromiyligi tahlili Korxonalar faoliyatida bir turdagi mahsulotni ishlab chiqarish hollarini juda kam hollardagina uchratish mumkin. Hattoki bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarda ham ularning turli assortimentlari tarkiblanadi. Mahsulotlarning turlari bo`yicha reja bajarilishining tahlili bilan bir qatorda assortimenti tahlilini ham amalga oshirish zarur. Mahsulot, ish va xizmatlarning turi va assortimenti tahlilida ularning segmentlar bo`yicha taqqoslanadigan va taqqoslanmaydigan, profildagi va profilda bo`lmagan turlari, asosiy va qo`shimcha mahsulotlar turlari bo`yicha turkumlanishi o`rganiladi. Ular bo`yicha reja topshiriqlarining bajarilishi, umumiy reja topshiriqlarining bajarilishida ularning ta`siri, mahsulotlar tuzilishidagi tarkibiy o`zgarishlarga baho beriladi. Mahsulotlar nomenklaturasi – deb, miqdor holida tovarlar guruhlari, kichik guruhlari va pozitsiyalarini belgilashda hamda hisobga olishda qabul qilingan ro`yxatidir. Tovar (ish, xizmat) lar assortimenti – deb esa, mahsulotlarning ma`lum bir belgilariga qarab, ya`ni, uning turlari, navi, o`lchami, markasi, artikullariga qarab ajratiladigan mahsulotlar xilidir.

Tovarlar nomenklaturasi va assortimentini o`rganishda o`rtacha assortiment rejasining bajarilishi tahlil etiladi. Assortiment rejasining bajarilishi tahlili (qiymat ifodasida) Mahsulot turlari Rejada Haqiqatda Assortimentg a qabul qilingan mahsulot hajmi Assortimen t bo`yicha reja bajarilishi, % Umumiy reja bajarilishi, % 1 A 12000 15000 12000 100 125 2 B 25000 30000 25000 100 120 3 S 10000 9000 9000 90 90 4 D 40000 35000 35000 87.5 87.5 5 Jami 87000 89000 71000 81.6 103 Korxonada mahsulot ishlab chiqarish rejasi ortig`i bilan, ya`ni 103 foizga bajarilgan. Ammo ayrim tur mahsulotlar bo`yicha reja bajarilishi buzilgan. Buning natijasida assortiment rejasi bor yo`g`i 81.6 foizga bajarilgan. Bunga “S” va “D” mahsulotlar turi bo`yicha rejada belgilangan ko`rsatkichlarning bajarilmasligi sabab bo`lgan. Ahamiyatli jihati shundaki, assortiment bo`yicha reja bajarilishida ayrim tur mahsulotlar bo`yicha rejaning ortig`i bilan bajarilishi boshqa tur mahsulotlar bo`yicha reja topshiriqlarini bajarilmasligini qoplamaydi. Mahsulot turlari bo`yicha rejaning bajarilishi har xil darajada bo`lishi strukturani o`zgarishidan dalolat beradi. Struktura bo`yicha mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishi uchun haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulotning barcha xillari rejalashtirilgan mahsulot tarkibi va tuzilishiga teng kelishi kerak. Ishlab chiqarilgan mahsulot strukturasining o`zgarishi firmaning barcha iqtisodiy ko`rsatkichlariga ta`sir etadi. Mahsulot ishlab chiqarish tarkibida qimmatbaho mahsulot turlari ulushini ortishi tufayli mahsulot qiymat shaklida ortadi va buning aksicha bo`lsa, qiymat shaklida mahsulot kamayadi. Xuddi shunday yuqori rentabellikka ega bo`lgan mahsulot turlarini ortishi, rentabelligi past turlarini pasayishi tufayli umumiy foyda miqdori ortadi.

Mahsulot assortimentini ishlab chiqarish maromiyligi bilan kompleks o`rganish operatsion faoliyatga to`liq baho berishga, o`zgarishlarni makon va zamonda aniq tasniflash imkonini beradi. Shu sababli, assortiment rejaining bajarilishi bilan bir qatorda ularni ishlab chiqarishng maromiyligiga ham baho beriladi. Ayrim korxonalar yillik, kvartal, oylik rejalarini ortig`i bilan bajarishi, ammo, ishlab chiqarishni bir maromda tashkil eta olmaslik natijasida erishilgan samara va natijaviylik ko`zda tutilgan yoki rejalashtirilgan yutuqni ta`minlay olmaydi. Shu bilan birga mahsulot ishlab chiqarishdagi maromiylikni buzilishi shartnoma majburiyatlarini barbod bo`lishiga, uning oqibatida jarimalar to`lanilishiga, moliyaviy ahvolning qiyinlashishiga ham olib keladi. Mahsulot ishlab chiqarish maromiyligining tahlili (ming so`mda) O`n kunliklar Hisobot yili Maromiylik hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot Reja bajarilis hi, % Maromiylik hisobiga reja bajarilishi, %Biznes rejada Haqi- qatda 1 2 3 4 5 6 1- chorak 25000 15000 15000 60 60 2- chorak 25000 20000 20000 80 80 3 chorak 25000 30000 25000 120 100 4-chorak 25000 40000 25000 160 100 Jami 100000 105000 85000 105 85 Korxonada mahsulot ishlab chiqarish maromiyligini ta`minlash yuzasidan yilning 4 ta choragi bo`yicha bir xilda belgilangan. Lekin amalda, birinchi chorakda 10000 mln so`mlik (15000-25000), 2-chorakda -5000 mln so`mlik (20000-25000) mahsulot kam ishlab chiqarilgan. Uchinchi va to`rtinchi choraklarda mahsulot ishlab chiqarish rejasi ortig`i bilan bajarilgan. Maromiylik hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi 85000 mln so`mni, maromiylik rejasining bajarilishi 85 foizga bajarilgan.

Sotish hajmini tahlili Mahsulot ishlab chiqarish uzviyligi, davomiyligi ta`minlanadi qachonki ularni sotish to`liq ta`minlansa yoki to`g`ri yo`lga qo`yilsa. Ishlab chiqarish murakkab jarayon-lekin sotish undanda murakkab jarayon. Shu sababli tahlilda, mahsulot, ish va xizmatlarni sotish hajmini o`rganishga alohida ahamiyat qaratiladi. Ishlab chiqarilgan va tayyor mahsulotlar qatoriga kiritilgan aktivlarni sotish xo`jalik faoliyatidan olinadigan daromadlarni asosiy manbasi hisoblanadi. Mahsulot, ish va xizmatlarni sotilganlar qatoriga kiritishning quyidagi shartlariga amal etiladi: - korxona tovarlarga egalik qilishning xatarlari va afzalliklarining ancha qismini xaridorga topshirgan bo`lishi; - daromad miqdori ishonchli darajada baholangan bo`lishi; - iqtisodiy naf kelajakda olinishi; - bitim bilan bog`liq, qabul qilingan yoki kutilayotgan xarajatlar, ishonchli va aniq o`lchangan bo`lishi lozim. Yuridik shaxslarga va yakka tartibdagi tadbirkorlarga mahsulotlarni sotish faqat naqd pulsiz hisob-kitob bo`yicha amalga oshirilishi mumkin. Ishlab chiqarish joylarida tashkil qilingan yoki turg`un savdo shaxobchalarida, o`zining savdo do`konlari orqali mahsulotlarni chakana sotish faqat nazorat-kassa mashinalari va to`lov terminallaridan foydalangan holda amalga oshiriladi. Korxonalar aniq talablarga rioya qilgan holda tovar va mahsulotlarni topshirishi (yuklab jo`natishi), hamda ishni bajarish va xizmat ko`rsatishni amalga oshirishlari mumkin. Korxonalar tomonidan mahsulot va tovarlarni yuklab jo`natish, shuningdek‚ ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko`rsatish faqat xaridor va buyurtmachilardan 15 foizdan kam bo`lmagan miqdorda bo`nak to`lovlari mavjudligidagina amalga oshirilishi mumkin.

Mahsulot, ish xizmatlarni sotishni tahlil etish orqali nafaqat muammolarni aniqlash balki ularni hal qilish imkoni ham tug`iladi. Sotishni tahlili oldiga quyidagi vazifalar qo`yiladi: - rahbariyatning samarali boshqaruvi (taktik va strategik) qarorlarni qabul qilish uchun zarur bo`lgan ma`lumotlar bilan ta`minlash; - savdoda daromad keltiruvchi tovarlar (ularning turi va tarkibini kengaytirish), yo`qotishlarga olib kelayotgan tovarlarni (ularni ishlab chiqarishni qisqartirish va to`xtatish) aniqlash; - korxona (marketing, sotish) bo`limlari faoliyat samaradorligini baholash; - bozorni segmentlarga mos ravishda ajratish; - oqilona marketing siyosatini yuritish. Agar tahlil obyekti bo`yicha bitta hal qilinmagan muammo mavjud bo`lsa siz albatta savdoni tahlil qilishingiz lozim. Tahlil etishda sotilgan mahsulot hajmining umumiy o`zgarishlariga, dinamikasiga, sotilgan mahsulotlar tarkibiga, sotish hajmining o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarga, eksport hajmiga muhim ahamiyat beriladi.

Sotish hajmining tahlili Ko`rsatkichlar Bazaviy bahoda qiymati Mutlaq o`zgarishi (+,-) 2015 y. 2016 y. 2017 y. 2016 y. 2015 yilga nisbatan 2017 y. 2016 yilga nisbatan 2017 y. 2015 yilga nisbatan Tovar mahsulotining davr boshiga qoldigi,mln so`m 25640 20600 84500 +4960 +63900 +58860 Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, mln so`m 282792 442606 532036 +159814 +89430 +249244 Tovar mahsulotning davr oxiriga qoldigi, mln so`m 20600 84500 124702 +63900 +40202 +104102 Sotilgan mahsulot hajmi 308432 378706 491834 +70274 +113128 183402 Sotish tahlilida sotilgan mahsulot, ish va xizmatlar yuzasidan shartnoma majburiyatlarining bajarilishiga a`lohida urg`u beriladi. Bu bevosita shartmonaviy munosabatlarni, to`lovlarni qonunchilik normalariga mosligini ta`minlashga, turli yo`qotishlarni oldini olishga imkon beradi. Shartnoma majburiyatlarining bajarilishi tahlili Ko`rsatkichlar Biznes reja bo`yicha Haqiqatda 1 2 3 1. Sotilgan mahsulot hajmi, ming so`mda 480600 491834 2. Shartnomaviy majburiyatlarga nisbatan yetkazib berilmagan mahsulot hajmi, ming so`mda x 22600

3.Rejadan ortiqcha sotilgan mahsulot hajmi, mln so`m 11234 4.Sotish rejasining bajarilishi, % x 102.3 5. Shartnomaviy majburiyatlarni hisobga olgan holda mahsulot sotish hajmi, ming so`mda x 469234 6. Shartnomaviy majburiyatlarni hisobga olgan holdagi mahsulot sotish rejasining bajarilishi, % x 97.6 Korxona sotish rejasi 102.3 foizga ortig`i bilan bajarilgan. Qiymat ifodasida 11234 miln so`m ko`p mahsulot sotilgan. Lekin shartnoma majburiyatlari bo`yicha yetkazib berilgan mahsulotlar hajmi 469234 mln so`mni tashkil etgan. Bu esa shartnoma majburiyatlarini hisobga olgan holda sotish rejasining 97.6 foizga bajarilishiga olib kelgan. Korxona operatsion faoliyati samaradorligini (mehnat unumdorligi, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish, innovatsion mahsulot, eksport hajmi ko`rsatkichlarini) baholash. Tahlil etishda eng murakkab jarayon bu operatsion faoliyat samaradorligini baholash masalasidir. Operatsion faoliyat samaradorligida resurslardan qay darajada foydalanish darajasiga baho beriladi. Opreatsion faoliyat samaradorligi xomashyo va materiallarni ishlab chiqarishga yetkazib berish, raqobatchilarning sarfidan kam bo`lgan chiqimlar hisobiga mahsulotlarni ishlab chiqarish, ularni sotish afzalliklariga egaligi bilan tavsiflanadi. Operatsion faoliyat samaradorlikning umumiy ko`rsatkichi sotishdan tushumni sotilgan mahsulotlar ishlab chiqarish tannarxiga bo`lish asosida topiladi: Ko=St/Mt St–sotishdan sof tushum;

Mt –sotilgan mahsulot ishlab chiqarish tannarxi. Operatsion faoliyat samaradorligi baholashda birlik ko`rsatkichlar sifatida mahsulot ishlab chiqarishda qatnashuvchi, kelgusida iqtisodiy naf keltiruvchi aktivlar (moddiy, nomoddiy, intellektual mulk) ning, mehnatning samaradorlik ko`rsatkichlari olinadi. Operatsion faoliyat samaradorligini baholashda: - moddiy resurslar sarfi (samarasi)ga - mehnat sarfi (unumdorligi)ga; - mehnat vositalari, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishi (sa- marasi) ga; - innovatsion mahsulotga (raqobatdoshligi); - eksport qilingan mahsulot hajmiga alohida ahamiyat qaratiladi (eksport salohiyatiga); Moddiy resurslar va ulardan samarali foydalanishni tahlili Ko`rsatkichlar Yillar Mutlaq o`zgarishi (+,-) 2015 2016 2017 2016 y. 2015 yilga nisbatan 2017 y. 2016 yilga nisbatan 2017 y. 2015 yilga nisbatan Mahsulot hajmi, mln so`m 241950 358353 718470 116403 360117 476520 Mahsulot sotishdan sof tushum, mln so`m Yalpi foyda, mln so`m 26145 21333 31632 -4812 10299 5487 Moddiy resurslar qiymati, mln so`m 35529 46101 56454 10572 10353 20925

Moddiy resurslar qaytimi, mln so`m 6,81 7,77 12,73 0,96 4,95 5,92 Moddiy resurslar sig`imi 0,15 0,13 0,08 -0,02 -0,05 -0,07 Moddiy resurslar aylanish davri, kun 52.86 46.33 28.27 -6.53 -18.6 -24.29 Moddiy resurslar rentabelligi, % 73,59 46,27 56,03 -27,31 9,76 -17,56 Xulosa: korxonada mahsulot ishlab chiqarish hajmi 2017-yilda 2016-yilga nisbatan 360117 ming so`mga, 2015-yilga nisbatan 476520 ming so`mga ortgan. O`z navbatida 2017-yildagi moddiy resurslar qiymati 2016-yilga nisbatan 10299 ming so`mga, 2015-yilga nisbatan 5487 ming so`mga ortgan. Moddiy resurslar sig`imining eng quyi natijasi 2017-yilda kuzatilgan. Moddiy resurslar rentabelligi bo`yicha natijaviylik esa aksincha bo`lgan. Eng yuqori natijaga 2015-yilda erishilgan. Mehnat resurslari va unumdorlik tahlili Ko`rsatkichl ar Yillar Mutlaq o`zgarishi, (+,-) O`sish darajasi, % 2015 2016 2017 2016 y. 2015y.g a nisbatan 2017 y. 2016 yilga nisbata n 2017 y. 2015 yilga nisbata n 2016 y. 2015y.g a nisbatan 2017 y. 2016 yilga nisbata n 2017 y. 2015 yilga nisbata n Mahsulot sotishdan tushum, mln so`m 241950 358353 718470 116403 360117 476520 48,11 100,49 196,95

Xodimlarnin g o`rtacha ro`yxat soni, kishi 1293 1381 1364 88 -17 71 6,81 -1,23 5,49 Ishchilarning o`rtacha ro`yxat soni, kishi 750 731 748 -19 17 -2 -2,53 2,33 -0,27 Ishchilarni xodimlar tarkibidagi salmog`i, koeffitsiyent i 0,580 0,529 0,548 -0,051 0,019 -0,032 -8,74 3,61 -5,45 Ish vaqti fondi, kun 251 251 251 0 0 0 0 0 0 Ish kuni davomiyligi, soat 7,213 7,005 6,904 -0,208 -0,101 -0,309 -3,27 -1,06 -4,29 Bir xodimga to`g`ri keladigan o`rtacha yillik mahsulot hajmi, ming so`m 187,12 259,49 526,74 72,37 267,25 335,61 38,67 102,99 181,49 Bir ishchiga to`g`ri keladigan o`rtacha yillik 322,60 490,22 960,52 167,62 470,30 637,92 51,96 95,94 197,74

mahsulot hajmi, ming so`m O`rtacha bir kunlik mahsulot ishlab chiqarish hajmi, ming so`m 1285,2 6 1953,0 8 3826,7 8 667,82 1873,70 2541,52 51,96 95,94 197,74 O`rtacha bir soatlik mahsulot ishlab chiqarish hajmi, ming so`m 178,18 278,79 554,27 100,61 275,48 376,10 56,47 98,81 211,08 Xulosa: korxonada mehnat resurslari va ularning unumdorligi tahlili yuzasidan quyidagi xulosalarga kelish mumkin: - mehnat resurslarining eng yuqori ko`rsatkichi 2016-yilga to`g`ri kelgan ushbu davrda korxonada 1381 kishi faoliyat yuritgan; - ishchilarning o`rtacha ro`yxatdagi soni 2015-yilda eng yuqori bo`lgan (750 kishi); - ishchilarning xodimlar tarkibidagi salmog`i ham mos ravishda 2015-yilda eng yuqori bo`lgan; - ishlangan ish kuni davomiyligining eng quyi birligi 2017-yilda kuzatilgan (6.904 soat); - bir xodimga, bir ishchiga, o`rtacha bir kunlik va o`rtacha bir soatlik mehnat unumi ko`rsatkichlari bo`yicha eng yuqori samaraga 2017-yilda erishilgan (526.74 ming so`m, 960.52ming so`m, 3826.78 ming so`m, 554.27 ming so`m).

Mehnat vositalari va ulardan samarali foydalanishni tahlili Ko`rsatkichlar Yillar Mutlaq o`zgarishi (+,-) 2015 yil 2016 yil 2017 yil 2016 yil 2015 yilga nisbatan 2017 yil 2016 yilga nisbatan 2017 yil 2015 yilga nisbatan Mahsulot hajmi, mln so`m 241950 358353 718470 116403 360117 476520 Mahsulot sotishdan sof tushum, mln so`m Yalpi foyda, mln so`m 26145 21333 31632 -4812 10299 5487 Asosiy vositalarning o`rtacha yillik qiymati, mln so`m 35529 46101 56454 10572 10353 20925 Aktiv asosiy vositalarning o`rtacha yillik qiymati, mln so`m 18993 28761 41109 9768 12348 22116 Jami asosiy vositalarning fond qaytimi, ming so`m 6,81 7,77 12,73 0,96 4,95 5,92 Aktiv asosiy vositalarning fond qaytimi, ming so`m 12,74 12,46 17,48 -0,28 5,02 4,74 Jami asosiy vositalarning fond sig`imi, ming so`m 0,15 0,13 0,08 -0,02 -0,05 -0,07 Asosiy vositalar rentabelligi, % 73,59 46,27 56,03 -27,31 9,76 -17,56 Xulosa: korxonada asosiy vositalar va ulardan samarali foydalanishi yuzasidan quyidagi xulosalarga kelish mumkin:

- mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmi, yalpi foyda, asosiy vositalarning o`rtacha yillik qiymati yillar kesimida keskin ortib borgan. - asosiy vositalarning qaytimi bo`yicha eng yuqori, asosiy vositalar sig`imi bo`yicha eng quyi natija 2017-yilda kuzatilgan - asosiy vositalarning rentabelligi bo`yicha eng quyi natija aksincha 2015- yilda kuzatilgan. Bundan ko`rinib turibdiki asosiy vositalarning samaradorligi bo`yicha o`sish kuzatilgan ularning natijaviyligi, rentabelligi bo`yicha pasayish kuzatilgan. Foydaga ishlash ko`proq tashqi omillar ta`siriga bog`langanligi sababli korxona bu borada o`zining narx siyosatini, marketing faoliyatini qayta ko`rib chiqishi va bu bo`yicha omilkorligini oshirish talab etiladi. Operatsion leveridj tahlili Har bir korxona tashkil topganidan keyin, foyda olish maqsadida, albatta moliyalashtirish bilan shug`ullanadi. Foydani ko`paytirishga yo`naltirilgan aktivlarni boshqarish jarayoni moliyaviy menejmentda leveridj kategoriyasi bilan harakatlanadi. Leveridj bu – tom ma`noda og`ir narsalarni o`zgartira oladigan ma`lum bir kuch (yelka) bo`lib, uning yordamida nisbatan og`ir yuklarni joyida ko`chirish mumkin. Iqtisodiyotga tatbiq qilganda u uncha katta bo`lmagan o`zgarish natijaviy ko`rsatkichning sezilarli darajada o`zgarishiga olib keluvchi omil sifatida qaraladi. Mahsulot tannarxining asosiy elementlari bu doimiy va o`zgaruvchan xarajatlar hisoblanadi. Bunda ular orasidagi farq har xil bo`lishi mumkin. Bu farq korxonaning texnika va texnologiya siyosati bilan bevosita bog`liqdir. Mahsulot tannarxining o`zgarishi umumiy sof daromadni o`zgartirishga olib keladi. Asosiy vositalarni moliyalashtirish, doimiy harakatlarni o`sishiga va o`zgaruvchan xarajatlarni kamayishiga olib keladi. Biroq bu o`zgaruvchanlik to`g`ri chiziq orqali ifodalanmaydi. Shuning uchun ham doimiy va o`zgaruvchan harakatlarning

optimal nuqtasini talab etiladi. Ushbu bog`lanish ishlab chiqarish leveridjini tashkil etadi. Operatsion leveridj – bu mahsulot tannarxi va ishlab chiqarish hajmini tuzilmalarini o`zgarishi natijasida yalpi foydaga ta`sir ko`rsatishning potensial imkoniyatidir. Operatsion leveridj ko`pincha ishlab chiqarish leveridji deb ham yuritiladi. Qiymat bo`yicha operatsion leveridj quyidagi formula orqali hisob kitob- qilinadi: Or=V/P; Or=(F+Xo`+Xd)/F=1+Xo`/F+Xd/F. Bu yerda: Or-operatsion richag; F-sotishdan foyda; Xo`-o`zgaruvchan xarajat; Xd-doimiy xarajat. Natura shaklidagi operatsion richag quyidagi bog`lanishda topiladi: Or=T-Xo`/F. Operatsion richag Ko`rsatkichlar Belgi Summa, mln so`m Sotishdan tushum T 60000 Sotishdan foyda F 5000 O`zgaruvchan xarajatlar Xo` 30000 Doimiy xarajatlar Xd 25000 Operatsion richag /qiymat/ Orq 12.0 Operatsion richag/natura/ Orn 6 Xulosa: korxonada operatsion leveridj qiymati 12 ming so`mni natura bo`yicha 6 ming birlikni tashkil etgan. Operatsion risklar va ularni boshqarish

Yuqori darajadagi ishlab chiqarish leveridjga ega bo`lgan korxona uchun ishlab chiqarish hajmini sezilarsiz o`zgarishi, umumiy foydani sezilarli o`zgarishiga olib keladi. Bu ko`rsatkich korxona uchun doimiy hisoblanmaydi va u korxona sotish hajmining zaxira miqdori bilan bog`liqdir. Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi kritik sotish hajmining sezilarsiz ko`tarilishidan kelib chiqsa, bu ko`rsatkich katta ahamiyatga egadir. Bu holatda, sotish hajmining sezilarsiz o`zgarishi ham umumiy foydani o`zgarishiga olib keladi, bunga sabab, umumiy foydaning zaxira ( базавое ) ahamiyati, bu holatda «0»ga yaqin. Ishlab chiqarish leveridji faqatgina bir xil ishlab chiqarishning zaxiraviy darajasiga ega bo`lgan korxona uchun ahamiyatlidir. Bu ko`rsatkichning ko`proq ahamiyati yuqori texnika-texnologiya bilan qurollangan korxonalar uchun xarakterlidir. Aniqroq qilib aytganda, korxonaning o`zgaruvchan xarajatlariga qaraganda qanchalik doimiy xarajatlarning yuqori bo`lishi, ishlab chiqarish leveridjining yuqoriligidan dalolat beradi. Shunday qilib, o`zgaruvchan xarajatlarni kamaytirish maqsadida o`zining texnika-texnologiya bilan qurollanganlik darajasini yaxshilashda, korxona o`z navbatida o`zining ishlab chiqarish leveridjini o`sishiga olib keladi. Yuqori darajadagi tijoriy leveridjga ega bo`lgan korxona ishlab chiqarish tavakkalchilik nuqtayi nazaridan ko`proq tavakkalchilikka (riskka) ega bo`ladi. Bu risk-umumiy foydani to`liq ola olmaslikni ifodalaydi. Biznesni boshqarish bu risklarni boshqarish demakdir. Har bitta korxonani boshqarish turlicha bo`lganligi va bir-biriga o`xshamasligi sababli korxonada risklarni boshqarish ham bir-biridan tubdan tubdan farq qiladi. Shu sababli, bugungi kunda risklarni aniqlash va ularni boshqarish yuzasidan aniq metodika ishlab chiqilmagan va u har bitta korxonaning faoliyat, boshqaruv funksiyalari ijrosidan kelib chiqqan holda u yoki bu darajada yuritilmoqda. Risklarni modellashtirish yuzasidan turli modellari ishlab chiqilgan. Ularning tarixiy qiymatga bog`langan, statistik tahlil, tajriba modellarini tarkiblash mumkin. Operatsion risklarni boshqarish yuzasidan quyidagi usullardan foydalaniladi: - operatsion risklar bo`yicha axborotlarni yig`ish va tahlil qilish; - risklarning muhim indikatorlari monitoringi;

- baholash; - biznes jarayonlar reglamenti; - qonunchilik normalariga amal etilishi nazorati; - informatsion texnologiyalarning risk nazorati; - xodimlarni o`qitish, rag`batlantirish va motivlashni tako- millashtirish; - biznes jarayonlarni avtomatlashtirish; - operatsion risklar bo`yicha ichki hisobotni tartibi; - faoliyat uzluksizligini ta`minlash rejalarini tuzib chiqish; - operatsion risklar sug`urtasi; - alohida funksiyalarning autsorsingi.

Adabiyotlar: 1. Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11 th edition. New York, Mc Graw- Hill Education, 2014. - 814 pages. 2. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 470 s. 3. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 285 s. 4. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392 b. 5. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. - 156 b. 6. Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O‘quv qo‘llanma. T.:Print Line Group, 201 7 .- 533 b. 7. Steven M. Bragg. Financial analysis: A business decision guide. 2 nd edition. Colorado, Accounting Tools, Inc., 2014. –325 pages. 8. Shagiyasov T.Sh., Sagdillaeva Z.A., Urmanbekova I.F. Ekonomicheskiy analiz. /Uchebnik –T.: Iqtisod-Moliya, 2017. – 428 s.

Похожие

Korxonaning ishonchliligini baholash

Operatsion strategiyalar.

Operatsion audit asoslari

Operatsion resurslar menejmenti

Operatsion xarajatlar auditi