Корхонада меҳнатни ташкил қилинганлик ҳолатини таҳлил этиш - Экономика - Рефераты

Корхонада меҳнатни ташкил қилинганлик ҳолатини таҳлил этиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

119.5 KB

Корхонада меҳнатни ташкил қ или нганлик ҳолат ини таҳлил этиш Режа: 1.Меҳнатнинг ихтисослашув ва кооперациялашув даражалари ни ўрганиш 2.Меҳнат та қсимоти ва кооперациялашув даражалари ни таҳлил қилиш 3. Меҳнатни ташкил этилганлик ҳолатини тавсифловчи кўрсаткичлар 4. Умумий меҳнат салоҳиятини аниқлаш 5. Корхонада меҳнатни ташкил қилинганлик ҳолатини баҳолаш

1.Меҳнатнинг ихтисослашув ва кооперациялашув даражалари ни ўрганиш Иқтисодиётда «ташкил этиш» тушунчаси тартибга келтириш сўзидан келиб чиққан. Ташкил этиш биргаликда амалга оширувчи муайян қоида ва таомиллар асосида, бирор аниқ мақсад сари ҳаракат қилувчи одамларнинг бирлашишган фаолияти тушунилади. Шунга кура функционал нуқтаи назардан, ташкил этиш – ички тартибларни ўрнатиш ва такомиллаштириш жараёнини билдиради. Демак, меҳнатни ташкил этиш атамаси инсонлар фаолиятини тартиблаштириш, муайян тизимга келтиришни англатади. Саноат ишлаб чиқаришининг ривожланиб бориши натижасида меҳнатни ташкил қилиш соҳасига ҳам ўзининг янгидан-янги талабларини қўймоқда. Меҳнатни ташкил қилиш энг аввало ихтисослашув, концентрациялашув, кооперациялашув ва комбинияциялашувни талаб қилади. Ихтисослашув – бу ишлаб чиқариш фаолиятининг меҳнат тақсимоти ва концентрациясига асосланган иқтисодий шаклидир. У маълум операцияларни бажариш ёки оммавий, кўп серияли сархилликка эга аниқ маҳсулот ишлаб чиқаришга мўлжалланган. Шу маънода меҳнат тақсимоти саноатнинг, тармоқнинг ёки корхонанинг ихтисослашуви тушинилади. Саноатнинг ихтисослашуви – фаолиятдагини бўлакларга ажратиш ёки янги соҳаларни яратиш – моддий ресурсларнинг ва технологик жараёнларнинг бирлиги билан асосланадиган махсус маҳсулотни ишлаб чиқаришнинг акс этиши. Тармоқнинг ихтисослашуви – саноат корхоналарининг салоҳиятли технологик имкониятларини тармоқга тегишли ёки тармоқ ичидаги доимий равишда бир хил маҳсулот ишлаб чиқаришнинг акс этиши Саноат корхонасининг ихтисослашуви – тармоқ ичидаги меҳнат тақсимотининг якка ҳолати, доимий равишда маҳсулот ишлаб чиқаришнинг бир хиллигига интилувчи, технологик жараёнлари ўхшаш ишлаб чиқариш корхонаси.

Ихтисослашув доимий равишда фан ва техника ютуқлари билан ҳамқадам юради, унинг натижасида унумдорлик ва самарадорлик кўрсаткичлари ўсиб боради шунинг учун ҳам корхоналар доимий равишда фан ютуқларини ишлаб чиқаришга жорий этиб борадилар. Ихтисослашув турли шаклларда амалга оширилади: ишлаб чиқаришни ташкил этиш; технологик жараёнларни дифференциялаш; янги ишлаб чиқаришни яратиш. Ана шуларга биноан ихтисослашув учта турга ажратилади: 1).Предметли ихтисослашув; 2).Деталли ихтисослашув; 3).Технологик ихтисослашув. Ихтисослашув даражасини ва унинг истиқболда ривожланишини таснифлаш учун қўйидаги асосий кўрсаткич ва коэффициентлар тизими кўлланилади:  Саноат ишлаб чиқариш корхонасида ихтисослашган маҳсулотнинг улушини аниқлаш, корхона ёки тармоқ миқёсида ихтисослашган маҳсулот ишлаб чиқариш ихтисослашувини ривожланиш даражаси, маҳсулот улуши коэффициенти;  Асосий маҳсулотнинг умумий ишлаб чиқариш ҳажмига нисбати, тармоқ ихтисослашув коэффициенти;  Тармоқнинг бир корхонасига тўғри келувчи бир тоифадаги технологик ўхшаш маҳсулот, гуруҳларнинг ўртача сони;  Тармоқ бўйича деталли ва технологик ихтисослашув бўйича ишлаб чиқарилган маҳсулот салмоғи;  Ихтисослашган ишлаб чиқаришда стандартли ва унифициялашган маҳсулот ишлаб чиқаришнинг улуши;  Бир бирлик технологик ускуна ва бир ишчига тўғри келувчи деталли жараёнларнинг сони ва сархиллиги;  Корхона ва унинг бўлинмаларида предметли ихтисослашув (К П.И. ) коэффициенти m МС J ∙ d J К П . И . =  -------- -- -----------

i = 1 МС УМ + К Н.Б. Бу ерда МС J – маълум вақтда j тоифали маҳсулот ишлаб чиқариш учун сарфланган жами меҳнат ёки станко сиғим, норма-соат; d J – маълум вақтда j тоифали ихтисослашган маҳсулотнинг меҳнат сиғими улуши, дона; m - j тоифали маҳсулотнинг сони ( j қ 1.2.3.... m ) маълум вақтда ; МС УМ – ишлаб чиқаришининг умумий ҳажмида жами меҳнат сиғими, соат; К Ў.Н.Б. – нормаларнинг ўртача бажарилиш коэффициенти, яъни m К Ў.Н.Б =  ---------- К Н.Б. j ∙ d J i = 1 К Н.Б. J * d J - j тоифали маҳсулотнинг меҳнат нормаларини бажарилиш коэффициенти.  Деталли ихтисослашув коэффициенти (К Д.И ) корхона бўлинмалари бўйича аниқланади. n МС ∙ d J К Д.И. =  --------- -------------- i = 1 МС УМ + К Ў.Н.Б. Технологик ихтисослашув коэффициенти корхонадаги мавжуд технологик жараёнларни улушига қараб ҳисобланади. d МС td ∙ d J К Т.И. =  ------- ---------------- b = 1 МС T ЕХ ∙ К Ў.Н.Б.

Бу ерда МС td – маълум вақтда d тоифали маҳсулот ишлаб чиқариш учун сарфланган жами меҳнат ёки станко сиғим, норма-соат; d J – маълум вақтда d тоифали ихтисослашган маҳсулотнинг меҳнат сиғими улуши; m - j тоифали маҳсулотнинг сони ( j қ 1.2.3.... m ) маълум вақтда ; МС T ЕХ – ишлаб чиқаришдаги технологик операцияларнинг жами кооперацион меҳнат сиғими (станко сиғими); Ихтисослашувнинг иқтисодий самарадаорлигини ҳисоб-китоба ўзига хос хусусиятга эга, с а марадорлик натижасида моддий харажатлар ва маҳсулотнинг таннархига таъсир қилади. n Э М.Х. =  ( З min - З max ) i = 1 бу ерда З min ва З max – ихтисослашув қўлланишига қадар ва ундан кейин i - лик моддий харажатлар; n - қўлланиладиган материалларнинг турли-туманлиги. Ихтисослашувдан сўнг маҳсулот тан-нархининг ўзгариши қўйидаги формула билан аниқланади; С н . = С С + D З ТР – (Э М +Э З + З А ) бу ерда С н ва С С - ихтисослашувдан олдин ва кейин маҳсулотнинг тан- нархи. За- амортизаци ажратмаси, Эз-иш-ҳақи иқтисоди, Эм- материаллар иқтисоди, D З ТР - меҳнат сиғимининг ўзгариши. Ишлаб чиқаришни доимий такомиллаштириб бориш, ихтисослашувини чуқурлаштириш, бир тоифадаги маҳсулот ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги узоқ ва доимий алоқаларни ўрнатишни талаб қилади. Бундай ҳолат меҳнат кооперацияси шаклини олади. Айниқса машинасозлик саноати корхоналарида яқин ўзаро алоқаларни ихтисослашуви ва кооперацияси

муҳим аҳамият касб этади. Меҳнат кооперацияси ҳам худди ихтисослашув каби бир неча турларга ажратилади. Улар предметли, деталли, технологик, ҳудудий, ички туман, тармоқлараро, тармоқ миқёсида бўлади. Айниқса тармоқлараро ва ҳудудий кооперациянинг мавжудлиги транспорт ва маҳсулотни харидорларга етказиб бериш харажатларини қисқартиради. Кооперациялашув даражасини ва унинг истиқболда ривожланишини таснифлаш учун қўйидаги асосий кўрсаткич ва коэффициентлар тизими кўлланилади:  Ярим фабрикант ва комплектлар етказиб берувчи корхоналарнинг корхона умумий кўрсаткичидаги улуши;  Маҳсулот таннархида ярим тайёр маҳсулот етказиб берувчилар салмоғи коэффициентини аниқлаш;  Умумий маҳсулот ва тан-нарх миқдорига ярим тайёр маҳсулот ва комплектлар етказиб берувчиларнинг ички, туманлараро, тармоқ ва тармоқлараро кооперация улушини аниқлаш. Умуман саноат корхоналарининг кооперациялашув жараёни транспорт харажатларини иқтисодий асослаш, концентрация даражасини ошириш, реал кооператив эҳтиёжларни аниқлаш каби муаммоларни ҳал қилиб беради. Местақиллик йилларида бунёд этилган «Ўздэуавто» қўшма корхонаси бунинг ёрқин мисолидир. 2.Меҳнат та қсимоти ва кооперациялашув даражалари ни таҳлил қилиш Меҳнат тақсимоти ва кооперациялашув даражаларини таҳлил қилишни қуйидаги мисолларда кўриб чиқиш мумкин. МИСОЛ. Меҳнат тақсимоти таҳлили. Агар детальни ишлаб чиқариш бўйича 5 ишлаб чиқариш жараёнларининг давомийлиги 0,5; 1,5; 0,25; 0,75; 1,0 (мин) бўлса, ҳамда соатига 480та деталь

ишлаб чиқарилаётган бўлса ишлаб чиқариш занжиридаги ишчилар жойлашувини ва уларнинг умумий сонини аниқланг. ЕЧИШ Давомийлиги бўйича энг минимал жараённинг меҳнат сиғими аниқланади: 480  0,25=120 мин.Ишловчиларнинг зарур бўлган сони 2та (120:60). Қолган жараёнлар учун ишловчилар сони қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: Чi=ti / tmin Бу ерда t-ва=т, Ч- ишловчилар сони. Шундай қилиб,биринчи жараёнда 4 киши,(0,5/0,25  2), иккинчисида-12та (1,5 / 0,25  2), учинчисида-2та, тўртинчисида-6та (0,75 / 0,25  2) ва бешинчисида-8та ишчи (1,0 / 0,25  2). Жами_32 киши ишлаб чиқариш занжирида иш билан банд бўлиши керак. Текшириш. 480 та деталнинг меҳнат сарфи 1920 мин (480  4). 32 та ишчи ҳам соатига 1920 мин ишлайди (32  60), шундай экан занжиримиз тўхтовсиз ишлайди. МИСОЛ . Меҳнат тақсимоти чегараларини аниқлаш. Меҳнат тақсимоти турлича бўлган шароитда бир турдаги маҳсулот ишлаб чиқаришга кетадиган вақт сарфи жадвалда келтирилган. Меҳнат тақсимотининг иқтисодий чегарасини аниқланг. Кўрсаткич Меҳнат тақсимоти шакллари предметли детальли жараёнли Иш вақтининг суммар харажати 15,3 13,9 16,4 Иш вақтининг энг кам суммар харажати меҳнат тақсимотининг 2-шаклида. Шунинг учун у меҳнат тақсимотининг иқтисодий чегараси ҳисобланади. МИСОЛ. Агар 1-сида бир ойда бажарилаётган ишлар меҳнат сарфи 4569 норма-соат,2-сида-5860 ва 3-сида-2513 норма-соат бўлса цехнинг ўзаро боғлиқ участкаларида минимал, бироқ етарли ишчилар сонини ҳисобланг. Ишлаб чиқариш нормалари режасининг бажарилиши мос холда 118, 124 ва 111%, битта ишчининг иш вақти жамғармаси 176 соат.

ЕЧИШ Ҳар бир участка бўйича ишчилар сони қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади: Ч=(Тн  100) : (Фв  Пвн) Бу ерда: Тн-участка бўйича ишлар ҳажмининг нормадаги меҳнат сиғими; Фв-Ҳисобот давридаги битта ишчининг иш вақти жамғармаси; Пвн- режалаштирилаётган ишлаб чиқариш нормалари бажарилишининг ўртача фоизи. Бизнинг мисолимизда Ч1=4569  100:176  118=22 киши; Ч2=5860  100:176  124=27 киши; ва Ч3=2513  100:176  111=13 киши. МИСОЛ. Агар ишчилар ўз оператив вақтларининг 10% ини ўз-ўзларига ҳизмат кўрсатишга сарфлаётган бўлсалар, асосий ишчиларга ҳизмат кўрсатиш учун зарур бўладиган ёрдамчи ишчиларнинг минимал, бироқ етарли сонини аниқланг. Цехдаги асосий ишчилар сони 300 киши, сменадаги оператив вақт 410 минут. ЕЧИШ: Ўз-ўзига ҳизмат кўрсатишга кетаётган оператив вақт сарфлари йиғиндиси 12300 минут (300  410  0,1) Зарур бўлган ёрдамчи ишчилар сони 30 киши. (12300:410). 3. Меҳнатни ташкил этилганлик ҳолатини тавсифловчи кўрсаткичлар Ташкилий заҳираларни аниқлашда доимий ва режали аналитик ишларни олиб бориш учун бозор муносабатларида фаолият кўрсатаётган барча корхоналарда таҳлил предметини ҳар томонлама қамраб оладиган ўзаро боғлиқ кўрсаткичлар тизими зарур. Бунда меҳнатни ташкил қилиш ва унинг таркибий элементлари шулар жумласига киради. Тажриба шуни кўрсатадики, меҳнатни ташкил қилишни такомиллаштириш йўли билан ишлаб чиқариш заҳираларидан фойдаланиш унчалик кўп моддий ва меҳнат харажатларини талаб қилмайди. Бунинг учун,

аввало, меҳнат ташкил этилишини таҳлил қилиш ва уни яхшилаш мақсадида баҳолаш учун асосланган тавсиялар зарур. Баҳолашнинг мазмуни меҳнатни ташкил қилиш қай даражадалигини аниқлашдан, иш вақтидан ва асосий фондлардан фойдаланиш, ишловчиларнинг соғлиги ва меҳнатга лаёқатлилиги, меҳнат ташкил этилишининг режа даражасига мос келмаслик сабабларини очишга таъсир қилишдан ташкил топади. Меҳнат ташкил этилишини баҳолаш ишлари қуйидаги босқичлардан иборат: -бошланғич ишлаб чиқаришда меҳнат ташкил этилишининг қабул қилинган солиштирма бирлиги эталонига (баллар йиғиндиси, ўртача коэффициент ва ҳ.к.) мос келиш даражасини аниқлаш; -тадқиқот ўтказилаётган давр бўйича меҳнатни ташкил этиш давомидаги ўзгаришларни топиш, улар ўлчовини ҳисоб-китоб қилиш ва янги (эришилган) даражани аниқлаш; -охирги натижалар нуқтаи назаридан бажарилган ишлар самарасини баҳолаш. Меҳнатни ташкил этиш даражасининг баҳолаш айнан шундай баҳолаш услуби ва техникаси бўйича солиштирма таҳлилга ўхшаб кетади. Аммо солиштирма таҳлилда ушбу кўрсаткич нафақат тармоқнинг энг яхши кўрсаткичи билан солиштирилади, балки юқори кўрсаткичга эришиш йўллари ҳам топилади. Меҳнат ташкил этилишини баҳолашда эса, эришилган даража тармоқ ва ҳудудий мансублигидан қатъи назар, ҳар бир корхона учун бир бўлган эталон билан солиштирилади. Аниқлик, маълумотларнинг объективлиги, ўтказиладиган таҳлилнинг сермашаққатлилиги солиштирма эталон деб нима қабул қилинганлиги ва унинг қанчалик универсаллигига боғлиқ. Тажрибада таҳлил ва баҳолашнинг услубий материалларида эталонга нисбатан турли ёндашувлар бор. Шунинг учун мавжуд услубларни қуйидагича гуруҳлаш мумкин:

-меҳнатнинг ташкил этиш даражасини таҳлил қилиш ва баҳолаш кўрсаткичларининг эталон асосида шаклланиши услубияти. Кўрсаткичлар турли тавсифли асосга эга бўлиб, кўрсаткичлар тизими сабаб-оқибат боғлиқлиги принципларига риоя қилмаган ҳолда тузилади:  кўрсаткичлар тизими моноэталон асосида шаклланади. Кўрсаткичлар асосини ягона мезон ташкил қилади;  кўрсаткичлар баҳоловчи кўрсаткичларга тузатиш киритувчи коэффициентларни қўллаш асосида тузилади. Меҳнат ташкил этиш таҳлили ва баҳолаш кўрсаткичлари тизими учун моноэталон энг қулай ҳисобланади. У ҳар бир кўрсаткичнинг ягона бошланғич ишлаб чиқариш базасини таъминлайди ва турли ишлаб чиқариш жараёнларида уларни солиштириш имконини беради. Шунинг учун сифат жиҳатидаги бир хил бўлган ўлчамни ажратиб олиб, уни ягона мезон сифатида қўллаш керак. Назария ва тажриба шуни кўрсатадики, меҳнатни ташкил этиш даражаси ва ишлаб чиқариш персоналининг иш вақти жамғармасидан фойдаланиш ўртасида боғлиқлик бор. Турли ишловчилар гуруҳларининг меҳнатини ташкил қилишдаги турли ўзгаришлар иш вақти сарфига таъсир қилади. Масалан, меҳнат тақсимоти ва кооперацияси шаклларини такомиллаштириш кўп станокли ва кўп агрегатли хизматни, касб ва вазифаларни қўшиб олиб бориш, хизмат доираларини кенгайтириш иш вақти йўқотишлари ва ноишлаб чиқариш сарфларини камайтиради ёки уларга бутунлай барҳам беради. Шундай қилиб, меҳнатни ташкил қилишнинг ҳар қандай элементларини самарали такомиллаштириш мезони бўлиб иш вақтидан рационал фойдаланиш ҳисобланади. Шунинг учун меҳнатнинг ташкил қилиниши таҳлили ва миқдорини баҳолаш кўрсаткичлар тизими иш вақтидан рационал фойдаланиш асосида қурилиши керак. Бу ягона мезонга асосланган кўрсаткичлар тизими техник қуролланиш турлича бўлган ҳар қандай ишлаб

чиқариш учаскаларида меҳнатни ташкил қилиш бўйича рўй бераётган ўзгаришларни объектив баҳолаш имконини беради. 4 . Умумий меҳнат салоҳиятини аниқлаш Бозор иқтисодиёти шароитида ҳар бир меҳнат жамоаси ўз меҳнат салоҳиятидан оқилона фойдаланишни кўзда тутади. Салоҳият ҳар бир ходимга, гуруҳга ёки умуман ҳудуд, мамлакат аҳолисига нисбатан ҳам ишлатилади. Меҳнат салоҳиятига баҳо бериш - инсоннинг ёки бир гуруҳнинг асосий имкониятлари йиғиндисини аниқлашдир. Ҳозирги даврда бизда мавжуд бўлган инсон капитали унчалик ривож топмаган, унинг ривожланишига ижтимоий-меҳнат омили билангина чегараланиб қолинмоқда. Меҳнат салоҳияти ривожланиш бошқарувини такомиллаш-тириш уни барча буғинларидаги сон ва сифат кўрсаткичларини оширишни талаб қилади. Умумий меҳнат салоҳиятини биз қўйидаги формула асосида аниқлашимиз мумкин: ТП = РВ  ПТ  ЧП, бу ерда ТП – меҳнат салоҳияти; РВ – иш вақти; ПТ – меҳнат унумдорлиги; ЧП – персонал сони. Ушбу формула орқали бир ишчининг, бутун жамоанинг ёки мамлакат аҳолиси салоҳиятини аниқлаш мумкин. Ҳар қандай корхона нормал фаолият кўрсатиши учун моддий ва пул ресурслари билан биргаликда маълум меҳнат ресурслари салоҳиятига ҳам эга бўлади. Корхона меҳнат салоҳияти – меҳнатни нормал интенсивлигида ишловчиларнинг касб-малака даражаси, интеллектуал ва жисмоний яроқлилик ва бошқа омилларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқариш

жараёнида максимал қатнашиш имкониятидир. Алоҳида олинган ишловчилар гуруҳларининг жисмоний имкониятлари бир хил эмас. Шунинг учун меҳнат салоҳияти ўлчови ҳисобланганда бу ҳисобга олинади. Ишловчиларнинг жинси ва ёши билан боғлиқ фарқларни кўриб чиқамиз. Ўтказилган тадқиқотлар натижалари ишловчиларни салоҳият имкониятлари бўйича гуруҳлаш имконини беради. Масалан, аёллар 23-48 ёшда, эркаклар эса 22-55 ёшда энг юқори меҳнат қилиш имкониятига эга. Кўрсатилган ёшдан пастроқ ёки юқорироқ ёшдагилар пастроқ салоҳиятга эга бўлади. Ишловчиларнинг гуруҳлар бўйича салоҳият ўлчовини ҳисоблаш учун тўғри ўлчов бирлигини танлаш муҳим. Бу бирлик энг юқори меҳнатга лаёқатли аҳоли салоҳияти ўлчови бўлиши мумкин ва у киши соатларда, сўнгра, бир йиллик ишловчилар сони бўйича ўлчанади. Эркаклар ва аёлларнинг бу қисми салоҳиятини аниқлаганда бир қатор ўзаро боғлиқ омилларни ҳисобга олиш зарур: иш вақтидандан фойдаланиш даражаси; нормаларни бажариш даражаси; ишловчиларнинг малака даражаси ва ҳ.к.лар. Мутахассисларнинг таъкидлашича, баъзи корхоналарда смена ичидаги иш вақти йўқотишлари 10-12% ни ташкил қилади. Агар смена ичидаги иш вақти йўқотишлари қисқартирилса, энг юқори ишчиларнинг салоҳияти ўртача 1,12 бирлик, меҳнат қилиш қобилиятининг ўсиши ҳисобига нормалар бажарилиши ўсиши мумкинлиги ҳисобга олинса, у камида 1,2 – бирлик эркакларда ва 1,1- бирлик аёлларда ошиши мумкин бўлади. Бу ўлчовларни турли гуруҳлар салоҳиятини ҳисоблашда ўлчов бирлиги асоси ўрнида қабул қилиниши мумкин. Тажриба шуни кўрсатадики, 18-22 ёшдаги эркаклар ва 23 ёшгача аёл ишчилар меҳнатга энг юқори лаёқатли ёшдаги гуруҳларга нисбатан бир хил иш учун 20% кўпроқ вақт сарфлайдилар. 48 ёшдан каттароқ аёллар ва 55 ёшдан юқори эркакларда иш вақти бирлигида маҳсулот ишлаб чиқариши 10% камаяди. Шундай экан, 22 ёшгача эркакларда салоҳият коэффициенти 0,96 га тенг, 55 ва ундан юқори ёшда эса 1,08 га, ўз навбатида аёлларда 23

ёшгача 0,88 бирликни, 48 ва ундан юқори ёшда 0,99 бирликни ташкил қилади. Бу боғлиқликни аниқлагандан сўнг, ишлаб чиқаришнинг турли бўлимларида ишловчиларнинг меҳнат салоҳияти ўлчовини ҳисоблаш имкони туғилади. 5 . Корхонада меҳнатни ташкил қили нганлик ҳолатини баҳолаш Умумий иш вақти жамғармаси салоҳиятидан фойдаланиш корхонада меҳнатни ташкил қилиш ҳолати билан боғлиқ. Шунинг учун ташкил қилувчи элементлар ҳисобига жамғарманинг унумли фойдаланилаётган қисми кўпайиши (камайиши) ташкилий ҳолатини баҳолаш кўрсаткичи ҳисобланади. Бу кўрсаткич қуйидаги формула орқали ҳисобланади: Х т =Т Р.Ф : Ж с Бу ерда: Х т – меҳнатнинг ташкил қилинганлик ҳолати; Т Р.Ф – шу даврда ҳақиқатда, рационал фойдаланилмаётган иш вақти; Ж с – иш вақти жамғармасининг салоҳияти. Рационал фойдаланилмаётган иш вақти ўлчови ҳисобланаётганда, нормативлардан ошиб кетмаган ҳақиқатдаги вақт сарфи олинади. Агар хизмат кўрсатиш вақти базис даврида 2600 киши-соатни, амалдаги нормативлар бўйича эса – 2300 киши-соатда бўлса, ҳисоб учун охирги қиймат олинади. Фарқ эса ортиқча сарфланган вақтга киради (бу талаб рационал сарфларнинг ҳар қандай элементига нисбатан аниқланади). Иш ҳажмини бажариш учун бевосита сарфланадиган иш вақти коэффициенти К 1 қуйидаги формула орқали топилади: К 1 =Т б.с : Ж с

Бу ерда: Т б.с – иш ҳажмини бажариш учун бевосита сарфланадиган иш вақти. Худди шу усулда бошқа элементлар бўйича ҳам коэффициентлар аниқланади: К 2 – меҳнат нормасига киритилган ишланмайдиган вақт коэффициенти; К 3 – шлаб чиқариш вазифаси билан асосланмаган ишларни бажариш учун сарфланадиган вақт коэффициенти. Бу кўрсаткичлар гуруҳи умумий иш вақти жамғармаси салоҳиятидан рационал фойдаланишни тавсифлайди. Иккинчи гуруҳга мавжуд заҳираларнинг ўлчови ва йўналтирилганлигини тасдиқловчи кўрсаткичлар киради (заҳира ташкил қилувчи ишга келмасликлар, иш вақти йўқотишлари ва ортиқча сарфлари). Ҳар бир кўрсатилган вақт сарфларининг вақт жамғармаси салоҳиятига дахлдорлиги заҳиралар мавжудлигини кўрсатади. Масалан, вақт жамғармаси салоҳияти 10000 соат, заҳира ташкил қилувчи ишга келмасликлар –500 соат, иш вақтидан фойдаланишдаги мавжуд заҳира 5% ни ташкил қилади. Меҳнат унумдорлигини оширишнинг ташкилий заҳираларини ташкил қилишда фақат кўзга кўринадиганларни эмас, балки иш вақтининг смена ичидаги яширин йўқотишларини ва ортиқча сарфларни ҳам топиш муҳим. Бу йўқотишлар турлича бўлгани учун уларни ҳисоблаш ҳам турлича олиб борилади. Масалан, алоҳида ишловчилар томонидан нормаларнинг бажарилмаганлиги сабабли иш вақти йўқотишлари босқичма-босқич амалга оширилади. Аввал ҳамма ишчилар нормаларини бажарганларида меҳнат унумдорлиги ошиши мумкинлиги аниқланади: У н =[ C 1 ∙ (100 - x 1 )+( C 2 ∙ (100 – x 2 )] ∙ d / (C 1 +C 2 ) Бу ерда: С 1 ваC 2 – нормаларни бажариш 80-90, 90-100% ишчилар сони; x 1 ва x 2 - иш меъёрда ўртача нормаларнинг бажарилиши;

d – ишловчиларнинг умумий сонига нисбатан нормаларни бажармайдиган ишчилар салмоғи, %да. Нормаларни бажармаслик туфайли иш вақти йўқотишлари (Т н.б ) қуйидагича ҳисобланади: Т н.б = 100 ∙ У н : (100+ У н ) ∙ Q : K Бу ерда: Q – ушбу даврдаги маҳсулот ҳажми, норма-с; К – цех ишчилари ишлаб чиқариш нормаларининг бажарилиши коэффициенти. Такомиллашмаган меҳнат тақсимоти ва кооперацияси туфайли иш вақти йўқотишларининг ўлчами ҳам аҳамиятга эга. Бу камчиликнинг оқибатларига ишловчилар ўз вазифаларидан четлашишлари, қониқарсиз кадрлар тузилмаси, меҳнатни ташкил қилишнинг норационал шакли ва усуллари ва ҳ.к.лар киради. Иш вақти жамғармасида ортиқча сарфлар алоҳида гуруҳни ташкил қилади. Улар асосан меҳнатни ташкил қилишдаги камчиликлардан келиб чиқади. Улар келиб чиқиш хусусиятлари ва манбаига мувофиқ фарқлаб ҳисобга олиниши туфайли таҳлил жараёнини енгиллаштиради. Ишлаб чиқаришга тайёргарлик босқичидаги камчиликлар, бажарувчининг айби билан йўл қўйилган хатолар, чизма ва лойиҳалардаги тузатишлар, ускуналардаги камчиликлар билан боғлиқ ортиқча иш вақти сарфлари ҳисоб ҳужжатлари асосида ёки кузатувлар орқали аниқланади. Ортиқча меҳнат сарфларини аниқлашнинг асосий йўли махсус кузатувлар асосида ҳисобланади (ИВС, хронометрик ва ҳ.к.) ва улардан олинган натижалар нормадаги кўрсаткичлар билан солиштирилади.

Хулоса Меҳнатнинг ихтисослашуви - бу ишлаб чиқариш фаолиятининг меҳнат тақсимоти ва концентрациясига асосланган иқтисодий шакли бўлиб у маълум операцияларни бажариш ёки оммавий, кўп серияли сархилликка эга аниқ маҳсулот ишлаб чиқаришга мўлжалланган. Меҳнатни ташкил қилинганлагини баҳолашнинг мазмуни меҳнатни ташкил қилиш қай даражадалигини аниқлашдан, иш вақтидан ва асосий фондлардан фойдаланиш, ишловчиларнинг соғлиғи ва меҳнатга лаёқатлилиги, мавжуд меҳнатнинг ташкил этилишининг режа даражасига мос келмаслик сабабларини очишга таъсир қилишдан ташкил топади. Умумий иш вақти жамғармаси салоҳиятидан фойдаланиш корхонада меҳнатни ташкил қилиш ҳолати билан боғлиқ. Меҳнат кооперацияси ҳам худди ихтисослашув каби бир неча турларга ажратилади. Улар предметли, деталли, технологик, ҳудудий, ички туман, тармоқлараро, тармоқ миқёсида бўлади. Меҳнат салоҳиятига баҳо бериш - инсоннинг ёки бир гуруҳнинг асосий имкониятлари йиғиндисини аниқлашдир. Иш ҳажмини бажариш учун бевосита сарфланадиган иш вақти коэффициенти. Умумий иш вақти жамғармаси салоҳиятидан фойдаланиш корхонада меҳнатни ташкил қилиш ҳолати билан боғлиқ, шунинг учун ташкил қилувчи элементлар ҳисобига жамғарманинг унумли фойдаланилаётган қисмининг ўзгариши ҳолатини баҳолаш кўрсаткичи ҳисобланади.

Адабиётлар рўйхати 1. Абдураҳмонов Қ .Х., Шарифулина Т.А. «Экономика и социология труда» Учебная пособие. М.: - 2002. 2. Абдураҳмонов Қ .Х. «Меҳнат иқтисодиёти (назария ва амалиёт)» Дарслик. – Т.: «Меҳнат» 2004. 3. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа. Учебное пособие. – М.: «Инфра-М.» 2001 4. Ерохина Р.И. Самраилова Е.К. Анализ и моделирование трудовых показателей на предприятии М., «МИК» 2000. 5. Зайцев Н.Л. Экономика организации. Учебник – М.: «Экзамен», 2004 . Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс. 14-е издание – М.: «Инфра- М», 2002 7. Под общей ред. Волгина Н.А., Одегова Ю.Г. Экономика труда (социально-трудовые отношения) –М.: «Экзамен», 2002 8. Холмўминов Ш.Р. ва бошқалар «Меҳнат кўрсаткичлари таҳлили. Ўқув қўлланма. –Т.: Адабиёт жамғармаси нашриёти. 2004.

Похожие

Бошқарув ходимлари сонини нормалаш ҳолатини таҳлил этиш

Гигиена меҳнатни мухофаза қилиниши ташкил этиш

Корхонада инқирозга қарши молиявий бошқарувни ташкил этиш асослари

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида меҳнатни ташкил этиш ва ходимларни бошқариш

Меҳнат кўрсаткичларини таҳлил этиш методлари