Корхона хўжалик фаолиятида - лизинг ва лизинг операциялари - Экономика - Рефераты

Корхона хўжалик фаолиятида - лизинг ва лизинг операциялари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

126 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Лизинг ва лизинг операциялари тўғрисида тушунча, уларнинг афзалликлари. 2. Лизинг шартномаси ва лизинг турлари. 3. Жаҳон иқтисодиётида лизинг 4. Ўзбекистонда лизингни ривожлантириш йўллари ва муаммолари. 5. Ижара тўловлари ва уни молия лизинги шартномасига кўра ҳисоблаш.

www.arxiv.uz 1. Лизинг ва лизинг операциялари тўғрисида тушунча, уларнинг афзалликлари. Кичик ва ўртача корхоналар фаолиятини истеъмол бозорида талабга жавоб берадиган олий сифатдаги маҳсулотни ишлаб чиқаришга йўналтириш иқтисодиётнинг барча тармоқларида амалда маънавий ва жисмоний эскирган дастгохларни кетма-кет равишда янгилаб боришни талаб этади. Ҳозир иқтисодиётнинг барча соҳаларида тезда янгиланиши зарур бўлган фондларнинг актив қисми 70 фоиздан кўпдир. Бундай муаммоларни ҳал қилиниши истиқболли лойиҳаларга узоқ муддатли кредит, бериш алтернативли банк ссудаларини бериш, капитал бозорини кенгайтиришда кўринади. Булар шунингдек нафақат миллий банклар, балки банклар тизимини ишини тубдан нгилаш, шу билан бирга қулай инвестиция шароитини яратишга имкон берувчи янги хизмат турларини ўзлаштириш вазифаларидан келиб чиқади. Шундай қилиб, лизинг объектлари бўлиб, қуйидагилар ҳисобланади: бинолар, ишноотлар, қурулишлар, дунё стандартларига мос келадиган қишлоқ хўжалиги техникаси, мини-тракторлар, ҳосил йиғувчи машиналар, комбайнлар, кичик-спирт заводлари, консерва ишлаб чиқариш технологияси, гўштни қайта ишлаш цехлари, идишлар ва тайёр маҳсулотни жойлаштириш воситаларини ишлаб чиқарувчи ускуналар, кичик-нон заводлари, алкогольсиз ичимликларни ишлаб чиқарувчи ва қўйувчи технологиялар, тиқув дастгоҳлари, кичик ғипгг заводлари, қурулиш материаллари ва сантехника буюмларини ишлаб чиқрувчи дастгоҳлар, озиқ-овқат шохобчалари учун дастгоҳлар, транспорт воситалари ва бошқа илғор технологиялар. Лўнда қилиб айтганда ер таморқалари ва табиий ресурслардан бошқа тадбиркорлик фаолиятида фойдаланиш учун яроқли бўлган, истеъмол қилинмайдиган ҳар қандай нарсалар Узбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексининг 588-моддасига кўра лизинг объекти ҳисобланади. «Лизинг тўғрисидаги» Ўзбекистон Республикаси Қонунига кўра. Ер участкалари ва табиий бойликлар (объектлар), ва шунингдек қонун билан ман этилган бошқа мулклар лизинг объекти бўла олмайди.

www.arxiv.uz Ўзбекистон банклар ассоциациясининг инфраструктура сегменти ҳисобланган универсал лизинг компанияси кейинчалик иқтисодиётнинг янада йирик соҳалари учун зарур бўлган технологик дастгоҳлар ва техникасига бўлган талабларини қондира олиши мумкин. Масалан, нефтни қайта ишлаш, химия, пахта тозалаш, трикотаж ва текстил ишлаб чиқариш, фан ютуқларини кўп талаб қиладиган тармоқлар учун. Лизинг - бу мулкни олиш ва кейинчалик уни узоқ муддатли ижарага топшириш асосида ундан вақтинчалик фойдаланиш билан боғлиқ бўлган мулкий муносабатлар мажмуидир. Лизинг - бу одатдаги банк ссудасига альтернатив равишда узоқ муддат ҳизмат қиладиган дасттохлар, машина ва бошқа техника воситаларини олиш учун кредит бериш шаклидир. Бу асосий воситалар махсус ихтисослашган фирмалар, компаниялар орқали олиниб мулкка эгалик қилиш ҳуқуқи берилган учинчи томонга (шахсга) узоқ муддатга ижарага топширилади. Лизинг ибораси инглизча сўздан олинган бўлиб «ижарага олмоқ» деган маънони билдиради. Ижара 5йилдан Юйилгача муддат ҳисобланади. Лизингга - олди-сотди, ижара, суғурта, заём, топшириқ (поручения), кафолат, ҳизмат кўрсатиш ва бошқа зарурий элементлар киритилади. Масалан, банк воситачи сифатида ўз даромадидан мулкни сотиб олиб, бошқа мижозга ёки хўжалик субъектига ижарага бериши мумкин. Бу ерда уч томонлама олувчи, сотувчи ва ўртадаги ижарачи (масалан банк) билан мулкий муносабат ўрнатилади, битим тузилади. Лизингни оддий ижарадан асосий фарқи, хусусияти шундаки, лизингда ижарага берилган, корхоналар, саноат маҳсулотлари (товарлари, асбоб- ускуналар, кўчмас мулклар улардан ишлаб чиқариш масадларида фойдаланиш учун ижарага берилган муддат тугагандан сўнг, ижарачи шартнома асосида уларни: 1. қолдиқ қиймати асосида сотиб олиши; 1. объектни ижарага берган томонга (лизинг компаниясига) қайтариб бериши;

www.arxiv.uz 2. ёки ижара муддатини чўзиши мумкин. Шу учта вариантнинг бирортасини танлаш тўғрисида ижарани шартнома муддати тугамасдан 1,5 йил илгари лизинг фирмасини хабардор қилиш лозим. Машиналар, дастгоҳлар ва бошқа меҳнат воситалари бўйича лизинг битимининг тартиби шундай бўлади. Ижара муддати қоида бўйича мулкий аммортизация даврига тўғри келади. Бу модций бойликлар турига ва уларнинг дастлабки қийматига боғлиқ бўлади. Ижара муддати қанча кўп бўлса ва шунга яраша мулкни қолдиқ қиймати кам бўлади ва ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланиш учун кенг имконият яратилади. Лизинг операциялари иштирокчилари, яъни субъектлари бўлиб, молия ташкилотлари - коммерция банклари, Ўзбекистон банклари ассоциацияси, турли хил фондлар, чет эл инвесторлари, молия институтлари; корхона, ишлаб чиқарувчи, дастгоҳларни етказиб берувчи, ёки товар сотувчи -яъни меҳнат воситалари ёки кўчмас мулкнинг ҳар қандай эгаси; меҳнат воситаларини ижарага олувчи ҳар қандан корхона, жисмоний шахс, тадбиркорлар, меҳнат воситаларини ижарага берувчи ихтисослашган, лизинг компаниялари, фирмалар ҳисобланади. Демак, лизинг субъекти бўлиб лизинг берувчи, лзинг олувчи ва сотувчи томонлар ҳисобланади. Тадбиркорлик фаолияти учун ишлатиладиган Лизинг операциясининг объекти бўлиб омборлар, ҳар қандай истеъмол қилиш мумкин бўлмаган, шу жумладан корхоналар мулк мажмуалари, транспорт воситаларива бошқа кўчиб юрадиган ва кўчмаган мулклар бўлиши мумкин. Лекин қурилиш кўп вақт талаб қилганлиги туфайли ижарачи шартнома талабларига кўра, биринчидан, кейинчалик тўланадиган ижара ҳақи ҳисобидан аванс тўлаб қўйиши; иккинчидан, шартнома муддатидан аввал фаолияти тугаб қоладиган бўлса, ижара объекти лизинг компанияси (фирмаси)га объектни (мулкни) қайтариб бериши, ижарачи эса қолган қарзларини тўлаши (қоплаши) зарур. Лизинг хусусиятларидан яна бири шундаки, лизинг компанияларида лизинг операцияларини амалга ошириш учун маблағлари етишмайди. Шунинг учун, лизинг операцияларида кўпинча жалб қилинган маблағлар кенг қўлланилади.

www.arxiv.uz Ривожланган хорижий мамлакатларда лизинг операцияларининг 85 фоизи жалб қилинган маблағлар ҳисобидан амалга оширилиши қайд қилинади. Бунда, банкнинг узоқ муддатли ссудалари жалб қилинади. Ижарачи ижарага берилаётган (ёки олинаётган) ускуналар қийматининг 80 фоизигача ҳажмда ўзоқ муддатли ссуда олади ва бу ускуналарни сотиб олади. Бунда ижарага берилаётган ускуналар ва ижара тўловлари берилган ссудалар учун таъминланган ҳисобланади. Кўчмас мулк лизингининг хусусиятлари бўлиб, лизинг компаниясини мулкка эгалик қилиш ҳуқуқини таъминлаш ёки ишлаб чиқариш объектларини қурилишида иштирок этиш мақсадида уни кейинчалик саноат ва савдо корхоналарига ижарага топширишдир. Ер участкалари ва бошқа табиий объектлар ва ушнингдек қонун бўйича эркин муомала қилиш ман этилган ёки уларга муносабат билдиришнинг махсус тартиб- қоидаси ўрнатилган мулклар лизинг объекти бўла олмайди. Кўчмас мулк лизингининг афзалликларини чет эл иқтисодчилари қуйидагича аниқлайдилар: 1. Ижарачилар дастлаб катта ҳаражатларсиз янги замонавий техника ва технологиялардан фойдаланиш имкониятига эга бўладилар. 2. Ижарага олинган мулкдан фойдаланиш ҳисобига олинган фойдадан лизинг бўйича тўловлар олиб борилади ва бу тўловлар ижара тўлови банлиги ижара тўлови бўлганлиги учун солиққа тортилмайди. 3. Ижара тўловлари миқдори шартнома тузиш вақтида аниқланганлиги туфайли у валюта курсининг банк процентини ўзгариб туришига боғлиқ бўлмайди. Лизинг бўйича ҳисоб-китоб ишларини тайёрлашда дастгоҳлар жорий баҳоларда (яъни шу йилда амал қилаётган баҳода) ҳисобланади, келаси йиллардаги пул тушумларидан олинадиган ижара ҳақи эса шартномани амал қилиш давридаги дастгоҳларга қўйилган баҳони ўзгармаслиги натижасида инфляцияни камайиш воситаси бўлиб қолади (инфляция таъсирида бўлади). 4. Лизинг корхона ресурсларини кўпайтириш имкониятини беради (бошқа имкониятлар, манбалар бўлмаганда).

www.arxiv.uz 5. Шартнома тузаётган ижарачи банкдан бир қатор молиявий ва молиявий бўлмаган, ахборот, ҳуқуқий ва бошқа ҳизматлар олиш имкониятига эга бўлади. Шундай қилиб, ижара-сотувчилар ва харидорлар ўзаро алоқа боғлашининг муҳим бозор механизми ҳамда ишлаб чиқарувчилар билан истеъмолчиларни кредит алоқаларининг замонавий шакли бўлиб юзага келади. Дастлабки даврларда Ўзбекистонда лизинг тўғрисидаги ҳуқуқий ҳужжатларни йўқлиги шу шаклдаги тадбиркорлик фаолиятини суст ривожланишига олиб келди. Шундай шароитда ҳам Ўзбекистонда бир қанча лизинг компаниялари фаолият кўрсатди. Масалан, «Ўзбеклизингинтернешнл» АК (1995 й. январда ташкил этган), «ЎзКейсагромлизинг» қўшма корхонаси (1997 й. 27 февралда яратилган), «Барака» универсал лизинг компанияси (1995 й. 9 ноябрда яратилган) ва бошқалар. Иккинчи даврда лизинг фаолияти худди ижарага ўхшаш амалга оширилди. Бунда лизинг тўғрисида махсус норматив ва қонуний актлар бўлмаган. Бундай ноаниқлик лизинг жараёнида иштирок этувчиларнинг таваккалчилик даражасини ошириб юборган. Натижада ташаббускорлик, хорижий инвесторларнинг молиявий имкониятларини амалга ошириш чекланиб қолган эди. Таваккалчиликдан зарар кўриб қолмаслик учун, масалан «ЎзКейслизинг» қўшма корхонаси халқаро лизингга мурожат қилган ва ундан фойдаланган. Бу корхона ўзининг унумдор техникасини 20 % ҳақини олдиндан тўлаш ва қолган 80 %-ни 5 йил ичида қайтариш шарти билан лизингга берган. Учинчи давр лизинг ҳақида махсус меъёрий-ҳуқуқий хужжатларни ёки бу соҳанинг қонуний асосларини фаоллик билан яратиш даври бўлади. Ҳозирги вақтда лизинг фаолиятини бошқарувчи меъёрий-ҳуқуқий актлар етарли даражада қабул қилинган. Бундан ташқари Ўзбекистон Республикаси 2000 йилнинг май ойида халқаро молиявий лизинг ҳақидаги Оттава Конвенциясига қўшилди. Ҳозирда Узбекистонда лизинг муносабатларининг ҳуқуқий базаси бўлиб қуйидаги хужжатлар ҳисобланади: - Узбекистоннинг Фуқаролик Кодекси;

www.arxiv.uz - Узбекистон Республикасида «Лизинг тўғрисида»ги Қонуни; - Узбекистон Республикаси Президентининг 28 август 2002 йилдаги «Лизинг тизимини ривожлантиришни янада рағбатлантириш тўғрисида»ги Фармони; - 28 май 1988 йили Оттавада Халқаро Молиявий лизинг бўйича тузилган Конвенция; - Узбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 424-сонли 2 ноябрь 2002 йилдаги «Қишлоқ хўжалиги техникасини лизинг шарти билан таъминлаш тўғрисида»ги Қарори; - Узбекистон Республикаси банклари томонидан лизинг операцияларини амалга ошириш тартиби (МБ. №327). 2. Лизинг шартномаси ва лизинг турлари. Узбекистонда лизинг турлари ва лизинг тузиш шартлари «Лизинг тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг, 8, 9-моддаларида аниқ ва равшан кўрсатилган. Лизинг операциялари иштирокчилари ўртасида уч томонлама шартнома (олди- сотди-ижара) тузилиб, унда битимнинг асосий талаблари, томонларнинг ҳуқуқи ва мажбуриятлари акс эттирилади. Лизинг шартномасида қуйидагилар кўрсатилиши шарт: ■ лизинг объекти; ■ етказиб бериш муддати; ■ ижара муддати; ■ ижара берувчининг мулкка эгалик қилиш ҳуқуқи; ■ хавф-хатар, жавобгарлик, ускунанинг соз эканлиги; ■ ускуналардан фойдаланиш йўриқномалари; ■ ускунани таъмирлаши ва ҳизмат кўрсатиш; ■ зарарлар, тасодифий ҳодисалар; ■ суғурталаш; ■ ижара тўловлари;

www.arxiv.uz ■ тўловни кечиктиргани учун жарима; ■ сотиб олиш имконияти; ■ шартномани бекор қилиш шартлари; ■ ускунани қайтариш вақти; ■ солиқлар; ■ томонларнинг қўшимча ҳуқуқлари; ■ лизинг шартномасини кучга киришини кечиктирувчи шароитлар; ■ томонларнинг жойлашган ўрни; ■ банкнинг кафолати; Банкнинг (лизинг фирмасининг) иши, мижозларни қидириб топиш ва буюртмани расмийлиштиришдан бошланиши зарур. Бунинг учун хўжалик ташкилоти унга хизмат қилувчи банк муассасаларига мурожаат қилади ёки унинг ўзи ҳақиқий мижозни-ижарачиларни ҳамда дастгоҳлар ва машиналарни етказиб берувчиларни топадилар. Талабнома дастгоҳларни ва уларни техникавий тавсилотини аниқ кўрсатган ҳолда маҳсус ҳужжатлар билан расмийлаштирилади. Шундан сўнг банк корхонанинг ўзининг ҳақиқий мижозини иқтисодий ва молиявий имкониятларини ўрганади. Одатда ўрганиш объекти бўлиб кейинги йиллардаги корхона баланси, фойда ва зарарлар тўғрисидаги маълумотлар, корхонани ривожланиш лойиҳаси ҳисобланади, яъни унинг кредит қобилияти баҳоланади, ижарага олган дастгоҳларидан фойдаланганлиги учун ўз вақтида тўловларни бериш қобилияти баҳоланади. Молиявий нуқтаи назардан мулкни сотиб олиш баҳоси, узоқ муддатли кредит учун банк проценти, даромад солиғи ставкаси, амортизация ажратмаси нормаси тўғрисидаги маълумотларни тахлил қилиш алоҳида аҳамиятга эгадир. Шунингдек мулкнинг қолдиқ қиймати, фирма (банк) нинг лизинг операциялари таҳлил қилинади. Мижознинг кредитини тўлай олиш қобилияти таҳлил қилиб бўлингандан сўнг шартнома тузиш тўғрисида узил-кесил бир қарорга келинади. Шартномани

www.arxiv.uz тайёрлаш жараёнида (босқичида) мулкни олиш билан боғлиқ барча ҳаражатлар баҳоланади, шартнома муддати, взносни тўлаш даври оралиғи белгиланиб, ижара бўйича тўловларни ҳисоблаб чиқилади. Ижара ҳақини аниқлашни қулайлаштириш учун уларнинг тўлов муддати- ҳар ойда, кварталда, ярим йилда, бир йилда деб қабул қилинади, ижара ҳақини банкнинг узоқ муддатли кредит берган давридан ҳам узунроқ муддатга чўзиш имкониятлари белгиланади. Ижара ҳақини ҳисоблашда шунингдек солиқ ундириш ставкалари ва мулкни суғурта қилиш бўйича харажатлар эътиборга олинади. (Ижара тўловларини ҳисоблаш ишлари билан алоҳида шуғулланиш зарур бўлади). Лизинг фирмаси ёки компанияси ижарачининг (ижара олувчининг) кредитни қайтара олиш қобилиятини аниқлаб шартномага имзо чеккандан сўн битимдаги мулк (объект) қийматини тўлайди. Меҳнат воситалари учун уни етказиб берувчига ажратилган пул суммаси лизинг ташкилотининг маҳсус ҳисоб рақамида акс этдирилади. Бу ҳисоб рақамидан чегириб ташлаш ижара ҳақи тўловини келиб тушишига қараб олиб борилади. Битим объект реализация қилингунча мулк лизинг ташкилоти мулки бўлиб туради. Ижарачи (ижарага олувчи) мулк объектини келтирганда қабул қилиб олишга мажбурдир. Дастгоҳларни қабул қилиш, ўрнатиш, комплект ҳолга келтириш ва фойдаланиш бўйича барча техникавий ва ҳуқуқий қоидалар ижарачининг шахсий ҳисобидан таъминланади. Объектни қабул қилишда ижарага олувчи уни келиб тушганини тасдиқловчи баённома тузади. Бу ҳужжатни унинг ўзи, мулкни етказиб берувчи ва сотувчи имзолайди. Баённоманинг нусҳаси, ижарага берувчига топширилади. Агар арендатор лизинг битими тузилган объектни, яъни меҳнат воситаларини қандайдир камчиликларни туфайли қабул қилишни ҳоҳласа, у ҳолда юзага чиқарилган камчиликлари кўрсатиб, асослаб ижарага берувчини ёзма равишда хабардор қилиши зарур. Бундай таклиф ижарага берувчига мулкни етказиб берувчини лизинг

www.arxiv.uz шартномасини бекор қилиниши ва кўчирилган пул маблағларини қайтарилишини хабардор қилиш ҳуқуқини беради. Ижарага берувчи имконият борича ижарачига (арендаторга) зарур меҳнат воситаларини (техника, дастгоҳлар, машиналар ва шунга ўхшашлар) етказиб берувчини топишига ёрдамлашиши мумкин. Битимга кўра (битим тузилганда) объектни ижарага олиб, ижарачи лизинг фирмасига ижара ҳақи взнослари, кредит учун фоиз, ижарага берган томоннинг устама харажатларини қоплаш учун лизинг ставкаси тўлайди. (Лизинг ставкаси шартномада келишилади). Шундан сўнг лизинг фирмаси дастгоҳларни келтириш учун уни етказиб берувчига буюртма беради. Ижарага олинадиган мулк жўнатилгандан сўнг мулкни жўнатувчи тўлов талабномасини товарни кузатувчи ҳужжатлар билан банкка беради. Агар у қандайдир сабабга кўра ўз вақтида ижара взносини тўлай олмаса, у ҳолда ижарачи ижарага берган томонга тўлов муддатини кечиктиришни сўраб талабнома ёзади. Кечиримли сабаблар бўлган ҳолда ижара ҳақининг тўлов муддати 30 кунгача орқага сурилиши мумкин. Бир нусҳаси ижарачига жўнатилади. Дастгоҳлар ҳақи тўлангандан сўнг банк шартномага кўра баланс ва балансдан ташқарида бўлган ҳисоб рақами очади, ижарачининг взносларини ҳисобга олиш, қабул қилиш ишларини талаб этади. Кечиктирилган тўлов муддати учун ижарачи шартномада келтирилган миқдорда пения тўлайди. Ҳисоб-китоб ишлари муттасил кечикиб турса ижарага берувчи контрактни узиб қўйиши мумкин ва лизинг шартномасини муддатидан аввал бекор қилиниши билан келиб чиққан барча зарарлар ижарачи томонидан қопланиши лозим. Амалиётда лизингни қуйидаги турларидан фойдаланилади: Дунё амалиёти турли хил лизингларни билади. Улар: - оператив (тезкор) лизинг; - молиявий лизинг; - қайтариладиган лизинг («Лиз-бэк»); - халқаро лизинг.

www.arxiv.uz Оператив (тезкор) лизинг - бу шундай ижара муносабатларики, бунда дастгоҳлар (мулк) амортизация муддатидан камроқ муддатга ижарага олинади. Арендатор (ижарачи) мулкни ўз ихтиёрига маълум муддатга ёки бир ишлаб чиқариш даврига олади; одатда шартнома беш йил муддатга тузилади. Бу муддат тугагандан сўнг ижарачи тўловни тўлашни тўхтатишга ва мулкни ижарага берган эгасига топширишга ҳақли, ёки шартномани янгитдан тиклаш, ёки шартномани тузиш вақтидаги келишилган баҳода дастгоҳларни сотиб олиши мумкин. Молиявий лизингда ижарачи шартнома амал қилинадиган давр мобайнида ижарага берган томонга (мулк эгасига) ижарага олинган мулкнинг тўлиқ қийматини (тўлиқ амортизация суммасини) тўлайди. Бунинг яққол мисоли бўлиб- кўчмас мулк лизинги ҳисобланади. Унинг объектлари бўлиб бинолар, иншоотлар ҳисобланади. Уларни ижара муддати тугагандан сўнг (20 йилгача) ижарачига сотиб юборилиши мумкин. Битимнинг (сделканинг) бундай тури катта миқдордаги капитал қўйилмаларини талаб этади ва одатда бошқа банклар билан ҳамкорликда амалга оширилади. Қайтариб бериладиган (возвратный) лизинг («ЛИЗ-БЭК»)- Бу унинг ўзига тегишли мулкнинг бир қисмини бир вақтнинг ўзида уни ижарага олиш тўғрисидги шартнома контрактига имзо чекиб лизинг фирмасига сотишдир. Бундай операцияда фақат икки томон иштирок этади. Мулкни ижарага олган томон (ижарачи, арендатор, ёки мулкни аввалги эгаси) ва мулкка эгалик қилиш ҳуқуқини олган лизинг фирмаси. Бундай битим ижарачи корхонага ишлаб чиқаришни тўхтатмаган холатда воситаларини сотиш ҳисобига пул маблағларини қайтариб олиш ва бўшатилганларини янги капитал маблағлари учун ишлатиш имкониятини беради. Бунда янги инвестициялардан олинган даромад ижара тўловлари суммасидан қанча кўп бўлса, бундай операцияларнинг фойдалилиги ҳам шунча кўп бўлади. Қайтариб олиш лизинг операцияларининг лизинг корхона балансини камайишига олиб келади, чунки улар мулк эгасини ўзгаришига сабаб бўлади.

www.arxiv.uz Дастлабки лизинг операцияларини амалга ошириш қайтариб бериладиган лизингдан бошланган. Бундай лизинг қимматбаҳо шахсий компьютерлар ва бошқа электорн техникаларини ижарага беришдан бошланган. Коммерция ва кооператив банклари учун узоқ муддатли ижара катта таваққалчилик билан боғлиқдир, чунки ҳали амалиётда мижозни кредит олиш қобалиятини ҳисобга олиб (уларда бундай маълумотлар йўқ) иш юритиш тартиби шаклланмаган. Шунинг учун ҳозиргача қисқа муддатли (энг кўпи билан 2-3 йиллик) лизинг операцияси кўпроқ ўрин олган. Халқаро лизинг, кўпинча бу молиявий лизинг бўлиб, бунда бир томонда - чет эл хамкори (шериги) туради. Бундай лизингни икки тури мавжуд: импорт лизинг; бунда унинг объекти бўлиб чет элдан юборилган мулклар ҳисобланади; ва экспорт лизинг. Бунда ижара объекти хорижий истеъмолчиларга тегишли бўлади. Агар битим иштирокчилари уч хил давлатда турган бўлсалар, у ҳолда бундай лизинг ҳам халқаро тусда бўлади. 3. Жаҳон иқтисодиётида лизинг Лизинг 50-йилларда Америкада ва 10 йил кейин Ғарбий Европа давлатларида пайдо бўлди. Америкада 80-йилларда лизинг атом электр станциялари, газ қувурлари, автомобил заводлари ва бошқа йирик объектларни қуришда фаол равишда қўлланилди. Ривожланган мамлакатларда машина ва ускуналарнинг 15-20 % лизинг йўли билан молиялаштирилади. Айниқса Болгария ва Хитойда лизинг операциялари фаоллик билан амалга оширилмоқда. Америкада ишлатилаётган ЭХМ, полиграфия ва энергетика дастгоҳларининг кўпгина қисми лизинг шарти билан келтирилган. Бу ерда юк кўтарувчи- транспорт дастгоҳлари учун ижара (лизинг) сламоғи 58 фоизни, пасажир самалётлари учун - 50 фоизни ташкил этади. Бундай операциялар бўйича бу давлат дунёда юқори ўринда туради. Ҳозирги вақтда лизинг ёрдамида амалга ошириладиган жахон савдо оборотининг тенг ярми АҚШ ҳиссасига тўғри келади.

www.arxiv.uz Япония - лизинг операциялари ривожланган мамлакат ҳисобланади. Японияда лизинг операциялари ҳар йили 25-30 фоизга кўпайиб боради. Германияда ҳам кўплаб лизинг компаниялари бўлиб, улардан 57 таси немис лизинг ассоциацияси таркибига киради. Италияда биринчи лизинг комапнияси 1963 йилда пайдо бўлди. Ҳозирги кунда Италия лизинг ассоциацияси 50 та компанияни ўз ичига олади. Лизинг операцияларини дунё амалиётида тез ўсиб кетиши уларни меҳнат воситалари ва кўчмас мулкни одатдаги кредит битими натижасида қарзга олинган пулга сотиб олишга нисбатан афзалликлари билан белгиланади. Великобританияда ижарага топшириладиган турли хил машина ва ускуналардан 25 % дан 100 % гача, хорижий лизинг операциялари учун барча хил товарларга 10 % миқдорни ташкил этади. Дунё иқтисодиёти амалиёти лизингни капитал қуйилмаларини молиялаштириш, аниқроғи лойиҳалардан инвестиция қилиш воситаси сифатида юқори самарадорликка эга эканлигини кўрсатади. Масалан, 70-йилларда АҚШда миллий ишлаб чиқариш паркидаги барча машина ва дастгоҳларни қисқа вақт мобайнида янгиланиши лизинг ёрдамида амалга оширилаган эди. 1973-1974 йиллардаги энергетикадаги кризис туфайли баҳони ўсиши натижасида тезда маънавий эскирган асосий ишлаб чиқариш фондлари асосан лизинг ҳисобига янгиланган. 70-йиллар бошида дунёдаги кўпгина етакчи банклар ўзида маҳсус бўлимлар ёки компанияларни очди. Улар меҳнат воситаларини сотиб олиб турли хил компанияларга ижарага беришни бошлаган эдилар. Масалан, «Сити бэн к » ўзининг лизинг ком панияси ва ривож ланган капиталистик мамалкатлардаги шуъба филиаллари орқали «Интернешнл Харвестр» корпорациялсининг юқори қувватли трактор техникасини ижарага бера бошлаган эди. 80-йилларда эса одатдаги техникаларни ҳам ижарага берилиши йўлга қўйилди. Мутахассисларнинг ҳисоби бўйича корпорацияларнинг 10 фоиз тарктори истеъмолчига банкинг лизинг компанияси орқали бориб тушади. «Даймлер Бенц», «Сити Бэнк» ва «Чейз манхеттен», «РБНО», «Волво» номли Ғарбий Европа транснационал

www.arxiv.uz корпорациялари америка бозорига кириб бориши учун катта қувватдаги базага эгадирлар. Банкларнинг лизинг компаниялари фаолиятида улар техникасини ижарага олиш муҳим ўрин эгаллайди. Ғарбий иқтисодчилар ҳисоби бўйича 80- йилларнинг биринчи ярмида дунёнинг 60 та мамлакатида лизинг компаниялари бор эди. Улар ривожланаётган мамлакатларда операциялар олиб борар эдилар. Лизинг ҳар бир алоҳида корхонада ва бутун мамлакатда машина ва дастгоҳлар паркини тезда янгилашга имкон беради. Бизнинг иқтисодиётимиз учун бу вазифани ҳал этилиши муҳим аҳамиятга эгадир, чунки бизда 50 фоиздан кўп асосий ишлаб чиқариш фондлари емирилган. Чет эл қурилиш техникаси, дастгоҳларини, турли хил тармоқлар учун зарур бўлган меҳнат воситаларини қўллаш Узбекистон Республикасидаги корхоналар иқтисодий ва молиявий ахволини яхшилайди. Шу билан бир вақтда экспорт учун ҳам маҳсулотимиз бир қисмини жўнатиш ҳам муҳим иқтисодий аҳамиятга эгадир. Лизинг қўллаш бизнинг мамлакатимизда 1989 йилдан корхоналарни ижарага ўтказиш давридан бошланди. Ўзбекистонда лизинг бизнесини ривожланишини ўрганиш кўрсатадики, лизинг операцияларини коммерция ва коператив банклари амалга ошира бошлаган эдилар. Улар 1990-1992 йиллар мобайнида лизинг операцияларини 4,2 марта оширдилар, яъни 1,7 млн. рублдан 7,5 млн. рублгача. Шунга қарамай лизинг операцияларини амалга ошириш ҳали бизнинг Республикамизда етарли ривожланмади. Лекин кичик бсзнсс корхоналарини яратилишига Узбекистонда кенг йўл берилиши, уларни давлат томонидан ҳар томонлама қўллаб-қувватланиши ва шунга яраша қонуний асосларни яратилиши кичик техник воситаларига бўлган талабни ошириб боради. Натижада лизинг операциялари жараёни ҳам муттасил ўсиб, кўпайиб боради. Келажакда ижарага берувчилар сони шубхасиз кенгайиб, боради, йирик саноат корхоналари ўзларининг лизинг бўлимларини, банклар эса акционерлик асосида лизинг фирмаларини очадилар. Ривожланган бозор муносабатлари шароитида дастгоҳлар ишлаб чиқарувчи корхоналар, уларни сифатини яхшилаб бориш билан бир қаторда

www.arxiv.uz келажакдаги истеъмолчиларга ўз махсулотларини олишнинг янада қулай, фойдали молиявий шароитларини таклиф этадилар. Банклар одатда узоқ муддатли кредитлашдан фарқ қиладиган илғор технология асосида маркетинг ва ишлаб чиқришни ташкил этишнинг қўшимча хизматларини кўрсатиш билан янги илғор шаклларини таклиф этади. Чет эл амалиёти тажрибалари кўрсатадики, лизинг фирмаларини банк ихтиёрида (банкда) яратиш кўпроқ мақсадга мувофиқдир. Чет элда кўпчилик шундай компаниялар йирик коммерция банкларининг шуъба (дочерньга) жамиятларидир. Фикримизча, биз ҳам йирик акционерлик коммерция банклари ва ул арн и нг т урл и рег и он л ард аг и фи ли ал л ари и хти ёри д а ли зи нг фирмаларини яратиш йўлидан боришимиз зарур. Бизнинг республикасизда уларни яратишда ихтисослашган АТ «Пахтабанк» ва АТ «Ипотека» банки етакчи рол ўйнаши лозим. Уларнинг мижозлари - саноат, қурилиш, агросаноат ташкилотлари-лизинг компаниялари яратишда ҳам операцияларни амалга оширишда шерик (партнер) бўлишлари мумкин. Лизинг компанияларини хусусий капитал иштирокчилари взнослари ҳисобига акционерлик асосида яратилади. Лизинг ташкилотлари ресурсларининг бошқа манбалари бўлиб, валюта билан биргаликда, кредитлар бўлиши керак (албатта, фоизда берилади). Л и з и н г к о м п а н и я с и и ш т и р о к ч и л а р и ў р т а с и д а с о ф ф о й д а акционерларнинг ўз м аблағларидаги ёиссалари ( улушларига) кўра тақсимланади. Ижара тўлови кўринишидаги даромад фақат фирма фойдасини оширибгина қолмай, балки уни таъсис этувчилар (ташкил этувчилар) нинг ҳам фойдасини оширади. 4. Ўзбекистонда лизингни ривожлантириш йўллари ва муаммолари. Ўзбекистонда лизингни ташкил этишдаги қийинчиликлар сўмни конвертация қилиш учун зарур бўлган лизингни амалга ошириш механизмларини етарли даражада ишлаб чиқилмаганлиги норматив асосларини, қонунчилигини йўқлиги билан боғлиқдир.

www.arxiv.uz Ўзбекистонда яратилаётган лизинг компанияларини самарали фаолият кўрсатишидаги энг муҳим талаблар бўлиб чет эл молия институтларининг узоқ муддатли имтиёзли кредитларини жалб этишдир. Бундай институтлар бўлиб, Халқаро валюта фонди, Жаҳон банки, Европа ривожланиш ва тикланиш банки, Осиё ривожлантириш банки, Ташқи иқтисодий ҳамкорлик фонди ва бошқалар ҳисобланади. Ўзбекистон ҳукумати, Ўзбекистон Республикаси ташқи иқтисодий фаолият (ТИФ) Миллий банки томонидан қўллаб-қувватлаш ва чет эл кредитлари учун кафолат бериш ҳамда Ўзбекистон Марказий банки маблағларидан бундай кафолат тури сифатида фойдаланишини яратиш ишлари ҳам мухим аҳамиятга эга. Лизинг компаниясини муваффақиятли фаолият кўрсатишининг муҳим шартлардан бири бу шунингдек компанияларга миллий валютамизни импорт технологиялари ва дастгоҳларини келтириш мақсадида конвертация қилиш бўйича шартоит яратишдир. Бизнинг республикамизда лизингни ривожлантириш йўлидаги тўсиқларнинг энг асосийлари - бу машина ва дастгоҳлар билан улгуржи савдони йўқлиги, кўпгина ишлаб чиқариш воситалари дефецитини сақлаш, бу соҳага кадрлар тайрлаш ишларини ҳали етарли эмаслиги, лизинг операциялари билан шуғулланувчи мутахассисларни коммерция, янги техника ва технология, дастгоҳларга техник хизмат кўрсатиш ишларига, мулкни суғурта қилиш, қонунчиликка бўлган талаб ва таклифни аниқлаш соҳасида чуқур билимга эга эмаслиги ва бошқалар. Лизинг операциясини амалга оширишда, маълумки, ижарага берган томон мулкини умумий бюджет фойдасига конфискация қилиш билан боғлиқ бўлган таваккалчилик бордир. (Мулк лизингига хизмат ишларини ижрачи томнидан қониқарсиз бориши; ижарачига фойдали бўлмаган шартлар билан бозорда сақлаб турилган дастгоҳларни сотиш; мулкни эгасига уни ўз вақтида қайтармасдик. Лизинг мулкини суғурта қилиш муҳим аҳамиятга эга. Лизинг операциясини молиялаштиришда фирма (ижарага берувчи-банк) ёки ижарачи суғурталаниши (химояланиш) мумкин. Бунда шартномага қўшимча бандлар киритилади;

www.arxiv.uz суғурталашда жамият билан алоҳида келишув ёки алоҳида контракт тузилади. Мулкни суғурталаш ижарачи ҳисобига, ёки банкдаги лизинг фирмаси ҳисобига амалга оширилиши мумкин. Ҳозирги вақтда банк тизими тўғридан-тўғри молия лизингини амалга оширишга йўналтирилган. Бевосита лизинг механизми, бошқа ҳил операцияларни тўловларини ҳисоблаш бўйича методик қўлланмалар билан таминланмаган. Молиялапггириш учун зарур бўлган оператив, тезкор, тикланадиган, соф, тўлиқ лизинглар бўйича типик шартномалар ишлаб чиқилмаган. Шунингдек экспорт ва импорт лизинглар бўйича ҳам типик (ўхшаш) шартномаларни тайёрлаш лозим бўлади. Лизинг фирмаларини комиссион мукофатлаш тартибини аниқлаш инструкциясини ҳам қабул қилиш уни такомиллапггириб бориш зарур деб ҳисоблаймиз. Бизнинг иқтисодиётимизда тадбиркорликнинг лизинг шаклига ўтиш ва уни ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратиш зарур эди. Бизда бунинг учун барча имкониятлар мавжуд. Шуларни ҳисобга олиб 14 апрел 1999 йилда «Лизинг тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Қонуни қабул қилинди. Бу қонун асосида лизингни амалга оширишдаги барча муносабатлар бошқарилади. Ўзбекистон банклар ассоциациясининг инфраструктура сегменти ҳисобланган универсал лизинг компанияси кейинчалик иқтисодиётнинг янада йирик соҳалари учун зарур бўлган технологик дасгоҳлар ва техникасига бўлган талабларни қондира олиши мумкин. Масалан, нефтни қайта ишлаш, химия, пахта тозалаш, трикотаж ва текстил ишлаб чиқариш, фан ютуқларини кўп талаб қиладиган тармоқлар учун. 5. Ижара тўловлари ва уни молия лизинги шартномасига кўра ҳисоблаш. Лизинг лизинг олувчига дастгоҳлар фойда келтира бошлагандан сўнг ижара ҳақини тўлаш имкониятини беради. Бундан ташқари, лизинг энг замонавийтехникадан фойдаланиб капитал қўйилмаларини бекор туришини олдини олган холда оқилона техника сиёсатни олиб бориш имкониятини беради.

www.arxiv.uz Лизинг асосий капитални тезроқ янгилаш имкониятини бергани учун (одатда, лизингга энг янги юқори унумдорликка эга бўлган дастгоҳлар топширилади) давлат лизингни ривожланишидан манфаатдордир. Ҳозирги вақтда Ўзбекистон Республикасида лизинг йўли билан АҚШнинг «Кейс» фирмасидан 1543 дона юқори унумдорлик ер хайдовчи тракторларни, 823 та дон йиғувчи комбайнларни ва пахта терувчи техникаларни (шулардан, 151 ва 4 таси Қорақалпоғистон Республикасида) қабул қилди. АҚШнинг «Кейс» фирмасидан қабул қилинган техникалар лизинг қийматини (АҚШ долларида) ҳисоблаб кўрамиз. Шуни айтиш керакки, лизинг ҳақини шартномага кўра тўлаш муддати 10 йилдан кам ёки бўлиб ўзгарса, техниканинг йиллик унумдорлиги ни кўпайши ёки камайиши ва АҚШ доллари курсини ўзгариши муносабати билан 1 га ёки 1 тн. Бажарилган иш учун лизинг қиймати тўловлари ҳам ўзгаради. Ўзбекистонда юқори унумдорли техникатехника АҚШнинг «Кейс» фирмасидан «Ўзқишхўжтаъминоттузатиш» ташкилотининг қишлоқ хўжалик корхоналарига машина-трактор парклари (МТП) томонидан агротехник сервис хизмати кўрсатиш учун сотиб олинган. Лизинг қийматини ҳисоблаш (АҚШ долларида) Кўрсаткичлар «Магнум » трактори плуги билан Дон терувчи комбайн Пахта терувчи комбайн «Кейс-Контракт бўйича қиймати 119656,82 144725 130659,04 Контракт қийматидан 5 % 5982,94 7236,25 6532,95 Қўшимча тўловлардан 17 % 1011,1 1230,16 ___ Суғурта бўйича тўлов 8278,41 10354,26 — Кредит бўйича тўлов 20059,17 32765,51 13065,89 Техника қиймати (1+2+3+4+5 154994,44 196311,18 150257,89 10 йиллик лизинг бўйича ҳар йилига тўловлар 10 % дан 15499,44 19631,12 15025,79 Ииллик унумдорлик, га/тн. 2000 750 400 тн. Лизинг бўйича 1 га учун тўловлар АҚШ доллари 7,7 26,17 37,56 1 декабр 2003 йил холатига 1 долл. Курси- 138сўм 1062,60 3611,46 5183,28 Молия лизинги бўйича тўловларни ҳисоблашнинг шартли мисолини кўрамиз.

www.arxiv.uz Уч томонлама шартнома асосида лизинг фирмаси ўзининг ўз мижози ижараси учун 620 млн. сўмлик техника (машина) сотиб олди. Амортизация муддати- 8 йил, кредит тўлови йилига 4 фоиз, лизинг ставкаси (лизинг фирмасини устама ҳаражатларини қоплаш учун) 0,5 фоиз. Партнерлар (шериклар) ҳар кварталда взнос тўлаб туришга келишганлар. Келтирилган маълумотлар асосида лизинг фирмасини ҳар кварталдаги биринчи взноси 390 млн. с, жумладан техникадан ишлаб чиқаришда фойдаланиш учун ижара тўлови 31 млн.хўмга тенг. Буларни ҳисоблаш учун 5 йилгача ҳар кварталда 20 та тўлов бўлишини ва техника қийматини 620 млн.сумни 20 та тўловга тақсимлаб 31 м.с. ҳосил бўлишини билишимиз зарур; дастгоҳлар қийматидан ҳар йили 4 фоиз ставкада (620:4 фоиз=1550 млн. сўм: 4 кв. =387,5 с) 387,5 с кредит учун маблағ ажартилишини; 0,5 фоиз миқдордаги лизинг ставкаси суммаси 3100 сўмга тенг бўлишини билишимиз зарур. (620 млн.сум. х 0,:фоиз=3100 млн сум). Шундай қилиб ҳар кварталдаги взнос 34487,5 (3100-387,5-3100), бир йилга эса 137950 млн.с. (3100-4кв-387,5 х 4 кв-3100 х 4 кв)-(124000-1550-12400) бўлади, бошқача қилиб айтсак ижарачи олган техникасини 5 йил ишлатиш мобайнида дастгоҳлар қийматини тўлиқ қоплайди. (137950 х 5 йил =689750 сўм) ва бунда атиги фақат кредит учун тўлов харажатлари қилади холос: (1550 х 5=7750 ва 12400 х 5=62000 млн. с). Кредит учун тўлов ҳаражатлари - 62000 млн. с.ни ташкил этади.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон республикасининг конституцияси . (Ўн иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикасининг Олий Кенгаши П-сессиясида 1992 йил 8 декабрда қабул қилинган), Тошкент, «Ўзбекистон», 1992 йил. 2. Ўзбекистон республикаси. қонунлар ва фармонлар . 1-китоб, Тошкент, «Ўзбекистон», 1992 йил. 3. Ўзбекистон республикаси. қонунлар ва фармонлар . 2-китоб. Тошкент, «Ўзбекистон», 1994 йил. 3-китоб Тошкент, «Ўзбекистон», 1995 йил. 4. Ўзбекистон Республикасининг « Ўзбекистон Республикасида мулкчилик тўғрисида »ги Қонуни, 1990 йил 30 октябрда қабул қилинган. 5. Ўзбекистон Республикасининг « Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида »ги Қонуни, Тошкент, «Халқ сўзи» газетаси, 2000 йил 25 май. 6. « Ўзбекистонда тадбиркорлик тўғрисида »ги Қонуни, 1991 йил 15 февраль. 7. Ўзбекистон Республикасининг « Лизинг тўғрисида »ги Қонуни, 1999 й. 14 апрель. 8. Ўзбекистон Республикасининг « Банкротлик тўғрисида »ги (янги таҳрири) Қонуни, 2003 йил 24 апрель. 9. Ўзбекистон Республикасининг « Фермер хўжалиги тўғрисида »ги Қонуни, 1998 йил 30 апрель (Қонун 1998 й. 1 июлдан амалга киритилган). 10. Ўзбекистон Республикасининг « Деҳқон хўжалиги тўғрисида »ги Қонуни, 1998 йил. 30 апрель (Қонун 1998 й. 1 июлдан амалга киритилган).

Похожие

Лизинг операциялари мохияти ва ахамияти

Лизинг тушунчаси ва лизинг муомалалари xисобини юритиш

Лизинг ҳисоби

Техника тараққиёти учун лизинг кредити

Лизинг инвестициялaшнинг мухим шaкли сифaтидa