Ижтимоий бошқарув - Экономика - Рефераты

Ижтимоий бошқарув

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

107 KB

Ижтимоий бошқарув Режа: 1. Ижтимоий бошқарув объекти. 2. Жамоанинг ижтимоий ривожланиши. 3. Инсон хулқи омиллари тизими. 4. Гурухлар ва уларнинг ахамиятлари 5. Хоторн тажрибалари. 6. Бошқарув назариясига хоторн тажрибаси таъсири.

1. Ижтимоий бошқарув объекти Иқтисодиётни бошқариш ишлаб чиқаришни бошқаришигина эмас, балки кишилар, улар муносабатлари, шу жумладан, ижтимоий муносабатларини ҳам бошқариш демакдир. Кенг маънода иқтисодий муносабатлар ҳам ижтимоий муносабатларни билдиради, чунки улар кишилар ўртасидаги муносабатларни билдиради. Ижтимоий муносабатларнинг иккинчи даражаси - ишчилар, дехқонлар ва зиёлилар ўртасидаги, миллатлараро ва миллатлар ичидаги муносабат, шаҳар ва қишлоқ ўртасидаги муносабат, ақлий ва жисмоний меҳнат билан шуғулланувчилар ўртасидаги муносабатлардир. Ижтимоий муносабатларнинг тўртинчи даражаси - меҳнат жамоалари ўртасидаги ва жамоа аъзолари муносабатларидир. Ижтимоий муносабатларнинг бу уч даражаси бир-бири билан чамбарчас боғлиқ. Ижтимоий бошқарувнинг ҳар бир даражасининг объекти - инсон. Ижтимоий муносабатларни бошқариш - инсонни, кишиларни бошқаришдан иборатдир. Ўз навбатида, ижтимоий муносабатлар мохиятини акс эттирувчи инсонни бошқарув бу муносабатларни бошқаришни билдиради. Биринчи икки даражада ижтимоий муносабатларни бошқариш давлат томонидан, Конституция, қонун ва қарорларга мувофиқ амалга оширилади. Меҳнат жамоалари даражасида меҳнат жамоаларини бошқариш корхона маъмурияти томонидан меҳнат жамоаси иштирокида амалга оширилади. Корхона фаолиятида асосий ўринни ишлаб чиқариш жамоаси эгаллайди. Корхона фаолияти самарадорлиги кадрлар танлашга, улар топширилган вазифага қай даражада унумли меҳнат қилишларига боғлиқдир. Кишиларни бошқариш қуйидагиларни кўзда тутади: Ҳар бир инсоннинг ижтимоий аҳамияти, ишлаб чиқаришдаги ўрни, вазифалари, хуқуқ ва мажбуриятларини белгилаш. Киши томонидан эгаллашувчи ўрин жамоа хал этувчи масалалар, кишининг тайёргарлик даражаси қобилият ва қизиқишларига боғлиқ бўлади. Бу ўрин турли хуқуқ, техника-технологик меъёр ва ваколатлар билан белгиланади;

Ҳар бир инсон ўз ижтимоий ўрни, вазифаси, мажбурият хақ- ҳуқуқларини билиши. Бунга илм олиш, тарбия, мутоала орқали эришилади; Ҳар бир инсон ўз ижтимоий вазифасини бажариш, бунга энг аввало моддий ва маънавий рағбатлантириш тизими, унинг умумий ва касбий тайёргарлиги, интизомлилиги ва жавобгарлик даражаси билан эришилади. Киши маълум бир жамоа аъзоси бўлгани сабабли унинг эгаллайдиган ижтимоий ўрни кўп жиҳатдан жамоага боғлиқ бўлади. 2. Жамоанинг ижтимоий ривожланиши Жамоанинг ижтимоий ривожланишига инсон хаёти билан боғлиқ хал қилиниши лозим бўлган масалалар мажмуи, иқтисодий ва ижтимоий масалалар тўплами сифатида қаралади. Бозор муносабатлари шароитида корхоналар иқтисодий ва ижтимоий масалаларни хал этишда анча эркинликларга эга бўлдилар. Корхона жамоаси ўз маблағи билан ўзи мустақил равишда фойдаланиш хуқуқига эга, жамоанинг ҳар бир аъзоси унинг ва у оҳали бутун жамиятнинг иқтисодий, ижтимоий маънавий масалаларни хал қилишда фаол қатнашиш учун кенгроқ имкониятларга эга бўлади. Корхона жамоаси техникавий иқтисодий кўрсаткичлар билан бир қаторда ўз ижтимоий муаммоларини ечишга ҳам ҳаракат қилади. бу асосан корхонани ижтмоий иқтисодий ривожлантириш бўйича икки гуруҳга бўлинувчи тадбирлар воситасида амалга оширилади. Биринчи гуруҳ тадбирлар жамоа ижтимоий таркибини қайта ташкил этишга қаратилган. Фан техника ютуқларини ишлаб чиқаришга жорий қилиш билан унинг самарадорлиги ортади, ишловчилар малакаси, маданиятига бўлган талаб ортади, янги касблар вужудга келиб, эскилари йўқолиб боради. Фан техника тараққиёти, механизациялаш ва автоматлаштириш кўпчиликни олдин шуғулланган ишидан бўшатади. Қачон, қанча ишчи ишдан бўшаши, уларнинг қанчасини қайта тайёрлаш, қаерга ишга жойлашни олдиндан кўра билиш зарур.

Бозор муносабатларига ўтиш шунингдек, ишловчилар ижтимоий табаҳаланувига ўзгартириш киритади. Бозор иқтисодиёти учун тадбиркор, меҳнат ижодий ёндашувчи, билимларини қўллай олувчи, бошқарув, маркетинг, ва бизнесни билувчи кишилар керак. Ижтимоий ривожланиш тадбирлари ичида кадрларни барқарорлаштириш ва уларнинг қўнимсизлигини тугатиш бўйича тадбирлар алоҳида ўрин эгаллайди. Иккинчи гуруҳга кирувчи тадбирлар ишчилар моддий фаровонлигини ошириш (иш хақини тартибга солиш, моддий рағбатлантириш тизимини такомиллаштириш), маданий-маиший хаёт шароитини яхшилашга (яшаш шароити, маданий маиший хизмат кўрсатиш, умумий овқатланиш, дам олишни ташкил этиш ва х.к.) қаратилгандир. Ижтимоий ривожланиш бўйича тадбирлар иқтисодий жиҳатдан асосланган ва техникавий-иқтисодий тадбирлар билан узвий боғлиқ бўлиши керак. Бошқа томондан техник иқтисодий тадбирлар ижтимоий тадбирларни амалга ошириш учун асос бўлиб хизмат қилади ва меҳнат жамоаси аъзолари эхтиёжлари ва манфаатларини ҳар томонлама қондиришга қаратилган бўлиши керак. Шундай қилиб, меҳмент жамоасининг ижтимоий ривожланиши корхона умумий бизнес-режасининг таркибий қисмидан иборатдир. 3. Инсон хулқи омиллари тизими Кишилар жамоасини бошқариш учун инсон хулқи нимага боғлиқлиги, ўз хаётида нимага асосоланишини билиш зарурдир. Киши хулқи, фаолияти. Ҳаракатлари англанган, бирор мақсадга қаратилган бўлади. Бирор ҳаракатни рағбатлантирувчи куч - моддий ва маънавий эхтиёжлардир. Лекин, инсоннинг барча ҳаракати ҳам ўз эхтиёжини қондиришга қаратилмаган. Масалан, инсон маълум моддий ва маънавий бойликларни фақат ўзи истеъмоли учун яратмайди. Инсон эхтиёжи билан ҳаракати, хулқи ўртасида қатор бевосита ифодаланувчи бўғинлар мавжуд. Булар манфаат, хохиш, қизиқишдир.

Маълум шароитларда улар инсон хулқини рағбатлантирувчи кучга айланади. Рағбат ҳаракат қилишни қарор қилишга олиб келса, қарор ҳаракатга олиб келади. Инсон хулқига ижтимоий мухит, моддий ишлаб чиқариш эхтиёжлари ҳам таъсир кўрсатади. Ишлаб чиқариш истеъмолчида эхтиёжни вужудга келтиради ва бу билан инсоннинг бу эхтиёжларни қондириш воситаларини яратишга қаратилган меҳнат ва маънавий фаоллигини рағбатлантиради. Инсон хулқини белгиловчи омиллар тизимини қуйидагича тасаввур қилиш мумкин: • ижтимоий ва табиий мухит (ишлаб чиқариш, ижтимоий муносабатлар, тарбия тизими, маданият, табиий шароит ва х.к.); • эхтиёжлар (моддий ва маънавий); • эхтиёжларни манфаат, истак, интилиш, мақсад ва х.к. шаклида англаш; • ҳаракатга рағбатлантириш; • йўл-йўриқ (ички мобилизация, амалий ҳаракат қилишга тайёргарлик); • мақсадга эришиш ва эхтиёжларни қондиришга қаратилган ҳаракат. Омилларнинг бу тизимида хали эхтиёжлар шаклланишнинг асосий манбааси, ҳам уларни қондириш шарти бўлган ижтимоий мухит муҳим ўрин эгаллайди. Бу тизимнинг барча бўғинлари ўзаро боғлиқ ва бир-бирига таъсир қилади. Муҳитга қаратилган ҳаракат уни ўзгартиради, лекин бу билан бирга шахснинг ўзи, унинг эхтиёж ва манфаатлари ҳам ўзгаради. Инсон хулқининг бу барча омилларини ҳисобга олиш жамоа ижтимоий ривожланишини самарали бошқариш гаровидир. Белгиланган мақсадга эришиш йўлида кишиларни жипслаштириш учун улар манфаат ва эхтиёжларини усталик билан мувофиқлаштириш, онглиликни шалкллантириш, улар фаолиятини моддий ва маънавий рағбатлантириш зарур. Кишиларда соғлам ва онгли эхтиёжларни - аввало, меҳнатга бўлган, тадбиркорликка, бошқа кишилар билан муносабатда бўлиш ишлаб чиқаришда интизом ва тартибни мустахкамлашга эхтиёжни тарбиялаш зарур.

Жамоани бошқариш жараёнида ҳар бир ходим эхтиёжини қондириш меъёрини ходим эхтиёжини қондириш меъёрини унинг меҳнат фаоллиги, сарф қилган меҳнати сифат ва миқдори, ижтимоий бойликка қўшаётган хиссаси билан мувофиқлаш лозим. Ишчи ёки хизматчи меҳнат хиссаси меъёри ва мос ҳолда улар эхтиёжларини қондириш меъёри бутун корхона жамоаси меҳнат хиссасига боғлиқдир. Демак, шахсий моддий манфаатдорлик жамоа моддий манфаатдорлиги билан узвий боғлиқдир. Моддий рағбат - меҳнат фаолиятини рағбатлантирувчи муҳим куч бўлиши билан бирга у ягона куч эмас. Ишловчилар учун фақат моддий эмас, маънавий рағбатлантириш ҳам муҳим. Давлат бошқарув ташкилотлари корхона билан муносабатларини шакллантиришда иқтисодий воситалар - жамғарма ва ссудалар бўйича фондлар, қимматли қоғозлар бўйича даромадлар, нархлар ва солиқлар, солиқ имтиёзлари ва иқтисодий санкциялар, мақсадли дотация ва санкциялар, валюта курси, амортизация ажратмалари меъёрлари ижтимоий ва экологик меъёрлар кабилардан фойдаланади. “Корхоналар тўғрисида”ги қонунда корхона шартнома мажбуриятларига риоя қилмаслик, кредит-ҳисоб, солиқ интизомини бузганлик, махсулот сифатига, талабга ва бошқа корхона хўжалик фаолиятини амалга ошириш қоидаларига риоя қилмаслик ҳамда жавобгар бўлиши таъкидланган. Бундан ташқари у қонунга мувофиқ мулкий жавобгарликка ҳам эга. Битим шартларига риоя қилинмаганлиги сабабли жарима тўланган холларда корхона истеъмолчи розилигисиз махсулот етказиб бериш, хизмат кўрсатиш бўйиа мажбуриятлардан озод қилинмайди. Корхона ер ва бошқа табиий ресурслардан нотўғри фойдаланганлик натижасида келтирилган зарар, атроф мхитни ифлослаштириш, ишлаб чиқариш- да хавфсизлик қоидаларининг, санитария-гигиена меъёрлари ва талаблари бузилиши натижасида ходимлар соғлиқига келтирилган зарур учун қонунда кўрсатилган миқдорда жарима тўлайди. Табиатдан фойдаланиш қоидаларини бузувчи корхона фаолияти қонуний йўл билан шу

бузилиш холлари бартараф қилингунга қадар тўхтатилиб қўйилиши мумкин. Хўжалик ички фаолият тартибини белгилаш учун корхонада бошқарувнинг маъмурий-фармойиш усуллари ишлаб чиқилиб қўлланиши керак. 4. Гурухлар ва уларнинг ахамиятлари Инсон ўзи кабилар билан ўзаро алоқада бўлишга харакат қилади, чунки бундай алоқалардан завқланса керак. Бизнинг кучимиз бошқа одамлар билан алоқадорликда бўлишга фаол изланади. Кўпгина холларда бизнинг бошқалар билан муносабатларимиз қисқа муддатли ва ахамиятсиз бўлади. Аммо, агарда икки ёки ундан ортиқ кишилар бир-бирлари билан (узоқ) етарлича кўп вақт яқин бўлсалар, улар аста секин бир бирларини мавжудлигини ва руҳий яқинлигини тан ола бошлайдилар. Бунга кетадиган вақт ва англаш даражаси инсонларнинг ўзаро алоқада бўлиши ва мухитга боғлиқдир. Балким, бундай англашувнинг натижаси омага доим бир хил. Улар хақида бошқалар нимани ўйлаш ва улардан бошқалар нимани кутиши тушунчаси одамлар (хулқи) ўзларининг қандайдир йўсинда хулқ атворларини ўзгартиришга мажбурлайди. Бу билан улар ижтимоий муносабатларнинг мавжудлигини тасдиқлайди. Бу жараён содир бўлганда одамларнинг бехосдан йиғилиши гурухга айланади. Бизнинг хар биримиз бир вақтнинг ўзида кўпгина турли –туман гурухларга тегишли бўламиз. Буз- турли оилавий гурухларнинг аъзоси: ўзимизнинг бевосита оиламиз, буви ва бувалар оиласи, узоқ опа-укаларимиз, турмуш ўртоғимиз ва бошқалар. Кўпгина одамлар бир неча ўртоқлик гурухларга мансуб бўладилар. Баъзи гуруҳлар қисқа муддатли бўлиб, уларнинг мақсади оддий бўлади. Мақсадга эришилганда (эса) ёки гуруҳ аъзолари унга бўлган қизиқишларини йўқотса гурух таркиби кетади. Мисолдан бундай гурухларга бирга имтихон тайёрланишга йиқиладиган бир неча талаба бўлиши мумкин бошқа гурухлар эса бир неча йил давомида фаолият юрғизиб ўзининг аъзолариги қаттиқ таъсир кўратиб келишлари мумкин. Мисол учун бундай гуруҳларга мактаб ўқувчилари уюшмалари бўлиши мумкин.

Бу боб ўзининг сарловхасида “гуруҳ” сўзи бўлса-да, биз гуруҳ хақида етарли кўп вақт сарифладик. Марвин Шоу фикрига биноан, гуруҳ – бу икки ёки ундан ортиқ шахслар бўлиб, бир-бирлари билан таъсир кўрсатишиб бир вақтни ўзида хар бир шахс бошқа шахсларнинг таъсири остида бўлади. Расмий ва норасмий гуруҳлар. Шоу фикридан келиб чиқиб хар қандай ташкилот бир неча гурухлардан ташкил топади деб ҳисобласак бўлади. Раҳбарият ишчи кучини гаризонтал (бўлимлар) ва вертикал (бошқарув даражаси) бўйича ажратганда ўзининг хоҳишига кўра гуруҳлар ташкил этади. Харбий денгиз флоти ёки “Экосан” компанияси каби йирик ташкилотларнинг кўп сонли бўлимларини хар бирида ўнлаб бошқарув савиялари бўлиши мумкин. Корхонадаги ишлаб чиқаришни яна ҳам кичик бўлимчалари (йиғиш бўяш, ясаш) бўлиши мумкин. Буларни ўз навбатида яна бўлиш мумкин. Масалан, механик ишлов бериш билан шуғулланувчи ишлаб чиқаариш жамоасини уч турли ўн-ўн олти кишилик жамоаларга бўлиш мумкин. Шу йўсинда йирик ташкилот юзлаб ёки ҳаттоки минглаб кичик гуруҳлардн ташкил топиши мумкин. Бу гуруҳлар раҳбарият ҳоҳиши асосида ташкил этилган ишлаб чиқариш расмий гуруҳлари дейилади. Улар қанчалик кичик бўлмасин бу- расмий ташкилотларнинг асосий ташкилот олдидаги биринчи вазифаси аниқ авзифа бажариш ёки муайян тушунча ва мақсадга етишишдир. Ташкилотда асосан уч турдаги расмий гурухлар мавжуд: раҳбарлар гуруҳи, тшлаб чиқариш гуруҳи ва қўмиталар. Раҳбарлар гуруҳи раҳбар ва унинг бевосита бўйсунувчилари (ўринбосарлардан)дан ташкил топади. Компаниянинг президенти ва катта вице президентлар оддий буюруқ берувчи гурухни ташкил этади. Чакана савдо дўкони раҳбари ва унинг тутрли бўлим мудирлари ёки аллақандай бўлим мудири ва унинг сотувчилари худди шундай гуруҳни ташкил этади. Лекин сотувчилар буюруқ берувчи гурухга кирмайди, чунки улар унга бевосита бўйсунишмайди. Яна мисол қилиб авиалайнердаги буюруқ берувчи

гуруҳ деб қўмондонни, иккинчи учувчи ва бош мухандисни айтиб ўтишимиз мумкин. Расмий гуруҳларнинг иккинчи тури бу – (иш) – ишчи (мақсадли) гуруҳи . У асосан яккаю ягона масала устида бирга ишловчи шахслардан ташкил топади. Уларнинг умумий рахбари бўлса-да, улар буюруқ берувчи гурухдан фарқи шундаки, улар режалаштириш ва мехнат қилишда анча мустақилдир. Ишчи (мақсадли) гурухлари “Хьюлетт - Паккард”, “Шэкли корпорейшн”, “Моторола”, “Тексас Инструментс” ва “Женерал Моторс” таркибга эгадирлар. “Тексас Инструментс” компанияси ишчиларининг учдан икки қисмидан кўпроғи (90 минг кишидан зиёдроқ) мақсадли гурух аъзолари ҳисобланишади. Компаниянинг умумий самарадорлигини ошириш мақсадида улар ўзининг бюжетига 15 % ли қўшимча ҳақ олиши мумкин. Шу компаниянинг рахбарияти мақсадли гуруҳ раҳбарлари ва ишчилари ўртасида тўсиқларини бузади деб хисоблашади. Бундан ташқари ишчиларга ишлаб чиқариш муаммолари ҳақида ўйлаш ва уларни ечиш имкониятлари берилиши ишчиларнинг эхтиёжларини яна хам юқори савияда қондириши мумкин. Учинчи тур расмий гуруҳ-қўмита-пастда кўриб ўтилади. Барча буйруқ берувчи ва ишчи гуруҳлари қўмиталари якка бутун жамоа каби самарали ишлаши керак. Лекин, кейинчалик биз жамоадаги алохида шаҳс фаолиятига таъсир этувчи омилларини кўриб ўтамиз. Афсуски, бу гурухларнинг раҳбарлари баъзан умумий мақсадга эришиш учун ўзининг шахсий хиссасини қўшишни ўзининг мажбурияти деб қарамайди. Қиш мавсумида ишчи гурухлар ва умумий вазифалар ёмон бошқарилиши, халокатга (ёки халокат чегарасига) олиб келиши масаласи мухокамасида қуйидагилар айтиб ўтилган: Авиалайнернинг учувчи бўлинмасида ўтирганлар фаолиятига доим яна хам самарали мақсадли ахамият касб этади. Шахсий тартиб бир маромда ишлаши шарт. Бошқача қилиб айтганда, у хар бир аъзо фаолиятидан кўра яхшироқ фаолият юргазиши керак. Айниқса йирик авиайўлларида яхши ҳамкорликка эришиш қийин. Чунки учувчилар ва иккинчи даражали

учувчилар (учишга) кўплиги унвонларидан келиб чиқиб учишни бошқаришга харакат қилишади. Шунинг учун улар кўпинча бир-бирлари билан хеч қачон кўришмаган хамкасблари билан учрашади. Худди шундай вазият ўзаро ўйнамаган футболчилардан терма жамоа шакиллантиришда вужудга келиши мумин. Ўйинчиларни футбол ўйинида юқори махоратга эга бўлишига қарамасдан, улар бир–бирларининг имкониятларини билмаслиги учун қийинчиликларни хис этишади. Энди ташкилотдаги хар бир расмий гуруҳни самарали бошқариш қанчалик мухим ахамият касб этишини исботлашга ҳожат қолмади. Бу ўзаро алоқадор гурухлар ташкилотни янада тизим сифатида ташкил қилади. Ташкилот таркиб бўлимлари бирбирларининг фаолиятини таъминлаб туриш тарзида вазифа юклатилгандагина ўзининг глобал масаласини самарали бажариши мумкин. Бундан ташқари гуруҳ алохида шахсларнинг хулқ- атворига таъсир кўрсатади. Шу йўсинда раҳбарнинг гуруҳ ва унинг самарадорларига бошлиқ омилларнинг тушуниши даражаси гурухни самарали бошқариш санъатини белгилаб беради ва у шу билан ташкилотни ишлаб чиқариш хажмини оширади. Расмий бўлмаган ташкилотлар раҳбарият хоҳиши асосида ташкил этилмаган бўлсада, улар кучли куч бўлиб, ташкилотдаги асосий бўлиши ва раҳбарият хатти- харакатларини йўққа чиқариши мумкин. Бундан ташқари норасмий ругуҳлар бир-бирга ўтиши хусусиятга эга. Баъзи бир раҳбарлар ўзлари бир ёки бир неча шундай норасмий ташкилотларга алоқадорлигини кўпинча англашмайди. Норасмий гурухларни ўрганишни бошлаш Элтон Мейо томонидан ўтказилган тажрибалар тўпламига асос солади. Бу тажрибалар камчиликларга эга бўлсада раҳбарларнинг Форд таъсиридаги ташкилотни ишлаб чиқариш жараёнлари ўзгариш омилларини тушунишга таъсир кўрсатади. Биз олдин кўриб ўтган баўлсак-да, норасмий ташкилотлар табиатни чуқурроқ ўргаанишдан аввал буларга яна тўхталиб ўтамиз.

5 Хоторн тажрибалари 1924 йилнинг ноябрь ойида Чичеро шаҳри (Иллинойс штати)да жойлашган “Вестерн Электрин” компаниясига тегишли Хоторн заводида бир гуруҳ тадқиқотчилар тажрибалар ўтказишни бошлади. Бунинг мақсади иш шароитлари ва ишлаб чиқариш самараси орасидаги боғлиқликни ўрганиш эди. Бу тажриба ўша даврдаги хукмрон бўлган “илмий (назарий) бошқариш” назариясини мантиқий ривожланишига олиб келди. Буюк кашфиётлар билан кўпинча содир бўладиган кутилган натижа бўлмади. Бехосдан олимлар илмий бошқаришдаги “инсоний муносабатлар” назарияси туғилишига олиб келди. Тажрибанинг тўрт босқичи. Аввалги бош масала кейинчалик тажрибанинг тўрт босқичига айланган. Ишлаб чиқариш кучи таъсир этувчиларнинг бахолаш эди. Ишчилар икки гурухга бўлинган эдилар: Назорат ва тажрибавий. Тадқиқотчиларни тажрибавий гуруҳининг иш жойи ёритилиши хар иккала гурухнинг самарадорлиги оширишга олиб келганлиги хайратга солди. Бу ходиса ёритиш ёмонлашганида хам рўй берди. Тадқиқотчилар ёритиш ишлаб чиқариш кучига кўп ахамиятли таъсир бўлмаганлигини кўрсатди, деган хулосага келишди. Улар ўзининг назорати ташкарисида бўлган омиллар сабабли тажриба барбод бўлади. Мутлоқо бошқа сабаблардан уларнинг гепотезаси тўғри бўлиб чиқади. Иккинчи босқичда уларга Гарвард Университети буюк олими Элтон Мейо қўшилди. Гейл йиғувчилари орасида лаборатория тажрибаси ўтказилмоқда эди. Бу сафар 6 кишидан ташкил топлган кўнгиллилар гуруҳи бошқалардан ажратиб қўйилди ва мехнатига қўшимча хақ тўланди. Ишчиларга хам катта мулоқот эркинлигига рухсат этилди. Бунинг натижасида улар орасида мингдан ортиқ ўзаро муносабатлар юзага келди. Натижалар аввалига мавжуд назарияни тасдиқлаб турди. Мисол учун иш тартибида қўшимча таннафуслар киритилганда ишлаб чиқариш ўсди. Олимлар буни камроқ толиқиш даражаси билан тушунтириб беришди. Шунинг учун гурух шу каби иш шароитларига ўзгартиришлар киритиб бориш керак. Иш кунини ва иш хафтасини

қисқартирилиши ишлаб чиқариш самарадорлигини доим ошириб борди. Олимлар энг биринчи иш услубига қайтганларида эса ишлаб чиқариш самарадорлиги юқори даражада қолиб келган. Назарияга кўра ўша давр бошқаруви бундай бўлмаслиги керак эди. Шунда бу ходисанинг сабабларини топиш учун қатнашчилар ўртасида сўров ўтказилган эди. Олимлар ишлаб чиқариш самараси кўпроқ таъсир кўрсатадиган аллақандай инсоний унсур топишади. Қисқаси, (йиғувчи) йиғиш жараёнида қатнашган қизларнинг ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш хеч қандай жисмоний ёки маиший иш шароитларини ўзгариши билан асослаб бўлмас эди. Лекин, буни ижтимоий гуруҳ шакллантириш ҳамда ўзгача ўзаро муносабатлар билан тушинтириш мумкин. Тажрибаниннг учинчи босқичида аввалига одамларни бевосита бошқаришни такомиллаштириш оддий режаси – бу билан ходимларнинг ўз ишига муносабати яхшиланиши ўйланган эди. Аммо, бу режа кейинчалик 20 мингдан ортиқ ходимларнинг муолақатларидан ташкил топган йирик дастурга ўсиб кетди. Ходимларнинг иши хақида жуда кўп хажмда ахборот тўпланган эди, натижада тадқиқотчилар таьшкилотдаги хар бир ходим ишлаб чиқариш самарадорлиги ва мавқейни ишчининг ўзи ва ишчи жамоасидан боғлиқлиги аниқланади. Ходимнинг ишлаб чиқариш самарадорлигига хамкасбларининг таъсирини ўрганиш учун тўртинчи тажриба ўтказишга қарор қилинди. У банк сигнализацияси ишлаб чиқариш жойида тажриба қилинди. Тўртинчи босқич ялпи ишлаб чиқариш самарадорлигига таъсир этувчи моддий дастур даражасини аниқлашдан иборат эди. Илмий бошқаришга асосан олимлар мантиқан кўпроқ хақ олиш истагида башқалардан тезроқ ишлайдиган ишчиларга яна хам секинроқ ишловчиларни (боғлаш) бирлаштириш ва самарадорлигини ошириш назариясидан келиб чиқишар эди. Лекин бу сафар хам улар совға кутмоқда эдилар. Аслида ишчан ишчилар гуруҳнинг қабул қилган иш сурати чегарасига амал қилиш учун ўз иш суратларини пасайтиришган. Улар бошқа гуруҳ

аъзоларига хавф келтирадиган маромнинг бузилишини хохламас эдилар. Бир ишчи бундай тушунтириб берди: “Биласизми, бизда эса аниқ вазифа бор эди. Айтайлик, масалан, бир киши кунига 6 минг бирлик иш бажариш билан машғул... Бу тўлиқ икки тўплам бўлади. Энди эса ўз ишини тугатиб бўш кезиб юргандан кўра, у яна бошқа иш бажаради. Хўш, бу холда нима юз бериши мумкин? Балким уни бўшатиб юборишлари хам мумкин. Бироқ бошқаларга нисбатан секинроқ ишлайдиганлар амалда ўз самарадорлигини оширишга харакат қилишади. Улар гуруҳнинг бошқа аъзолари томонидан фирибгар деб хисобланишини хохламайди.” Хоторн тажрибаси натижалари. Хоторн тажрибалари берган ахборот хажми кўпгина мухим илмий кашфиётлар килишга имкон берди. Лекин, уларнинг кўп сонлилиги туфайли биз улар хақида батафсил гапириб бериш имкониятимиз йўқ. Асосий кашфиётлар хулқ – атвор омиллари ахамияти, рахбарлар билан ўзаро муносабатлари ва Хоторн самараси эди. Хоторн самараси – бу тажрибага бўлган қизиқиш ёки қуйидаги масалага бўлган юқори эътибор шартлари хаддан ташқари яхши натижага олиб келади. Тажриба иштирокчилари хақиқатда тажриба натижасида қатнашаётган ишчиларгина ишларни анча қаттиқ олиб боришган. Ҳозирда олимлар хулққа таъсир этувчи омилларни ўрганиб, Хоторн самараси хақида яхши билишади ва ўзларининг дастурларини уни четлаб ўтиш шаклида тузишади. Аммо, олимлар тажриба охирида Хоторн самараси мавжудлигини хали хам кузатиб боришади. Мисол учун, кўпчилик компаниялар янги махсулотини ишлаб чиқаришдан аввал улар бозор тартибини холисона ўрганишади. Яъни улар бозор синовларини утказиш вақтида кўпроқ харакат қилишади. Натижада янги махсулот ишлаб чиқаришга қўйилгандан сўнг синов вақтида кузатилган бозорнинг қизиқиш даражасига эришилмаслик мумкин, чунки сотишга эндиликда кўп эътибор берилмайди. Худди шундай тарзда рахбарлар ва бўйсунувчилар орасида ўзаро шахсий хамда мансаб муносабатларини шакиллантиришга йўналтирилган янги дастур кўпинча бошланишида муваффақиятли бўлади.

Лекин, маълум бир вақт ўртасида раҳбарлар ўзларининг аввалги одатларига қайта олмаганликларидан норози бўлишади, чунки улар бошқа ёрдам олишмайди ва юқори эътиборда бўлишмайди. Хоторн самараси шубхасиз ишлаб чиқариш кучига таъсир кўрсатувчи яккаю-ягона омил эмас. Олимлар фикрига кўра. назорат шакли ишлаб чиқаришни оширувчи омил сифатида мухимдир. Тажриба ўтказиш жараёнида ишчилар одатда камроқ назорат қилинган. Кўпгина амалиётдаги усталар назорат шаклларига нисбатан олганда яхшироқ натижа беради, чунки уста назоратида бўлган тажриба иштирокчилари ўз мажбуриятларини яна хам яхшироқ бажаришади. Бу мавзуни мухокама қилиб Блю ва Нейлар қуйидагини айтишди: “Кейинги сўровлар қизларнинг ўз ишига муносабатини белгиловчи омиллар қаттиқ ва хаддан ташқари назоратнинг бўлмаслиги энг асосий хақиқат (омил) эканлигини кўрсатди. Бошқа сўзлар билан айтганда, дам олиш танаффуслари, бепул тушлик, яна хам қисқа иш хафтаси, юқорироқ иш хақлари, қизлар учун бевосита назорат йўқлиги ҳам катта ахамият касб этади”. Назорат сифати ва тури бошқарувчиларнинг рахбарият сиёсатига қизиқиши ортиб, ишлаб чиқариш кучларига қаттиқ таъсир кўрсатиши мумкин. Бундан ташқари. Хоторн тажрибасини ўтказганлар билан хозирги кундаги олимлар хулосалари мос келмайди. Ундан ташқари, хеч ким одамлар ўзлари хақидаги тушунчалари, ишлари ва ташкилотлари хақидаги тушунчалар Хоторн тажрибасининг бевосита натижаси эканлиги бугунги кундаги рахбарларнинг билим ва катта таъсир ўтказилиши рад этолмайди. Хоторн тажрибасининг асоси ўша давр илмий бошқарув назариясидан келиб чиқар эди. Худди шундай Тейлор ва Гилберт каби олимлар жисмоний омилларнинг ишлаб чиқариш кучларига таъсир даражасини топишни хохлашди. Кейинчалик Мейо қилган буюк кашфиёт “ижтимоий ва рухий омиллари” Хоторн тажрибасидан (кўра) жисмоний омилларга кўра ишлаб чиқариш кучларига яна хам кучлироқ таъсир кўрсатади. Содда қилиб айнганда, Мейо ижтимоий ўзаро муносабатларнинг янги кўринишларини

тажриба натижасида қайд этди. Режалаштирилмаган ва назорат қилинмаган рахбарият айнан ижтимоий муносабатларни қайта кўришга ва ишлаб чиқариш кучи ўзгаришига асосий сабаб бўлди. 6. Бошқарув назариясига хоторн тажрибаси таъсири Маслоунинг инсон эхтиёжлари мавзусидаги назарий фикрларидан анча аввал Хоторн тажрибаси ходимлар ўртасидаги ижтимоий муносабатларни хисобга олиш кераклигини исботлаб берган эди. Хоторн изланишларида ташкилотнинг самарадорлигини оширишда инсоний хулқ-атворлар илк бор илм-фанда қўлланилди. У ишчиларда ижтимоий талаблар хам борлигини анча аввал бошқа муаллифлар ўз ишларида айтиб ўтганликларини таъкидлади. Ташкилотнинг ўзаро алоқадор масалаларини бажарувчи ишчиларни мантиқий жойлаштиришдан кўра аллақандай мураккаброқ тахлил қила бошладилар. Бошқарув назариётчилари ва амалиётчилари томонидана ташкилотда расмий ва норасмий гурух алохида шахс фаолияти сифатида ижтимоий тизим бошқаруви деб тушунилади. Албатта, Хоторн кузатишлари усулларини қоралаш мумкин, лекин хулқ- атвор илми изланишларига кўра биз эндиликда ишчи жамоадаги расмий ва норасмий гуруҳ сурати табиати хақида анча равшан тушунчага эгамиз. Хулоса • Иқтисодни бошқариш деганда нафақат ишлаб чиқаришни бошқаришни тушуниш керак, балки бу бошқариш одамларни улар орасидаги муносабатларни, ижтимоий жиҳатдан ҳам бошқариш демакдир. • Кенг маънода иқтисодий муносабатлар бир вақтда ижтимоий муносабатлардир, чунки улар одамлар ўртасидаги муносабатларни ифодалайди. ҳар бир одамни ижтимоий роли, уни ишлаб чиқаришдаги ўрни, функция ва мажбуриятлари, ҳуқуқий ижтимоий муносабатларини аниқлайди.

• Бозор иқтисодига ўтиш жамоанинг ижтимоий тизимига ўзгариш киритади. Бозор учун уддабурон, ишга ижодий муносабатда бўлувчи, бошқарув, маркетинг ва бизнесни билувчи кишилар керак. • Ижтимоий ривожланишга оид тадбирлар иқтисодий асосланган ва илмий-техник ривожланиш тадбирлари билан узвий боғланган бўлиши керак. • Жамоанинг ижтимоий ривожланиш режаси-корхона умум бизнес режасининг бир бўлаги. • Ижтимоий бошқариш, жумладан шахснинг ҳаёти ва соғлигига кафолат меҳнат ва фуқаролик қонунлари асосида бўлиши керак.

Адабиётлар: 1. Просветов Г.И. Стратегия предприятии. Учеб. практическое пособ. – М.: «Альфа-Пресс», 2010. – 184 с. 2. Голубев М.П. Методология создания эффективных вертикально интегрированных холдингов. Учеб. пособ. – М.: 3. ИНФРА-М, 2010. – 521 с. 4. .Қосимова Д.С. “Бошқариш назарияси асослари”. Ўқувуслубий мажмуа.Т.: ТДИУ 2011- 428 б. 5. .Қосимова Д.С. «Бошқариш назарияси» Ўқув қўлланма.Т.- «Адолат», 2009.- 219 б. 6. . Қосимова Д.С. Нефт-газ компанияларини самарали бошқариш асослари. Монография. – Т.: “Фан”, 2006. – 146 б. 7. Тўлаганова Д.С. Теоретические подходы к рациональному использованию ресурсного потенциала в компании // “Иқтисодиёт ва таълим” журнали, 2005, 1–сон. 8. Суетенков Е.Н., Паско Н.И. Основы менеджмента: Учебное пособие. – М.: ФОРУМ: ИНФРА-М, 2005. – 240 с. 9. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента: Пер. с англ. – М.: Дело, 2005. – 702 с. 10. Туляганова Д.С. и др. Оценка эффективности управления в экономике. Монография. – Т.: Фан, 2003. – С. 68-79. 11. Туляганова Д.С. Менежмент фанидан практикум. Ўқув қўлланма. – Т.: Фан, 2002. – 135 б. 12. Туляганова Д.С., Акаитдинова М.А. Менежмент социологияси ва психологияси. Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2004. – 90 б.

Похожие

Бошқарув тизимида корхонанинг ижтимоий мухитини прогнозлаш ва режалаштириш.

Бошқарув қарорлари

Бошқарув функциялари

Бошқарув усуллари

Бошқарув функциялари