Ишлаб чиқаришнинг иқтисодий ва ижтимоий самарадорлиги - Экономика - Рефераты

Ишлаб чиқаришнинг иқтисодий ва ижтимоий самарадорлиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

127.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Ишлаб чиқариш самарадорлигининг моҳияти, мезонлари ва кўрсаткичлари. 2. Ишлаб чиқариш харажатларининг умумий, абсолют ва қиёсий, иқтисодий самарадорлиги. 3. Харажатларни қоплаш муддати - харажатлар самарадорлигининг муҳим кўрсаткичи. 4. Ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг асосий йўналишлари.

www.arxiv.uz Ишлаб чиқаришнинг ижтимоий ва иқтисодий самарадорлиги Ҳар қандай жамиятда ҳам ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш иқтисодий тараққиётнинг асосини яратади. Шу сабабли ҳам, иқтисодиётнинг эркинлаштирилиши шароитида ижтимоий ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини ошириш жиддий масалалалардан бири ҳисобланади. ҳозирги пайтда кўпгина ресурслар чегараланган, уларнинг аксарияти (металл, қурилиш материаллари ва бошқалар) хориждан келтирилади. Шунинг учун мавжуд ресурслардан оқилона фойдаланиш, меҳнат унумдорлигини ошириш, миллий ва хорижий сармояларни устувор соҳаларга жойлаштириш каби самарадорликни ошириш воситаларига етарли даражада эътибор бериш талаб қилинади. “Самарадорлик” сўзи натижа деган маънони беради. Корхоналар иқтисодиётига бағишланган аксарият адабиётларда ишлаб чиқаришнинг фақатгина иқтисодий самарадорлиги ҳақида сўз кетади. ҳолбуки, мамлакатда рўй бераётган ижтимоий ўзгаришлар кишиларнинг эътиборини жалб қилмоқда ва ижтимоий-иқтисодий жараёнларни ўрганишни ва уларга баҳо беришни зарурият қилмоқда. Бугунги кунда ишлаб чиқаришнинг ҳам иқтисодий ҳам ижтимоий самарадорлигини ўрганиш ўта муҳимдир. Улар ўзаро узвий боғлиқ ва бир-бирини тақозо этадиган категориялардир. Самарадорликнинг умумий ҳолати, жумладан, ижтимоий-иқтисодий самарадорликни аниқлаш муҳим

www.arxiv.uz аҳамиятга эга. Ижтимоий-иқтисодий самарадорлик - чегараланган ресурслардан оқилона фойдаланган ҳолда эришилган, аҳолининг ижтимоий иқтисодий истеъмол даражасини юксалтиришдир. Ижтимоий-иқтисодий эҳтиёжларнинг қондирилиши - инсон камолотининг юксалиши, моддий ва ижтимоий фаровонлигининг ўсиши, маданий ва маънавий жиҳатдан ривожланишида кўринади. Инсон фаровонлиги ҳамда камолоти нақадар юксалса, шу қадар юқори ижтимоий- иқтисодий самарадорликга эришган бўлади. Ишлаб чиқаришнинг ижтимоий-иқтисодий самарадорлиги унинг пировард мақсад натижасида ўз ифодасини топади. Ижтимоий-иқтисодий самарадорлик таркибида иқтисодий самарадорлик алоҳида эътиборга эга. Иқтисодий самара ишлаб чиқариш жараёнида яратилган иқтисодий неъматлар ҳажми билан ифодаланади. Иқтисодий самарадорликнинг мезони харажатлар билан эришилган иқтисодий неъматлар муносабатидир. Ишлаб чиқариш жараёнида омиллар (ер, капитал, меҳнат, тадбиркорлик) харажат қилинади ва унинг натижасида маълум миқдордаги неъматлар яратилади. Харажат билан натижани таққослаш орқали иқтисодий самарадорлик ифодаланади. Ишлаб чиқаришнинг натижаси ижтимоий самарадорлик орқали ҳам ифодаланади. Корхонанинг ижтимоий самарадорлиги мезони истеъмолчиларни эҳтиёжларини қондирилиш даражаси билан белгиланади. Ижтимоий самарадорликнинг кўрсаткичлари аҳолининг даромадлар миқдори, иш билан бандлиги, саломатлигини сақлаш, меҳнат малакасини юксалтириш, маданий ва

www.arxiv.uz маънавий эҳтиёжларини қондириш, бўш вақтлари кабиларни аниқлаш билан белгиланади. Ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлиги - мураккаб категориядир. Унда ишлаб чиқариш натижаларига ҳамда, харажатларига таъсир кўрсатувчи омиллар мужассамлангандир. Унда ишлаб чиқариш натижаларининг ўсиши, маҳсулот сифатининг яхшиланиши ҳамда маҳсулот ассортименти тузилишининг ижтимоий эҳтиёжлар тузилишига тўғри келишида ўзининг аксини топади. Ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлиги ўсишининг таркибий қисмлари қуйидагилардан иборат: * Маҳсулот сифати ва таркибининг яхшиланиши; * Жонли меҳнат унумдорлигининг ўсиши; * Материал сарфининг камайиши; * Фонд самарасининг ошиши. Юқоридагилардан шуни англаш лозимки, ишлаб чиқариш самардорлигини ўлчаш учун кўрсаткичлар тизими зарур. Бу кўрсаткичлардан энг муҳими ижтимоий меҳнат унумдорлигидир. У вақтни тежаш қонунининг амал қилишини ифодалайди. Бу кўрсаткични қуйидаги усулда аниқлаш мумкин: МД И.М.У.= ———— Ж.М. Бунда: ИМУ - ижтимоий меҳнат унумдорлиги; МД - миллий даромад;

www.arxiv.uz ЖМ - моддий ишлаб чиқариш соҳасида банд бўлган ишчиларнинг ўртача сони. Миллий даромад иқтисодиётнинг энг муҳим кўрсаткичи, самарадорлик мезони, жамият бойлигини тўлароқ тавсифловчи иқтисодий воситадир. У мамлакат халқининг фаровонлиги ва барқарор ривожланишининг моддий манбаидир. Шунинг учун ҳам уни оширишнинг барча воситалари ва йўллари ишга солинади. Миллий даромад - бу моддий ишлаб чиқариш тармоқларида яратилган қийматдир. У ялпи ижтимоий маҳсулотнинг бир қисмидир. Аниқроқ айтганда, у ялпи ижтимоий маҳсулот қийматидан ишлаб чиқариш жараёнида сарфланган хом-ашё, ёнилғи, энергия ва бошқа ишлаб чиқариш воситалари қийматини чиқаришдан кейин қолган қийматдир. Ўз навбатида, моддий ишлаб чиқаришнинг алоҳида-алоҳида тармоқларида ялпи маҳсулот қийматидан моддий ишлаб чиқариш харажатларини айириб ташлаш йўли билан соф маҳсулот аниқланади. Миллий даромад моддий ишлаб чиқаришнинг соф маҳсулоти ҳисобланади. У баҳоларнинг ўзгариб туришидан тозаланган, ўзгармас баҳоларда ҳисобланган тақдирдагина иқтисодиётнинг ҳақиқий кўзгуси бўла олади. Миллий даромаднинг ўсиши асосан иккита омилга - ишлаб чиқаришда банд бўлган кишиларнинг сонига ва улар меҳнат унумдорлигининг ошишига боғлиқ. Бу икки омил жамият тараққиётининг турли даврларида турлича аҳамиятга эга. Фан-техниканинг шиддатли тараққиёти рўй бераётган ҳозирги шароитда иккинчи омилнинг роли ошмоқда.

www.arxiv.uz Моддий ишлаб чиқаришнинг айрим тармоғларида унумдорлик ялпи маҳсулот нисбати орқали аниқланади. Ижтимоий меҳнат унумдорлигининг ўсиш темпасини аниқлаш учун кўрсаткичларни таққослаш, ҳамда таққослама нархларда кўриш зарур эканлигини ҳисобга олиш шарт. Меҳнат унумдорлигининг ошиши ходимлар малакасига, уларнинг тажрибасига, ишлаб чиқаришнинг ташкил этиш даражасига боғлиқ. Меҳнатнинг фонд билан қуролланиш миқдори (айниқса сифати) унумдорликка сезиларли таъсир этади. Фонд билан қуролланиш (Ф.К.) фондлар қийматининг ишчилар сонига нисбати кўринишида ўлчанади ва қуйидаги формулада ифодаланади: Ф Фқ= ———— И.с. Ф - асосий ишлаб чиқариш фондларнинг қийматидир И.с. - Ишчилар сони Мисол: Корхонанинг асосий ишлаб чиқариш фондларини ўртача йиллик қиймати 40,0 млн. сўмни ташкил этади. Корхонада 120 киши ишлайди. Корхона ишчиларининг фондлар билан қуролланганлиги 40,0:120=333,3 минг сўмга тенг. Халқ хўжалиги нуқтаи назаридан қараганда меҳнат унумдорлигининг ҳар қандай ошиши эмас, балки жонли меҳнатни тежаш, унинг техника билан қуролланиш даражасининг ўсишига кетган қўшимча харажатларни

www.arxiv.uz мумкин қадар қисқа муддатларда қоплайдиган даражада ошишигина самаралидир. Меҳнат унумдорлигининг яна бир кўрсаткичи меҳнат сиғимидир. Бу кўрсаткич яратилган маҳсулот қийматига тўғри келадиган меҳнат харажатлари тусида бўлади. Уни қуйидаги формула орқали ифодалаш мумкин: Мс М.С= ————; Мҳ Бу ерда: Мс - меҳнатнинг сарфи; Мҳ - маҳсулотни ҳажми, миқдори. Бу кўрсаткич меҳнат унумдорлигининг тескариси бўлиб унинг ҳажми қанча юқори бўлса, натижанинг ёмонлашганлиги ва акси бўлса, (яъни паст бўлса) натижанинг яхшиланганлигидан далолат беради. У асосан корхона даражасида аниқланади. Мисол. Корхонада бир сменада - 8 соатда 800 та енгил машина детали ишлаб чиқарилди: бу 1 соатда 100 дона детал ишлаб чиқарилганлигини кўрсатаяпти (800:8). Ишлаб чиқариш корхоналарида аниқланиши мумкин бўлган технологик меҳнат сиғимини, ишлаб чиқариш меҳнат сиғимининг тўлиқ меҳнат сиғимини фарқлаш ва англаш лозим. Ижтимоий маҳсулот сиғими - бу кўрсаткич хом-ашё материаллар, ёнилғи, энергия ва бошқа меҳнат предметларини харажатларнинг янги ижтимоий маҳсулотга бўлган нисбати билан аниқланади.

www.arxiv.uz Корхоналарнинг маҳсулот сиғими шу маҳсулотни яратилиши учун кетган моддий харажатларнинг жами ишлаб чиқарилган маҳсулотга бўлган нисбати орқали аниқланади. Яъни: Мх МҳС= ———— ; Им МхС - маҳсулот сиғими турли шаклда; Мх - моддий харажатларнинг умумий ҳажми; Им - ишлаб чиқилган маҳсулот умумий ҳажми. Корхона фаолияти самарадорлиги кўрсаткичларидан яна бири маҳсулотнинг капитал сиғимидир. Маълум бир даражада капитал сиғими ҳамда фондлар сиғими бир-бирига яқин кўрсаткичлардир. Маҳсулотнинг капитал сиғими одатда ишлаб чиқилган маҳсулотни кўпайган (ўсган) қисмининг капитал қўйилмалар нисбати билан белгиланади. Бу кўрсаткични қуйидаги формула орқали ифодалаш мумкин: К К 0 = —————  О Бу ерда: К 0 - маҳсулотни капитал сиғими; К - капитал қуйилмаларни умумий ҳажми;

www.arxiv.uz  О - яратилган умумий маҳсулотнинг ўсган қисми. Халқ хўжалиги даражасида бу кўрсаткич капитал харажатларнинг миллий даромадга нисбати кўринишида ҳисобланади. Корхона даражасида фондларни самарадорлигини ҳисоблаганда қуйидаги формуладан фойдаланиш мумкин: Ф Ф с = ——— О Бу ерда: Ф с - фондлар сиғими; Ф - асосий ишлаб чиқариш фондларининг ўртача қиймати; О - яратилган маҳсулотнинг умумий ҳажми (одатда ялпи маҳсулот). Фондлар сиғимини худди капитал сиғими сингари миллий даромадга нисбатида ҳам ҳисоблаш мумкин. Халқ хўжалигида, унинг айрим тармоқларида, шу жумладан саноатда фондлар қайтими кўрсаткичи ҳисобланади. Бу фондлар сиғими кўрсаткичининг аксидир. Фонд унуми (ФУ) асосий ишлаб чиқариш фондлардан фойдаланиш самарадорлигини тавсифлайди. У асосий фондлар муайян миқдорига тўғри келадиган маҳсулот миқдори билан ўлчанади.

www.arxiv.uz ММ ФУ= ———— Ф Бу ерда: ММ - маҳсулот миқдори. Фонд унуми, меҳнат унумдорлиги ва унинг фонд билан қуролланиши ўртасида алоқа мавжуд. У қуйидаги формула билан ифодаланади: МУ ФУ= ———— Фқ Бу ерда: ФУ - фонд унуми; МУ - меҳнат унумдорлиги. ФК - меҳнатнинг фонд билан қуролланиши. Бу боғлиқликдан шу нарса келиб чиқадики, меҳнат унумдорлиги меҳнатнинг фонд билан қуролланишига қараганда тезроқ ўсиб борган тақдирдагина фонд унуми ошади. Ва аксинча, агар меҳнат унумдорлиги ўсиши фонд билан қуролланишининг ўсишидан орқада қолса, фонд унуми пасаяди. Самарадорликни ташкил этувчи омиллар ва уни ифодаловчи конкрет кўрсаткичлар билан бир қаторда “Корхона иқтисодиёти” фанида ва хўжалик тажрибасида ҳозирги вақтда самарадорликнинг мавжуд кўрсаткичлари билан бир қаторда мураккаб, умумлаштирувчи кўрсаткичларни ҳам қўллаш ҳақидаги масала қўйилмоқда.

www.arxiv.uz Фан ва техниканинг шиддатли ривожланаётган ҳозирги шароитида замонавий ишлаб чиқариш воситаларини амалиётга киритиш иқтисодий самара билан бир қаторда оғир жисмоний меҳнатни машиналар меҳнати билан алмаштириш, ишлаб чиқаришда шикастланиш ва касб касалликларини бартараф этиш, фондлар ва энергия билан таъминланиш даражасини ошириш, юқори малака талаб қиладиган ва манфаатдорликни оширадиган жозибали касбларга талабни пайдо қилиш, ҳамда мавжуд касбларга ёшларда рағбат ўйғотиш ва бошқа ижтимоий муаммоларни ҳам ҳал этиши лозим. Инсонни ҳар томонлама етук (баркамол) қилиш учун замин яратишни мақсад қилиб қўйган жамиятнинг пировард ижтимоий самарадорлик мезонидир. Ишлаб чиқаришнинг ижтимоий самарадорлигини ифодаловчи бир қанча кўрсаткичлар мавжуд, жумладан, маҳсулот (иш, хизмат)ларга талабнинг қондирилишини тавсифловчи кўрсаткичлар, меҳнат шароити ва табиатини тавсифловчи кўрсаткичлар. Маҳсулот (иш, хизмат)ларга истеъмолчилар талабининг қондирилишини тавсифловчи кўрсаткичларга қуйидагиларни келтириш мумкин: - маҳсулот (иш, хизмат)лар таркибининг истеъмолчилар талабига мос келиши коэффициенти. Бу кўрсаткич товар заҳираларида туриб қолган (ўтмас) товарларнинг ҳиссаси кўринишида тавсифланади. Бу кўрсаткичнинг ўсиши ижтимоий самаранинг пасаяётганидан дарак беради. Эркин иқтисодиёт шароитида маҳсулот (иш, хизмат)нинг сифати ва унинг истеъмолчи талабига мос

www.arxiv.uz келиши учун кураш корхоналар фаолиятининг асосий кўрсаткичларидан бири ҳисобланади; - реклама воситасида маҳсулот (иш, хизмат)ларнинг мавжуд турлари билан истеъмолчиларни таништириш даражаси. ҳозирги пайтда харидорни товарларнинг хусусиятлари, сифати ва бошқа афзалликлари кўпроқ қизиқтиради. Бу масалаларда эса унга реклама ёрдам беради. Унинг маҳсулот (иш, хизмат)ларни истеъмолчиларга таништириш даражасини ўрганишда турли шаклдаги рекламалардан (телевидение, радио ва газеталардан, спортчилардан) фойдаланувчи корхоналар ҳиссасини аниқлаш керак бўлади; - истеъмол саватчаси доирасида истеъмолни таъминлаш коэффициенти ва бошқалар. Ишлаб чиқаришнинг ижтимоий самарадорлигини ифодаловчи муҳим кўрсаткичлар таркибида меҳнат шароити ва табиатини тавсифловчи кўрсаткичлар алоҳида ўрин эгаллайди. Улар асосан, қуйидагилардан иборат: - меҳнатни механизациялаш ва автоматлаштириш даражаси; - меҳнат жараёнларини роботлаштириш даражаси; - ишлаб чиқаришда қўлланилаётган технологиялар, асбоб ускуналар ва механизмларнинг илғорлик (замонавийлик) даражаси; - меҳнатни электрлаштириш даражаси; - иситиш, совутиш, юклаш-тушириш, кўтариш-юклаш ускуналар ва бошқа асбоблар билан ҳақиқий таъминланишнинг меъёрларга мослиги даражаси; - бино ва иншоотларнинг давр талабларига жавоб бериш даражаси (уларнинг замонавий лойиҳа асосида

www.arxiv.uz қурилиши, уларда ишлаш ва дам олиш, тиббий ёрдам кўрсатиш учун шарт-шароитларнинг мавжудлиги); - ўралган, қадоқланган ва идишларга солинган маҳсулотларнинг ишлаб чиқарилган жами маҳсулотлардаги ҳиссаси; - корхоналарнинг соғломлаштириш, спорт ва мактабгача ёшдаги болалар муассасалари ва бошқалар билан таъминланганлик даражаси; - корхоналарда ходимлар ва мутахассислар сафининг тўлдирилиши коэффициенти. Бу ҳақиқий ишловчи ходимлар сонини белгиланган меъёр билан қиёслаш асосида аниқланади; - корхоналар ходимларининг даволаниш ва саёҳат учун йўлланмалар билан таъминланиш даражаси; - ходимлар ва мутахассислар тайёрлаш, қайта тайёрлаш ҳамда уларнинг малакасини оширишни ташкил этиш даражаси; - ишлаб чиқариш жараёнида ақлий меҳнат ҳиссасининг ва ижодкорликнинг ошиб бориши, меҳнат интизоми бузилиши ҳолларининг камайиши, ходимлар қўнимсизлигини пасайтириш ва бошқалар. қайд этилган кўрсаткичлар ижтимоий самарадорликнинг алоҳида йўналишларини тавсифлайди. Улар биргаликда ҳисобланса ва ижтимоий самарадорликни баҳолашда биргаликда қўлланилса, ишлаб чиқаришнинг ижтимоий самарадорлигига тўлиқ баҳо бериш имкониятини тўғдиради. Ишлаб чиқаришнинг ижтимоий ва иқтисодий самарадорлик кўрсаткичлари узвий боғлиқ. Ижтимоий

www.arxiv.uz самарани оширмасдан туриб иқтисодий самарани ўстириб бўлмайди ва аксинча. Ишлаб чиқариш харажатларининг умумий (абсолют) ва қиёсий, иқтисодий самарадорлиги Маҳсулот (иш, хизмат) бирлиги учун сарфланган маблағ ишлаб чиқариш харажатлари дейилади. Харажатсиз ҳеч қандай иқтисодий фаолият юз бермайди, уни қилмасдан туриб фойда топиш мумкин эмас. Иқтисодиётда харажатларнинг умумий миқдори эмас, уларнинг самараси муҳим. Харажатлар самарадорлигини тўлиқроқ ифодалаш учун қиймат ва натурал кўрсаткичларга умумлашган тавсиф бериш керак бўлади. Бу мақсадга эришишда харажатларнинг умумий (абсолют) ва қиёсий, иқтисодий самарадорлиги хизмат қилади. Режалаштиришда ва лойиҳалаштиришда умумий иқтисодий самарадорлик олинадиган натижа (самара)ни капитал харажатларга нисбати, қиёсий иқтисодий самарадорлик эса турли вариантлар ўртасидаги жорий харажатлар фарқининг капитал харажатлар фарқига нисбати кўринишида аниқланади. Умумий ва қиёсий иқтисодий самарадорлик бир- бирини тўлдиради, уларнинг асосида харажат ва натижани солиштириш ётади. Улардан қуйидагиларни ҳал этишда фойдаланилади: - капитал харажатларни талаб этувчи масаларни ҳал этишда энг яхши вариантни танлашда;

www.arxiv.uz - кўриб чиқилаётган вариантлардан энг яхшисини амалга ошириш шароитида солиштирилиб кўрилаётган вариантнинг мавжуд бўлган бошқа вариантлардан ҳақиқатда энг яхшиси эканлигига ишонч ҳосил қилишда, капитал харажатнинг самарадорлигини баҳолашда. Капитал харажатлар самарадорлиги халқ хўжалиги миқиёсида миллий даромаднинг, тармоқлар ва корхона миқиёсида эса фойданинг ўсишини, бу ўсишга имконият яратувчи капитал харажатларга муносабатини кўрсатувчи умумий (абсолют) самарадорлик коэффициенти билан тавсифланади. Умумий самарадорлик коэффициенти режалаштириш даражасига боғлиқ турли формулалар билан ифодаланади. Бутун бир халқ хўжалиги харажатларининг умумий иқтисодий самарадорлиги аниқланганда миллий даромаднинг (унинг ўсишига сабаб бўлган) капитал харажатларга бўлган нисбати орқали аниқланади. Яъни:  МД Схх = ————;  К Бу ерда: Схх - халқ хўжалиги бўйича умумий иқтисодий самарадорлик;  МД - миллий даромаднинг йиллик ўсиши;  К - ишлаб чиқаришга сарфланган капитал харажатларнинг ўсган қисми.

www.arxiv.uz Алоҳида тармоқлар, ҳамда корхоналарда асосий фондларни такрор ишлаб чиқаришнинг шакллари (техникавий қуроллаш ва қайта қуроллаш, реконструкциялаш, корхона ва ташкилотларни кенгайтириш) бўйича умумий иқтисодий самарадорлик кўпайган фойданинг (ишлаб чиқариш харажатларининг камайиши) (  Ф), капитал харажатларнинг (К) ўсган қисми нисбати кўринишида бўлади; яъни,  Ф С и.г. = ———; бу ерда:  К  Ф - фойданинг ўсган қисми; Янгитдан қўрилаётган цехлар, корхоналар ва шу каби объектлар ва айрим чора-тадбирлар билан боғлиқ бўлган харажатларнинг умумий иқтисодий самарадорлиги кўрсаткичи (С ич ) аниқланганда фойдани капитал харажатлар (смета қиймати)га бўлган нисбати олинади, яъни; Ф М - Х ич С и.ч = —— ёки —————; К К Бу ерда: Ф - фойда; М - лойиҳа бўйича йил давомида ишлаб чиқилган маҳсулот корхона улгуржи нархи бўйича; Х и.ч - лойиҳа бўйича йиллик маҳсулотни ишлаб

www.arxiv.uz чиқишга кетган ишлаб чиқариш харажатлар (таннарх). Шуни қайд этиш лозимки, алоҳида айрим ҳолатларда харажатларнинг иқтисодий самарадорлик кўрсаткичларини нормативлар (меъёрлар) ўтган даврдаги кўрсаткичлар ҳамда бошқа шу каби корхоналар ишлаб чиқариш самарадорлиги кўрсаткичлари билан таққослаш мақсадга мувофиқдир. 1990-чи йилларда халқ хўжалиги бўйича харажатларнинг умумий-мутлоқ иқтисодий самарадорлиги нормативи (С у.н. ). 0,12 даражасида белгиланган. Иқтисодиётнинг алоҳида тармоқлари бўйича бу норматив табақалаштирилган. Шуни таъкидлаш лозимки халқ хўжалигининг айрим тармоқларига мўлжалланган харажатларнинг умумий иқтисодий самарадорлиги нормативи 0,12 дан паст бўлиши мумкин. Масалан халқ хўжалиги бўйича ишлаб чиқариш харажатларини қоплаш муддати (иқтисодий самарадорлик нормаси 0,12 бўлганда) 8,33 йилга (1:0,12)га тенг. Маълумки, ишлаб чиқариш корхоналардаги айрим машиналар, жиҳозлар, асбоб ускуналар 6-7 йилдан кейин маънавий эскира бошлайди, шу давргача уларни тўлиқ тиклашга тўпланган амортизация суммаси етарли бўлмайди, натижада корхоналардаги ишлаб чиқариш жараёнларида тўсқинликлар пайдо бўлади. Эркин бозор иқтисодиёти шароитида аҳоли талабини тўлароқ қондириш, рақобатбардош маҳсулотларни кўпроқ ишлаб чиқариш ҳар бир корхонанинг кундалик вазифасига айланган. Бу эса ишлаб чиқариш корхоналарини тўғри жойлаштириш, цехларни техник жиҳатидан янгитдан жиҳозлаштириш, амалдаги корхоналарни реконструкция

www.arxiv.uz қилиш, экспортга мўлжалланган рақобатбардош маҳсулотларни ишлаб чиқариш, бир-бирининг ўрнини боса оладиган маҳсулотларни яратиш, янги технологияларни жорий этиш билан боғлиқ хўжалик ёки техник масалаларни ҳал этишда уларнинг турли вариантларидан фойдаланишни талаб қилади. Бундай шароитда харажатларнинг қиёсий иқтисодий самарадорлик кўрсаткичини ҳисоблаш тавсия этилади. Корхоналарда капитал харажатларни амалга оширишдан олдин инвестицион лойиҳларнинг бир нечта варианти тузилади ва улар бир-бири билан қиёсланади. Шу асосида оптимал кўрсаткич - энг кам (минимум) келтирилган харажатлар аниқланади. Ҳар бир вариантлар бўйича келтирилган харажатлар дейилганда жорий харажатлар (таннарх) ва капитал харажатларнинг бир хил ўлчамга келтирилган кўрсаткичлар (Н ск  К 1 )ни назарда тутилади. У қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади. КХ 1 = Х ж + Н ск  К i  min Бу ерда: КХ 1 - шу вариант бўйича келтирилган харажатлар; Х ж - шу вақт бўйича жорий харажатлар (таннарх); Н ск - капитал харажатларнинг норматив коэффициенти; К - ҳар бир вариант бўйича капитал қўйилмалар.

www.arxiv.uz Юқорида қайд этилганидек халқ хўжалиги бўйича коэффициент 0,12 ҳисобланиб, бу кўрсаткич тармоқлар бўйича табақалаштирилади. Табақалаштириш фан-техника тараққиёти, минтақалар ҳамда тармоқлар хусусиятлари, қурилиш даври ва ҳоказолар ҳисобга олинган ҳолда амалга оширилади. Корхоналарнинг хўжалик юритиш натижаларини яхшилашда ва иқтисодий самарадорлигини оширишда ишлаб чиқариш инфратузилмаларининг ўрни беқиёсдир. Ишлаб чиқариш инфратузилмасига хилма-хил турдаги объектлар, алоқа, электр, нефть, газ, сув таъминоти тизими, моддий-техникавий таъминот (омборхоналар, холодильниклар, маҳсулотни сақлаш жойлари ва ҳ.к.), маълумотларни қайта ишлаш ва ҳисоблаш техникалари - компьютерлар, интернет тармоқлари киради. Ишлаб чиқариш инфратузилмалари самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткич сифатида ишлаб чиқариш самарадорлиги ҳисобланади, яъни буларга транспорт воситаларидан тўғри ва тўла фойдаланиш, электр энергияни, газ, сув ҳамда ёнилғини ҳар бир сўмлик ишлаб чиқилган маҳсулотга сарфини камайтириб бориш, омборхоналардан, холодильниклардан самарали фойдаланиш, компьютер технологиясини ишлаб чиқариш жараёнларини бошқаришда кенг қўллаш ва ҳоказо ҳисобланади. Корхона фаолиятини таҳлил қилганда, унинг истиқболини белгилаганда, фаолиятига баҳо берганда фақатгина харажатларнинг умумий иқтисодий самарадорлиги ҳақида ҳамда қиёсий самарадорлиги кўрсаткичларини ўрганиш билан чегараланмаслик керак. Корхона фаолияти самарадорлигини қўшимча кўрсаткичлар -

www.arxiv.uz меҳнат унумдорлиги, фондлар сиғими, фондлар қайтими, капитал қўйилмалар, хом ашё материалларини, ёнилғи, энергия, ишлаб чиқариш харажатлари даражасининг пасайиши, ҳамда ижтимоий натижалари кўрсаткичлари орқали ўрганиш зарурдир. Иқтисодиётнинг эркинлаштирилиши шароитида корхона фаолиятига баҳо бериш мезони сифатида фойда ва рентабеллик кўрсаткичлари ҳисобланади. Шу сабабли, корхонанинг ишлаб чиқариш фаолияти асосан фойдани кўпайтиришга ва рентабеллик даражасини оширишга қаратилган бўлиши лозим. Бу, албатта маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархини пасайтириш, мақсадсиз харажатларни камайтириш, меҳнат унумдорлигини ошириш, янги технологияни жорий этиш ва ҳоказолар ҳисобига эришилади. Корхона фойда олиш учун энг аввало, ишлаб чиқарилган маҳсулотларни реализация қилишдан тушган пул тушуми ҳисобидан қилинган харажатларни қоплаши зарур. Харажатларни ҳажми қанча паст бўлса, фойда шунча кўп бўлиши ҳаммага аёндир. Шундай экан, ҳар бир корхона, фаолиятида янгиликни жорий этиш ва инвестицияларни жалб қилиш зарурий жараёнга айланиб бориши керак. Зеро, янгиликни жорий этиш ва инвестиция киритиш ҳозирги иқтисодий шароитда корхоналарга янги саноат технологияларини киритишнинг энг қулай ва маъқул бўлган шакллари ҳисобланади. Эркин бозор иқтисодиёти шароитида ишлаб чиқаришга инвестицияларни жалб этиш корхона фаолиятига янгиликни киритишга асос бўлиб ҳисобланади. Корхона фаолиятининг бозор талаби билан боғлиқлиги сабабли янгиликни жорий этишнинг иқтисодий табиати бозор талаби

www.arxiv.uz орқали белгиланади: бозор янгиликларининг фан-техника янгиликларидан устунлиги сабабли у асосий омилга айланади. Корхонага, инвестиция ва янгиликни жорий этишдаги бош мақсад - бозор талабини қондириш асосида юқори фойда олишдир. 3 . Харажатларни қоплаш муддати - харажатлр самарадорлигининг муҳим кўрсаткичи Маданиятли бозор муносабатларининг шаклланиб бориши мобайнида товар тақчиллигининг ва айрим монопол корхоналарнинг йўқолиши сабабли корхоналарда фойдани ўстиришнинг асосий йўли - ишлаб чиқариш ҳажмини кўпайтириш ва маҳсулот (иш, хизмат) ишлаб чиқариш харажатларини камайтириш бўлиб қолади. Албатта, бунинг учун корхоналар ишлаб чиқаришга янги техника ва технологияларни жорий этишга, ишлаб чиқариш объектларини кенгайтиришга, қайта қуришга ва янгитдан техник жиҳозлашга эҳтиёж сезишади. Бу эса, табиийки, қўшимча капитал харажатларни талаб қилади. ҳар бир тадбиркор капитал харажатлар қилишдан олдин улар қайси муддат ичида ўзини қоплашини ҳам ҳисоблаб чиқади. Капитал харажатларнинг самарадорлиги нуқтаи назаридан уларни қоплаш муддати йил ҳисобида бўлади. Бошқача қилиб айтганда, капитал харажат қилиш натижасида маҳсулот (иш, хизмат) таннархининг пасайиши ёки маҳсулот (иш, хизмат)ларни сотишдан олинган фойда капитал харажатларни неча йилда қоплаши тадбиркорни қизиқтиради.

www.arxiv.uz Капитал харажатларни амалга ошириш учун иккита вариант мавжуд бўлса, уларнинг биронтасини танлашда, иккала вариантлардаги капитал харажатлар сўммалари ўртасидаги фарқни вариантларнинг бирон-бири бўйича ишлаб чиқариладиган маҳсулот (иш, хизмат) таннархидан тежаладиган сўммага бўлиш йўли билан қўшимча капитал харажатларни қоплаш муддати аниқланади. Вариантларнинг қайси бири кўпроқ фойда бериб ўзини тезроқ қопласа шу вариант танланади. Бунда қуйидаги формуладан фойдаланилади: К 2 - К 1 М= ————— Т 1 - Т 2 Бу ерда: М - капитал харажатларнинг қопланиш муддати; К 1 ва К 2 - биринчи ва иккинчи вариантлар қуйидаги капитал харажатлар; Т 1 ва Т 2 - йиллик маҳсулотларнинг биринчи ва иккинчи вариантлар бўйича таннархи; Капитал харажатларни амалга оширишда фақат битта вариант мавжуд бўлса, капитал харажатлар сўммаси маҳсулот (иш, хизмат) таннархидан тежаладиган сўмма ёки қўшимча олинадиган фойдага бўлиш орқали қўшимча капитал харажатнинг қопланиш муддатини аниқлаш мумкин: К М= ———

www.arxiv.uz Т 0 -Т 1 Бу ерда: Т 0 - қўшимча капитал харажат қилингунга қадар ишлаб чиқарилаётган маҳсулот таннархи; Т 1 - қўшимча капитал харажат қилингандан кейин ишлаб чиқариладиган маҳсулот таннархи. Ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг асосий йўналишлари Эркин бозор иқтисодиётига ўтиш чуқур ислоҳотларни амалга оширишни талаб қилади. Барча корхона ишлаб чиқаришни интенсивлаштирувчи тадбирларни амалга ошириши зарур. Самарали ташкил этилган иқтисодиётга ўтиш ҳар тамонлама ривожланган ишлаб чиқариш кучлари ва ишлаб чиқариш муносабатлари билан таъминланган бўлиши лозим. Ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини оширувчи энг муҳим омил - бу фан ва техника тараққиёти бўлиб келган ва шундай бўлиб қолади. Охирги вақтларгача фан-техника тараққиёти эволюцион тарзда ривожланиб келди. Натижада амалдаги технологиялар такомиллашиб, машина ва ускуналар қисман замонавийлашди. Бундай натижа сезиларли, лекин кутилганидек эмас эди. Янги техникалар бўйича тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий қилиш етарли даражада эмас эди. Эркин бозор муносабатларини шакллантиришнинг ҳозирги

www.arxiv.uz шароитида фан ва техниканинг охирги ютуқлари асосида халқ хўжалигининг барча тармоқларида янги техника ва технологияларни жорий қилишга қаратилган революцион ва сифатий ўзгаришларни амалга ошириш лозим. Фан-техника тараққиётининг асосий йўналишлари қуйидагилар: * илғор технологияларни кенг ўзлаштириш: юқори босим ва таъсирчан кучлар қўлланиладиган мембранали, лазерли, плазмали технологиялар ва бошқалар; * ишлаб чиқаришни автоматлаштириш - юқори меҳнат унумдорлигини таъминловчи робот техникалар, роторли ва ротор - конвейр линиялар, мосланувчан автоматлаштирилган ишлаб чиқаришни ривожлантириш; * металл маҳсулотлар, пластик қоришма, композитлар, металл кукунлар, керамик ва бошқа прогрессив тузулишли материалларнинг янги шаклларини яратиш ва ундан фойдаланиш. Эркин бозор иқтисодиётига ўтишнинг дастлабки босқичида энг муҳим тадбирлар фан-техник характерига эга бўлади. Фойданинг катта қисми, солиқлар тўлангач, корхоналар ихтиёрида қолади. Бундай ҳолат меъёрий эмас. Бозор муносабатлари ривожланиб бориши билан корхоналар келажакдаги ишлаб чиқаришни ривожлантиришга етарли эътибор бера бошлайдилар. Янги техникаларга, ишлаб чиқаришни янгилашга, янги маҳсулотларни ўзлаштириш ва ишлаб чиқаришга зарурий воситаларни йўллайдилар. Ундан ташқари, ташкилий шарт-шароитлар ва омиллар, конструкторлар, инженерлар, ишчилар ижодий меҳнат қилишлари учун иқтисодий ва ижтимоий мотивлар яратиш зарур. Техник ва технологик янгиланишлар, ташкилий,

www.arxiv.uz иқтисодий ва ижтимоий омиллар меҳнат унумдорлигининг ошишига сезиларли таъсир кўрсатади. Бунинг учун янги техника ва технологияларни жорий қилишни таъминлаш, ишлаб чиқаришга меҳнатни илмий ташкил этишнинг прогрессив шаклларини жорий қилиш, уни меъёрлашни такомиллаштириш, меҳнат маданиятини ошириш, тартиб- интизомга эришиш, меҳнат жамоасининг барқарорлигини таъминлаш лозим. Ишлаб чиқариш самарадорлигини оширувчи яна бир муҳим омил бу - тежамкорлик режими ҳисобланади. Ресурсларни тежаш ёнилғи, энергия, хом-ашё ва материалларга бўлган ўсиб борувчи талабни қондиришининг асосий манбаига айланиши лозим. Бу муаммоларни ечишда саноат асосий ўринни эгаллайди. Бу тармоқда хом-ашё ва ёнилғи-энергетик ресурслардан самарали фойдаланишни таъминлайдиган машина ва ускуналарни жорий қилиш лозим. Бугунги кунда мамлакатимизда миллий даромад бирлигига ҳисоблаганда бошқа ривожланган мамлакатларга қараганда ёнилғи, электроэнергия, металлар сезиларли даражада кўп сарфланаяпти. Бу эса катта ҳажмдаги ишлаб чиқаришни ташкил этишда ресурсларнинг тақчиллигига олиб келади. Шунинг учун, мамлакат машинасозлигини тубдан замонавийлаштириш зарур. Бу эса фан-техник тараққиёти негизида бутун халқ хўжалигини реконструкция қилишнинг муҳим шартидир. Бунга эришишга қаратилган узоқ муддатли, стратегик мақсадлар аҳолининг зарурий эҳтиёжларини тўлароқ қондириш билан уйғунлашмоғи лозим.

www.arxiv.uz Ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигининг ошиши кўп ҳолларда асосий фондлардан яхшироқ фойдаланишга боғлиқ бўлади. Мавжуд ишлаб чиқариш имкониятларидан тўлароқ фойдаланиш, ускуналарни максимал даражада иш билан таъминлаш, унинг сменалигини кескин ошириш ва шу асосда ҳар бир ускуна бирлигига ва ҳар бир метр квадрат ишлаб чиқариш майдонига тўғри келадиган маҳсулот миқдорини ошириш зарур. Ишлаб чиқаришни интенсивлаштирувчи ва унинг самарадорлигини оширувчи омиллардан бири - иқтисодиётнинг структурасини такомиллаштириш. Фан- техника тараққиётини таъминлайдиган ва ижтимоий муаммоларни самарали ҳал қиладиган тармоқларни нисбатан юқори даражада ривожлантириш зарур. Инвестицион сиёсат капитал қўйилмалар самарадорлигини оширишни таъминлашга қаратилган. Маблағларни фан-техника тараққиётини тезлаштиришни таъминловчи тармоқлар фойдасига қайта тақсимлаш лозим. Маблағларнинг катта қисми фаолият кўрсатаётган корхоналарни техник қайта жиҳозлашга ва реконструкция қилишга йўналтирилиши керак. Халқ хўжалигининг барча тармоғида фан-техника тараққиётининг асоси ҳисобланган машинасозлик тезкор ривожлантирилиши лозим. Бунда асосий эътибор станоксозлик, электротехника саноати, микроэлектроника, ҳисоблаш техникаси, приборсозлик, информатика индустриясига қаратилиши керак. Ёнилғи-энергетика баланси структурасини яхшилаш, хавфсизлиги максимум даражада таъминланган атом энергетикасини ривожлантириш билан биргаликда олиб

www.arxiv.uz борилади. Бунинг учун эса халқ хўжалигининг барча тармоқларида ёнилғи-энергетика ресурсларини тежаш бўйича муайян тадбирлар амалга оширилиб бориши лозим. Ижтимоий ишлаб чиқаришни таркибий қайта қуриш учун қуйидагиларни амалга ошириш лозим: халқ истеъмоли товарлари ва барча турдаги хизматлар ишлаб чиқаришни тезкор оширишни таъминлаш; кичик корхоналарни ривожлантириш; ҳарбий ишлаб чиқаришни конверсиялаш; ишлаб чиқариш корхоналарини техник қайта жиҳозлаш; транспорт, электр, нефт ва газ таъминоти тизимини ҳамда алоқа ва ахборот таъминотини яхшилаш. Ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишда асосий ўринлардан бирини (бошқарувни ўз ичига олувчи) ташкилий- иқтисодий омиллар эгаллайди. Ижтимоий ишлаб чиқариш масштабининг ўсиши ва хўжалик алоқаларининг мураккаблашиши билан унинг роли ортиб боради. Энг аввало, бу ишлаб чиқаришнинг рационал шаклларини ривожлантириш ва такомиллаштириш демакдир. Ижтимоий ишлаб чиқариш инфраструктураси ҳам ишлаб чиқариш самарадорлигини оширувчи муҳим омиллардан ҳисобланади. Уни ривожлантириш талаб қилинади. Бу бошқариш, режалаштириш, барча хўжалик механизмларини иқтисодий рағбатлантиришнинг усуллари ва шаклларини такомиллаштириш; режалаштиришда - режаларнинг баланслашганлиги ва ҳаққонийлиги, халқ хўжалигининг қуйи бўғинларига тўсқинлик қилмасдан, фаолияти учун имкониятлар яратадиган режали кўрсаткичларнинг оптимал тузилган тизимини яратишни тақозо қилади. Ушбу омиллар тизимига қуйидагилар ҳам киради: тижорат ҳисоби ва моддий рағбатлантириш

www.arxiv.uz дастаклари, моддий жавобгарлик ва бошқа иқтисодий рағбатларнинг кенг қўлланилиши. Самарали хўжалик юритиш муаммосини ҳал қилишда, ресурсларни тежайдиган техника ва технологияларни яратиш ҳамда уни амалиётга жорий қилишда асосий ўринлардан бирини фан ўйнайди. Фан-техника тараққиётини тезлаштиришнинг актуал муаммолари бўйича фундаментал ва амалий тадқиқотлар олиб боришни кучайтириш лозим. Бу эса ишлаб чиқаришнинг меҳнат, материал ва энергия сиғимини камайтиради ҳамда маҳсулот сифатининг ошишига олиб келади. Эркин бозор муносабатларининг шаклланиши шароитида ишлаб чиқариш самарадорлигини оширувчи барча омилларнинг таъсир қилиш имконияти сезиларли ўзгаради. Халқ хўжалигида таркибий ўзгаришлар амалга оширилади, - у истеъмолчилар талабидан келиб чиқиб, унга мослаштирилади; халқ хўжалигининг муҳим тармоқлари - саноат, қурилиш, транспорт ва алоқа юқори технологиялар асосида замонавийлаштирилади; жаҳон фан-техника тараққиёти даражасига тенглаштирилади; ҳарбий ишлаб чиқариш конверсияланади; турли мулк шаклларига (давлат, хусусий, акционерлик ва жамоа мулкчилигига) асосланган кўп укладли иқтисодиётга ўтилади; хўжалик юритишнинг барча шакллари эркин ривожлантирилади; иқтисодиёт молиявий соғломлаштирилади; мамлакат халқаро алоқаларга узвий боғланади. Юқорида таъкидланганлар натижасида бошқариладиган, маданиятли бозор хўжалиги шаклланади. Бу эса меҳнат унумдорлигининг ошишига, жами ижтимоий

www.arxiv.uz ишлаб чиқариш самарадорлигининг ошишига, миллий бойликнинг ортишига олиб келади.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. И . А . Каримов . Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида . Т ., Ўзбекистон , 1995. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтшнинг ўзига хос йўли. Т., Ўзбекистон, 1995. 3. И.А.Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг тамойиллари. Т., Ўзбекистон, 1995. 4. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр. - Ўзбекистон ССР Олий Советининг Ведомостлари, 1990 йил №31-33. 5. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси, 1993 йил, 5-сон. 6. Ўзбекистон Республикасидаги корхоналар тўғрисидаги қонун. 1991 йил 15 феврал - Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Т. “Ўзбекистон” - 1992. 7. Ўзбекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1991 йил 8- сон. 8. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил 8- сон. 9. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг

www.arxiv.uz 1991 йил 19 ноябр қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 1-сон. 10. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 2 июл қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1992 йил, 10-сон. 11. www.ziyonet.uz

Похожие

Сервис фаолиятининг иқтисодий ва ижтимоий самарадорлиги

Ишлаб чикаришнинг иктисодий ва ижтимоий самарадорлиги

Саноат ишлаб чикаришининг иктисодий ва ижтимоий самарадорлиги

Иқтисодий фаолият ва унинг самарадорлиги

Хўжалик фаолияти иқтисодий самарадорлиги ва унинг таҳлили