Iqtisodiy tahlil fanining rivojlanish tarixi va xo’jalikni boshqarishdagi o’rni - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy tahlil fanining rivojlanish tarixi va xo’jalikni boshqarishdagi o’rni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55.5 KB

Iqtisodiy tahlil fanining rivojlanish tarixi va xo’jalikni boshqarishdagi o’rni Reja: 1. Iqtisodiy tahlil fanining paydo bo’lishi va rivojlanish tapixi 2. Iqtisodiy tahlil fanining O’zbekistonda rivojlanishi 3. Iqtisodiy tahlilning xo’jalikni boshqarishdagi o’rni va uning tamoyillari

1. Iqtisodiy tahlil fanining paydo bo’lishi va rivojlanish tarixi Kishilik jamiyatining paydo bo’lishi bilan uning a’zolarining ongi o’sib, rivojlanib, taraqqiy etib borgan, oqibatta uning barcha tomonlarida sodir bo’lgan va bo’layotgan hodisa va jarayonlar hamda ularning natijalarini kuzatish va o’rganish asosida borliq to’g’risida turli fikrlar va qarashlar yuzaga kelaboshlagan. Bular esa o’z navbatida ishlab chiqarish jarayonining kengayishi va uning natijalarini o’sishiga hamda ular bo’yicha hisob ishlarini olib borishga sababchi bo’lgan. Xullas, ushbu fikr va qarashlarning shakllanishi va rivojlanib borishi turli yo’nalishdagi fanlarning paydo bo’lishiga olib kelgan. Shunday fanlardan biri bo’lib iqtisodiy tahlil fani hisoblanadi. Iqtisodiy tahlil fani “Buxgalteriya hisobi” va “Statistika” fanlari negizida yuzaga kelgan. Bu fanning paydo bo’lishiga, shakllanishiga va takomillashiga olib keluvchi omillar bo’lib, jamiyatda yuzaga kelgan ob’yektiv shart-sharoitlar hisoblanadi. XV-XVII asrlarda ishlab chiqarish jamiyatning barcha sohalarida keng ko’lamda rivojlanaboshlagan. Bu esa o’z navbatida hisob ishlarini ham yuritishni taqozo etgan, ya’ni ishlab chiqarish uchun talab qilinadigan moddiy va mehnat resurslari sarfini hamda uning natijalarini qayd qilish uchun hisob ishini olib borishga ehtiyoj tug’ilgan, natijada hisob-kitob ishlari yuritilaboshlagan. Ishlab chiqarishning yanada rivojlanib, kengayib va taraqqiy etib borishi mavjud imkoniyatlarni aniqlab, xo’jalik faoliyatiga jalb etishni talab qilgan. Ammo ushbu muammoni hal qilishda hisob ma’lumotlari yetarli bo’lmay qolgan. Bu esa ob’yektiv holatda tahlilning paydo bo’lishiga sababchi bo’lgan. Buxgalteriya hisobi fanining paydo bo’lganligiga taxminan 550 yildan, iqtisodiy tahlilning vujudga kelganligiga esa 130 yildan ortiqroq vaqt o’tgan. Demak, iqtisodiy tahlil ham eskidan shakllangan fanlardan biri bo’lib hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi bo’yicha birinchi asar XV asrda paydo bo’lgan. Ushbu fikrni professor

M.Pardayevning “Iqtisodiy tahlil nazariyasi” darsligida keltirilgan ma’lumotlar asosida bayon qildik. Buxgalteriya hisobi bo’yicha yaratilgan birinchi asar Vendrikt Katrulinning 1458 yilda “Savdo va xususiy savdogar” nomi bilan nashr qilingan kitobi hisoblanadi. Ana o’sha yildan boshlab, buxgalteriya hisobining yaratilganligi hisoblansa, uning yoshi 550 yildan oshgan hisoblanadi. Buxgalteriya hisobiga bag’ishlangan asarlar Yevropa mamlakatlarida (Gollandiya, Angliya, Fransiya kabi mamlakatlarda) XVI-XVII asrlarda keng ko’lamda yaratila boshlagan. Rossiyada esa XIX asrda paydo bo’lgan. Rossiyada buxgalteriya hisobiga bag’ishlangan birinchi asar V.S.Nemchinov tomonidan 1840 yilda nashr qilingan ikki qismdan iborat bo’lgan “Hisob fani” kitobi hisoblanadi. Bu ma’lumot ham professor M.Pardayevning yuqorida nomi zikr etilgan darsligi asosida bayon qilindi 1 . Shundan keyin buxgalteriya hisobiga bag’ishlangan kitoblar safi Rossiyada kengayib borgan. Tahlilning elementlari XVIII asr oxirlarida hisob ma’lumotlari asosida paydo bo’laboshlagan. Tahlil elementlari Rossiyada 1880 yildan boshlab chiqa boshlagan “Schetovodstvo” jurnali sahifalaridan o’rin olgan maqolalarda aks ettirilgan Ushbu maqolalar asosan buxgalteriya balansining tahliliga bag’ishlangan. Natijada iqtisodiy tahlil faniga asos solingan. Ushbu fan birinchi marta “Balansshunoslik” fani tariqasida paydo bo’lgan. Iqtisodiy tahlil hozirgi shakllangan fan shakliga kelganga qadar bir qancha evolyutsion yo’lni bosib o’tgan. U balansshunoslik, balans tahlili, hisobot tahlili, iqtisodiy tahlil,xojalik faoliyatining tahlili shakllarida namoyon bo’lgan. Ushbu fan 1940 yillarga kelib, “Xo’jalik faoliyatini tahlil qilish” fani sifatida to’liq shakllangan va Oliy o’quv yurtlarida mustaqil fan tariqasida o’qitila boshlangan. Keyinroq “Buxgalteriya hisobi va xo’jalik faoliyatining tahlili” mutaxassisligi bo’yicha kadrlar tayyorlana boshlangan, mustaqillikka erishgandan keyin iqtisodiy tahlil mutaxassisligi bo’yicha magistrlar tayyorlanmoqda. 1 Pardayev M. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik/Zarafshon nashriyoti,Samarqand-2001.,29 bet

50-60 yillardan boshlab, tahlil fanining iqtisodiyot tarmoqlariga mos holda bir qancha turlari vujudga keldi. Bularga sanoat korxonalari faoliyatining tahlili, qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining tahlili, savdo korxonalari faoliyatining tahlili hamda boshqa sohalar korxonalari faoliyatining tahlili kabilarni misol qilib ko’rsatish mumkin. 80-yillardan boshlab iqtisodiy tahlil fanining nazariyasini yaratish bo’yicha ijodiy ishlar olib borildi va natijada u fan shaklida tashkil topdi. Ushbu fan nazariyasini birinchi bo’lib, moskvalik olimlar M.I.Bakanov va A.D.Sheremet 1987 yilda “Teoriya ekonomicheskogo analiza” nomi bilan yaratgan. Shundan keyin ushbu fan Ukrainalik, Belorusiyalik va O’zbekistonlik olimlar tomonidan ham darslik tariqasida yaratildi. Mazkur fan MDH davlatlari oliy o’quv yurtlarida mustaqil fan sifatida o’qitilib kelinmoqda. 2. Iqtisodiy tahlil fanining O’zbekistonda rivojlanishi O’zbekistonda iqtisodiy tahlil faniga 20-asrning 60 yillaridan boshlab ahamiyat beraboshlandi.Unga qadar oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida darslar boshqa fanlar kabi sobiq ittifoqning markazi shaharlarida yaratilgan iqtisodiy tahlil fani bo’yicha olib borilar edi. Bu fanlarda va shu jumladan iqtisodiy tahlil fanida ham O’zbekistonga xos bo’lgan hodisa va jarayonlarning natijalari o’z aksini topmagan edi.Shuning uchun 20-asrning 60 yillaridan boshlab, O’zbekiston olimlar ham iqtisodiy tahlil fani bo’yicha ijod qilishga kirishdi. O’zbekistonda iqtisodiy tahlil fanining yaratilishini quyidagi besh davrga bo’lish mumkin 2 : 1 -davr -20-asrning 60 yillari; 2 -davr -20-asrning 70-yillari; 3 -davr -20-asrning 80-yillari; 2 А . В . Ваҳобов ва бошқалар . Молиявий ва бошқарув таҳлили. Дарслик.Т.: 2005.Бет 25.

4 -davr -20-asrning 90-yillari; 5 -davr – mustaqillik yillari. Har bir davrda O’zbekistonda iqtisodiy tahlil fani bo’yicha qilingan ishlarning asosiy mazmunini quyida bayon qildik. 1-Davr - O’zbekistonda iqtisodiy tahlil fanining shakllanish davri. Bunga misol qilib,Samarqand kooperativ institutining dosentlari Toporovskiy va Abdukarimovlarning ishlarini ko’rsatish mumkin. I.N.Toporovskiyning 1966 yilda Moskvaning “Ekonomika” nashriyotida chop etilgan “ Matlubot kooperasiyasi korxonalari xo’jalik faoliyatining tahlili”darsligining muallifi tariqasidagi ishtirokini, I.T.Abdukarimovning 1968 yilda o’sha nashriyotda chop qilingan “Kooperativ savdoda muomila xarajatlarining tahlili” o’quv qo’llanmasini ko’rsatish mumkin. 2–davr - Sobiq ittifoqda o’z o’rniga ega bo’lish va iqtisodiy tahlil maktabining shakllanish davri . Bu davrda Samarqand kooperativ institutining olimlari tomonidan darslik va o’quv qullanmalar yaratildi. 1970 yilda I.T.Abdukarimov,B.A.Zaleskiy va I.N.Toporovskiy tomonidan Moskvaning”Ekonomika” nashriyotida “Matlubot kooperasiyasi korxona va tashkilotlari xo’jalik faoliyatini tahlil qilish bo’yicha masalalar to’plami” o’quv qo’llanmasi , I.T.Abdukarimovning 1971 yilda “Kooperativ savdoda chakana tovar oboroti tahlili” o’quv qo’llanmasi va1973 yilda “Kooperativ savdoda foyda va rentabellik tahlili” nomli monografiyasi Moskvaning”Ekonomika” nashriyotida“ chop etildi. Ushbu ishlar O’zbekistonlik olimlarningsobiq ittifoqda tan olinganligini va O’zbekistonda iqtisodiy tahlil maktabi shakllanganligini bildiradi. 3 – davr - iqtisodiy tahlil maktabining yaratilishi davri. Bu davrda Toshkentlik, Samarqandlik va boshqa xududlarning olimlari tomonidan darslik va o’quv qullanmalar, risolala va ko’plagan ilmiy maqolalar yaratila boshlandi. Bu davrga kelib, Toshkentlik olimlardan Abdullayev Yo., Maxmudov O., Ibragimov A.,Xasanov B.,Shoalimov A. va boshqalar iqtisodiy tahlil fanining rivojlanishiga katta hissa

qo’shdilar.Samarqandlik olimlar ham o’z ananalarini davom ettirib, sermahsul ijod qildilar. Masalan, I.T.Abdukarimov, M.Q.Pardayev va A.A. Abdiyevlar”Xo’jalik faoliyatining tahlili”iga bag’ishlangan to’rt tomlik albob yaratdilar. I.T.Abdukarimovning 1984 yilda “Matlubot kooperasiyasi xo’jalik faoliyatini tahlil qilish”nomli darsligi Moskvaning”Ekonomika” nashriyotida chop etildi. Bu darslik ittifoqdagi barcha kooperativ institutlariga tavsiya qilindi. Ushbu darslik qayta ishlanib,1989 yilda yangidan nashr qilindi. 4–davr–Iqtisodiy tahlilning o’zbek tilida yozilishi va vujudga kelish davridir. Bu davrda iqtisodiy tahlilningturli qirralariga bag’ishlangan o’zbek tilidagi asarlar Toshkentlik, Samarqandlik va boshqa xududlarning iqtisodchi olimlari tomonidan yaratila boshlandi. Bunga misol qilib, I.T.Abdukarimov,M.Q.Pardayev va A.A. Abdiyevlar va V. I.Abdukarimovlar tomonidan “Matlubot kooperasiyasi xo’jalik faoliyatini tahlil qilish”nomli o’zbek tilida chop qilingan darsligini, 1990 yilda Samarqand qishloq xo’jalik instituti dosenti T. Qudratovning “O’simlikchilik va chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish samaradorligining iqtisodiy-statistik tahlili” nomli o’quv qullanmasini ko’rsatish mumkin. 5–davr–Mustaqillik yillari davri. Bu davrni iqtisodiy tahlilning rivojlanish yillari davri deb atash mumkin.Bu davrda iqtisodiy tahlil bo’yicha ko’plagan asarlar Davlat tilida vujudga keldi, nashr etildi va etilmoqda. Bunga kuyidagilarni misol qilib ko’rsatish mumkin: -Abdullayev Yo.,Ibrohimov A.,Raximov M. Iqtisodiy tahlil. O’quv qullanma. 2001 yili “Mehnat “ nashriyotida chop qilingan. - M.Q.Pardayev.,I.T.Abdukarimov. Iqtisodiy tahlil. Darslik. 2004 yili “ Mehnat “ nashriyotida chop qilingan -Vahobov A.V va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik 2005 yili “Sharq “ nashriyotida chop qilingan.

-T.Qudratov.,M.Ibragimov.,Z.Karimova. Iqtisodiy tahlil. Kasb-hunar kollejlari uchun o’quv qo’llanma. 2005-2014 yillarida Toshkentda “Ilm ziyo “ nashriyotida chop qilingan (olti marta nashr qilingan). -T.Qudratov.,N.Fayziyeva.Korxonalar faoliyatining tahlili va nazorati. Darslik. 2012 yili Toshkentda “Voris “ nashriyotida chop qilingan. 3. Iqtisodiy tahlilning xo’jalikni boshqarishdagi o’rni va uning tamoyillari. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo’jalik yurituvchi subyekt o’z faoliyatini mustakil ravishda o’zi erkin boshkaradi . Bu esa , o’z navbatida iqtisodiy tahlilning rolini keskin oshiradi. Iqtisodiy tahlil orqali har bir xo’jalik yurituvchi subyektning ta’minot, ishlab chiqarish, tijorat va moliyaviy faoliyatlarida mavjud bo’lgan ichki va tashqi imkoniyatlar aniklanadi va ularni amaliyotga jalb qilish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Boshqaruv jarayonida boshqaruv qarorlarini qabul qilish o’ta muhim chora bo’lib hisoblanadi. Kabul kilingan karor boshqaruv jarayonining asosidir. Buni amalga oshirish uchun o’rganilayotgan obyektga kompleks yondoshilib, kamchilik va nuksonlarni tugatish uchun eng makbul chora-tadbirlar belgilanadi. Mazkur ishlar bevosita iqtisodiy tahlil orqali amalga oshiriladi. Tahlilning tamoyillari. Har bir fan va shu jumladan iqtisodiy tahlil ham o’zi amal kiladigan tamoyillarga ega. Tamoyillar o’rganilayotgan iqtisodiy jarayon yoki xodisaning bir butunligi va realligini tasvirlaydi. Iqtisodiy tahlil fani ham o’ziga xos tamoyillar ega. Ular tahlil faninig obyektivligini, mantikligini, shakl-mazmunini va shu kabi jixatlarini tavsiflab, real vokealarni yagona tushunchasini hosil kiladi. Iqtisodiy tahlilning asosiy tamoyillari bo’lib, obyektivlik , tizilmalilik, takkoslanuvchanlik, uzluksizlik, davriylik kabilar hisoblanadi

Adabiyotlari ro’yxati 1.Abdullayev Yo va boshqalar. Iqtisodiy tahlil. 100 savol va javob. O’vuv qo’llanma. T. 2001 2.Pardayev M.Q. – Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. Samarkand: 2001. 3.Vahobov A.V. va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. T.: 2005. 4.Urdushev H. va boshqalar. Microsoft Winlows XP va Microsoft Office XP da Ishlash. Samarqand , 2007 5.Qudratov T., Ibrohimov M., Karimova M. Iqtisodiy tahlil. O’quv qo’llanma. –T.: “Ilm ziyo” nashriyoti, 2005-2014 (6-marta nashr qilingan). 6.Qudratov T., Fayziyeva N. Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining tahlili. Darslik.Samarqand: 2010. 7.Qudratov T. Fayziyeva N. Korxonalar faoliyatining tahlili va nazarjti. Darslik. –T.: “Voris” nashriyoti.2012. 8.Qudratov T.K. – Iqtisodiy tahlil nazariyasi (maruzalar kursi). Samarqand: 2013

Похожие

Menejerni rahbarlik uslubi va boshqarishdagi o’rni

Iqtisodiy tahlil fanining fan sifatida shakllanishi

Milliy hisoblar tizimi fanining mohiyati va rivojlanish tarixi

Iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanining predmeti va o’rganish usullari

Iqtisodiy tizimlar va iqtisodiy rivojlanish bosqichlari