Iqtisodiy rivojlanishga erishishning xorij tajribalari - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy rivojlanishga erishishning xorij tajribalari

Загружено в:

16.03.2024

Скачано:

0

Размер:

64.5 KB

Iqtisodiy rivojlanishga erishishning xorij tajribalari Reja: 1. Jahon mamlakatlarining iqtisodiy taraqqiyot darajasiga ko‘ra turkumlanishi. 2. AQSH, Yaponiya, Germaniya, Shved, Xitoy modellari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari. 3. Rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy siyosatida ijtimoiy masalalarning o‘rni va ahamiyati 4. Rivojlangan mamlakatlarda ishchi kuchi resurslaridan samarali foydalanish asoslari va xususiyatlari .

Asosiy tayanch tushunchalar: “Asosiy extiyojlar” konsepsiyasi, «Maqbul yoki tegishli texnologiya» konsepsiyasi, «O‘z kuchiga jamoa bo‘lib tayanish» konsepsiyasi, «Yangi xalqaro iqtisodiy tartib» konsepsiyasi, iqtisodiyotni erkinlashtirish, «yangi industrial mamlakatlari», AQSH, Yaponiya, Germaniya, Shved, Xitoy modellari Jahon mamlakatlarining iqtisodiy taraqqiyot darajasiga ko‘ra turkumlanishi Mamlakatlarni guruhlarga ajratishda turli mezonlardan foydalaniladi. Birinchi mezon sifatida hududiy yondoshuvga murojaat qilish mumkin. Masalan, mamlakatlarni qit’alar bo‘yicha guruhlash, o‘z navbatida, bu qit’alarni madaniy- tarixiy hududlarga bo‘lish mumkin. Misol uchun Yevropani G‘arbiy, Markaziy va Sharqiy Yevropaga ajratish maqsadga muvofiqdir. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YAIM hajmiga ko‘ra mamlakatlarni eng kam rivojlangan, rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlarga guruhlanadi. BMT iqtisodiy tahlil maqsadlarida mamlakatlarni quyidagilarga ajratadi: rivojlangan mamlakatlar, o‘tish davri iqtisodiyotidagi mamlakatlar va rivojlanayotgan mamlakatlar. Bu guruhlarga kiruvchi mamlakatlarni ham turli tamoyillarga ko‘ra yana kichik guruhlarga bo‘lish mumkin. Masalan, rivojlangan mamlakatlarning ichida eng taraqqiy etgan yetti mamlakat: AQSH, Yaponiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya va Kanadani ajratib ko‘rsatish mumkin. O‘tish davri iqtisodiyotli mamlakatlarni ham Sharqiy Yevropadagi sobiq sotsialistik mamlakatlar va sobiq Sovet Ittifoqi tarkibiga kirgan respublikalarni alohida guruhga kirita olamiz. Rivojlanayotgan mamlakatlarni hududiy, iqtisodiyotining rivojlanishi, tashqi qarzining miqdori darajasi jihatidan ham guruhlarga ajratishimiz mumkin. Masalan, sof kreditor, sof qarzdor mamlakatlar yoki energiya resurslarini eksport qiluvchi yoki bu resurslarni import qiluvchi mamlakatlar va hokazo. Yuqorida aytilganlarni umumlashtirgan holda mamlakatlarning quyidagi elementar tipologiyasini keltirishimiz mumkin.

1. Katta yettilik davlatlari. 2. Boshqa rivojlangan mamlakatlar. 3. Yangi industrial mamlakatlar. 4. Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari. 5. Sobiq SSSR respublikalari. 6. Xitoy. 7. Hindiston va Pokiston. 8. Nisbatan tezroq rivojlanayotgan mamlakatlar. 9. Klassik rivojlanayotgan mamlakatlar. 10. Eng kam rivojlangan mamlakatlar. Daromad darajasiga ko‘ra mamlakatlarni kam daromadli (60 ta), o‘rtadan past daromadli (59 ta), o‘rtadan yuqori daromadli (37 ta) va yuqori daromadli (53 ta) mamlakatlarga ajratish mumkin. Rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy siyosatida ijtimoiy masalalarning o‘rni va ahamiyati Jahon iqtisodiyotida AQSH, Germaniya, Yaponiya kabi bir qator sanoati rivojlangan mamlakatlar xuddi mana shu yo‘llar orqali taraqqiy etgan edi. AQSH o‘z iqtisodiy faoliyatini dastlabki yillarida asosan xom-ashyo, mevalar, paxta, asal, ko‘mir va shunga o‘xshash bir qator sanoat va qishloq ho‘jalik mahsulotlarni eksport qilishdan boshlagan bo‘lsa, GFR 50-yillarda ko‘mir, qora metallurgiya, ximiyaviy sanoat maxsulotlarni ekport qilishdan, Yaponiya esa to‘qimachilik, metalurgiya, ximiyaviy sanoat mahsulotlarni eksport qilishdan boshlagan edi. 60-yillarda Sharqiy Osiyo va Lotin Amerikasidagi bir qator mamlakatlar, ya’ni “YAIM”lar ham xuddi ana shu yo‘llar orqali rivojlanish bosqichiga qadam qo‘ygan edi. Ushbu davlatlarning barchasi iqtisodiy o‘sishning tashqi omillaridan samarali foydalandilar. Shu o‘rinda, sanoati rivojlangan mamlakatlardan xorijiy sarmoyalar- texnika va texnologiyalarni keng miqyosda jalb kilinganligini ta’kidlab o‘tish lozimdir. Ma’lumki, bir qator sabablarga ko‘ra, “yangi industrial mamlakatlar”

ning ba’zi birlari sanoati rivojlangan mamlakatning muhim siyosiy va iqtisodiy manfaatlari ta’sir doirasiga tushib qolganligini ko‘rishimiz mumkin. AQShning siyosiy manfaatlari asosan Sharqiy Osiyo mamlakatlarining “kommunistik ta’siriga” qarshi turuvchi Tayvan va Janubiy Koreyaning siyosiy manfaatlarini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan edi. Shuning uchun ham ushbu mamlakatlarga cheksiz iqtisodiy yordam uyushtirilib harbiy jihatdan ko‘llab-quvatlandi. Yaponiya investitsiyalari, “YAIM” ning industriallashuviga va ularning eksport tavarlarning raqobatbardoshligini oshirishga imkoniyat yaratib, “YAIM”lar sanoatida qayta ishlanadigan mahsulotlarning yirik eksportyorlaridan biriga aylanishida muhim rol o‘ynamoqda. Yaponiya investitsiyalarini kirib kelishi birgina 1982-1985 yillarning o‘zida Tayvanda 2,1 martaga, Gonkongda esa 61%ga o‘sgan edi. Jahon iqtisodiyotida Osiyoning “YAIM”lari uchun shu narsa xarakterli bo‘ldiki, ulardagi tadbirkorlik sarmoyalari, birinchi galda qayta ishlash sanoati va xom ashyo tarmoqlarini rivojlantirishga yo‘naltirildi. O‘z navbatida, Lotin Amerikasining “YAIM” laridagi ishbilarmonlik sarmoyalari esa, ko‘proq savdo, xizmat ko‘rsatish soxalari va qayta ishlash sanoat tarmoqlariga jalb etilgan edi. Xullas, jahon iqtisodiyotida xorijiy sarmoyalarning keng mikyosda tarkalishi shu narsaga olib keldiki, “YAIM”larda xorijiy sarmoyalar ishtirok etmagan birorta ham iqtisodiy tarmoq qolmagan edi. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, hozirgi kunda import o‘rnini egallashga qaratilgan ishlab chiqarishni rivojlantirish strategiyalari bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy tarakkiyotida muhim rol o‘ynamoqda. Import o‘rnini egallash strategiyalari xujalik tarkibining xilma -xilligini ta’minlash imkoniyatini yaratadi. Ko‘pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda esa yangi va muhim bo‘lib hisoblanuvchi bir qator ishlab chiqarish tarmoqlari barpo etilishi bilan bir qatorda muhim yo‘nalishlar bo‘yicha o‘z –o‘zini ta’minlash darajasi ham o‘sib bormoqda. Lotin Amerikasining yirik “YAIM”laridan biri Braziliyada olib borilayotgan siyosat -bu ochiq iqtisodiyotni yaratishga qaratilganligidir. Buning uchun

mamlakatning ichki bozorida raqobat kurashuvi uchun muhit yaratilayotgan bo‘lib, unga bog‘lik xolda import tariflari pasaytirildi. 1995 yilda MERKOSUR mamlakatlari (Braziliya, Argentina, Paragvay va Urugvay) urtasida bojxona tusiqlari tulik olib tashlandi. Osiyodagi “yangi industrial mamlakatlar” o‘z iqtisodiyotining eksportga mo‘ljallangan ancha samarali va tez moslashuvchan modelini joriy etdi. Bu model, ma’lum davr mobaynida bir vaqtning o‘zida import o‘rnini egallash siyosatini ham o‘z ichiga olgan edi. Eksport siyosati o‘rnini egallashga mo‘ljallangan industriallashuvning tugallangan davrini qayta sodir etishni talab etmaydi. Ma’lumki, jahon iqtisodiyotida import o‘rnini egallash va eksportga mo‘ljallangan iqtisodiy siyosat bir-biri bilan tengma - teng xolda xarakat kilib, ba’zi davrlarda esa ular bir -biridan ustunlikka ham ega bo‘lishi mumkin. Eksportni kengaytirish davriga yoppasiga o‘tish oldidan, import o‘rnini egallash uchun jahon mamlakatlari ishlab chiqarishining zamonaviy tizimlarini vujudga keltirish, xalk xo‘jaligini an’anaviy sektorini qayta kurish kabi masalarga ham e’tiborni qaratishmoqda. Osiyoning ko‘pchilik mamlakatlarida, jumladan XX asrning 50 va 60 yillarida Janubiy Koreya va Tayvanda, 60-yillarda Malayziyada; 60 va 70 yillarning boshlarida Tailandda, 50 va 60 yillarning oxirida Filippinda import o‘rnini egallash siyosati ustuvor yo‘nalishga ega bo‘lgan edi. Gonkong va ma’lum darajada Singapur, o‘zlarining tarixiy rivojlanish shart -sharoitlari, jo‘g‘rofiy joylashuvi va ichki talabning seklanganligi ta’sirida ishlab chiqarishni ko‘proq eksportga qaratdilar. Mahalliy ishlab chiqarishni rag‘batlantiruvchi chora - tadibrlar, qayta ishlash sanoatidagi foyda me’yorini oshirish, iste’mol maxsulotlarni va shuningdek uzoq muddatli foydalanishga mo‘ljallangan tovarlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlarning asta -sekinlik bilan import o‘rnini egallashiga sabab bo‘lgan edi.

AQSH, Yaponiya, Germaniya, Shvetsiya, Xitoy modellari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari Jamiyatni taraqqiy ettirish va iqtisodiyotni isloh qilish yo‘llarining xilma- xilligi bir qancha omillarga bog‘liq. Avvalambor, bunga ularning aniq maqsadni ko‘zlab yo‘naltirilishi va iqtisodiyotning amal qilish prinsiplari sabab bo‘ladi. Rivojlanayotgan yosh mamlakatlar o‘z oldilariga erishish osonroq bo‘lgan maqsadlarni qo‘yib, «muqobil rivojlanish» nazariyasining turli konsepsiyalariga tayanib, o‘z yo‘llarini mana shu konsepsiyalar doirasida izlashga majbur edilar. Bu konsepsiyalarning asosiylari quyidagilar: - «Asosiy ehtiyojlar» konsepsiyasi. Aholining eng kam tirikchilik ehtiyojini kafolatli tarzda ta’minlash va ish bilan band qilish muammolarini hal etish ushbu konsepsiyaning asosiy maqsadidir; «Maqbul yoki tegishli texnologiya» konsepsiyasi. Bu konsepsiya aholi bandligini ta’minlaydigan va mahalliy xomashyoni, avvalo qishloq xo‘jalik xomashyosini qayta ishlashga qaratilgan sermehnat texnologiyani rivojlantirish zarurligiga asoslanadi; «O‘z kuchiga jamoa bo‘lib tayanish» konsepsiyasi. Bu konsepsiya mavjud zaxiralardan to‘liqroq foydalanishga va rivojlanayotgan mamlakatlarning taraqqiy etgan mamlakatlarga qaramligini kamaytirish maqsadida ular o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga qaratilgan; - «Yangi xalqaro iqtisodiy tartib» konsepsiyasi. Bu konsepsiya rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy jihatdan mustamlaka holatidan qutilishga va iqtisodiy qoloqligini tugatishga, teng huquqli sheriklar sifatida tan olinish, xomashyo va sanoat mollariga o‘z manfaatlariga muvofiq keladigan yangi narxlarni, xalqaro savdo me’yorlarini, valyuta kursini belgilashga, zamonaviy texnologiyalarni sotib olish imkoniyatlarini kengaytirishga bo‘lgan umumiy intilishlarini aks ettiradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko‘pgina andozalari, iqtisodiy yo‘llari yuqorida ko‘rsatilgan konsepsiyalar va nazariyalarning o‘ziga xos qo‘shilmasidan iboratdir.

Jahonda milliy taraqqiyot modellari ko‘p. Ular o‘sha mamlakat tub aholisi - millatning nomi bilan ataladi. Masalan, amerika, nemis, shved, yapon, xitoy singari milliy modellar ma’lum. O‘tgan asrning 90-yillari boshlarida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan «O‘zbek modeli» tushunchasi xayotga shiddat bilan kirib keldi. U qisqa vaqt ichida shunchaki bir shior emas, balki xayotbaxsh kuchga ega ta’limot ekanligi xayotda o‘z ifodasini topa boshladi. Har bir milliy model o‘sha mamlakat aholisining mentaliteti, tarixiy va madaniy qadriyatlari, siyosiy tuzumi, ijtimoiy tarkibi, tabiiy- iqtisodiy shart- sharoitlari, ishlab chiqarish omillari va resurslari, iqtisodiyotining tarkibiy tuzilishi kabi holatlardan kelib chiqadi. Qanday model to‘g‘risida gap bormasin, asosiy maqsad samarali iqtisodiyotni barpo etish, xalq turmush darajasini yuksaltirishdan iboratdir.Biron-bir modelni tanlash pirovard maqsad emas. Model eng avvalo mavjud tabiiy, ishlab chiqarish va buyuk aql-zakovatning amaldagi ifodasidir. Shimoliy Amerika, xususan AQSH modelida bozorda davlatning xo‘jalik faoliyatidagi roli eng past darajaga tushirilgan. Davlat asosan uchta vazifa — barqarorlik, qonun oldida barcha fuqarolarining tengligini ta’minlash, infratuzilmani rivojlantirish yo‘li bilan biznes va tadbirkorlik faoliyatiga ko‘maklashish hamda o‘zini o‘zi boqishga qurbi yetmaydiganlarga g‘amxo‘rlik ko‘rsatish bilan shug‘ullanadi. Bu model bozorning keskin, shiddatli yo‘li bo‘lib, korxonalarning zarar keltirib ishlashini, dotatsiyani rad qiladi. Bu yo‘l bir qarashda ancha maftunkor tuyulsa-da, ammo xalqni, ayniqsa, uning kam ta’minlangan tabaqalarini ancha qiyin ahvolga solib qo‘yishi mumkin. Amerika modeli narxlarning erkin shakllanishi, subsidiyadan voz kechish, tashqi savdo uchun ochiq iqtisodiyot, davlat korxonalarini xususiylashtirish, chet el sarmoyadorlarini jalb qilish, samarasiz korxonalarni yopish va ortiqcha ishchilarni bo‘shatishni ko‘zda tutadi. Bu yo‘l muayyan keskinliklar-g‘oyatyuqori narx-navo, ishsizlik, daromadlarning pasayishi, tashqi qarzning oshishiga ham olib keladi. Ammo

bunday yo‘qotishlar erkin bozorga o‘tish bilan bog‘liq. Uzoq muddatli foyda bilan keyinchalik qoplanishi mumkin, albatta. Bu model aksiyadorlik mulkining intensiv qayta taqsimlanishi bilan tavsiflanadi. Bu modelda korxonaga tovar sifatila qaraladi. U «qismlarga» bo‘linib ham, fond birjasi orqali ham sotilishi mumkin. «Amerikacha» iqtisodiy taraqqiyot modelining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri ishlab chiqarish konsentratsiyalashuvining g‘oyat yuqoriligi va yirik biznesning iqtisodiyotda muhim o‘rin tutishidir. Iqtisodiy taraqqiyotning «amerikacha» modelida inson omilining roli ham yuqori ekanligini ta’- kidlash lozim. AQSH muhojir-ajnabiylar mamlakati hisoblanadi. Amerika davlati muhojirlar tomonidan barpo etilgan. Ommaviy muhojirlik AQSH aholisi milliy tarkibining shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Hozirgi amerika millati - dunyoning turli qit’alaridan, eng avvalo, Yevropadan ko‘chib kelgan odamlarning etnik yaxlitligi natijasidir. Garchi AQShda yuzdan ortiq millat va elat istiqomat qilsa-da, ularning 80 foizini yevropaliklar, 12 foizini qora tanli amerikaliklar, 5 foizini ispan tilida so‘zlashuvchi amerikaliklar tashkil etadi. Mahalliy xalq (avvalo, hindular) soni bir foizga yaqin, xolos. Iqtisodiy adabiyotlarda Yevropa mamlakatlari iqtisodiy taraqqiyot modellari quyidagi guruhlarga ajratiladi: > nemis iqtisodiy taraqqiyot modeli; > britancha taraqqiyot modeli; > fransuzcha taraqqiyot modeli; > iqtisodiy taraqqiyotning «shvedcha modeli». Nemis iqtisodiy taraqqiyot modelining o‘ziga xosligi shundaki, unda asosiy e’tibor ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga, ijtimoiy- huquqiy davlat qurilishiga qaratilgan. Nemis «iqtisodiy mo‘jizasi» iqtisodiyotga davlat aralashuvi va erkin bozor tamoyillaridan maqsadga muvofiq foydalanishga asoslanadi. Germaniyada iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning muhim omillari jumlasiga «Marshall rejasi»ga muvofiq keng miqyosli yordamdan foydalanish, «inson kapitali» sifatining yuqoriligi, jahon xo‘jalik aloqalarida faol ishtirok etish,

mo‘tadil ichki iqtisodiy siyosatni kiritish mumkin. Ushbu omillar ta’sirida uzoq vaqt davomida narx barqarorligi saqlanib turgan holda, mamlakatda yalpi ichki mahsulotning yillik o‘rtacha qo‘shimcha o‘sish sur’ati 8,5 foizgacha yetdi11. Aynan shu davrda «nemischa sifat», «nemischa mehnatkashlik», «nemischa mas’uliyat» kabi tushunchalar paydo bo‘ldi. Britancha taraqqiyot modelida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ustuvor o‘ringa ega. Davlat kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirishda, yangi tarmoqlarni rag‘batlantirishda, ilmiy yo‘nalishni rivojlantirishda, ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Davlat ko‘plab kichik korxonalarning yirik kompaniyalar bilan o‘zaro shartnoma imzolashida vositachi rolini bajaradi. Kichik korxonalar esa bunday shartnomalar orqali barqaror bozorga, ta’minot va moliyalashtirish manbasiga ega bo‘ladilar, yangi texnologiyalar va ilmiy-texnika taraqqiyoti natijalaridan foydalanish imkoniyatini qo‘lga kiritadilar. Fransuzcha taraqqiyot modeli «dirijizm» tamo- yillariga asoslanadi. Garchi «neoliberal inqilob» natijasida davlatning tadbirkorlik faoliyati birmuncha qisqargan bo‘lsa-da, Franiiyada davlat tadbirkorligi A QSH darajasidan 3 barobar yuqoridir. Davlatning tartibga solish faoliyati ham sezilarli darajada saqlanib qolgan. Bugungi kunda Fransiya xukumati umummilliy tuzilmaviy dastur, yangi tarmoqlarni rag‘batlantirish, ilmiy tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlash, faol ijtimoiy siyosat yuritish orqali iqtisodiy taraqqiyotga ta’sir o‘tkazmoqda. Iqtisodiyotni tartibga solishda davlat budjeti asosiy o‘rinda turadi. Fransiya milliy daromadining 54 foizi davlat budjeti orqali qayta taqsimlanadi. Iqtisodiy tarakqiyotning «shvedcha modeli» da ijtimoiy tenglik va adolatni ta’minlash ustuvordir. «Shvedcha» modelning iqtisodiy asoslari quyi- dagilardan iborat: > > aralash iqtisodiyot (bozor mexanizmi va davlat tomonidan faol tartibga solish usulidan birgalikda foydalanish); > > ishlab chiqarish sohasida xususiy mulkchilik kombinatsiyasi va «iste’molning jamoalashuvi»; > ijtimoiy xizmatlarda davlat-kommunal sekto- rining yirikligi;

> cheklangan mikroiqtisodiy siyosatning bandlik va investitsiyalarning yuqori darajasini saqlab turish bo‘yicha selektiv chora-tadbirlar bilan uyg‘unlashuvi. Milliy iqtisodiy taraqqiyot modellarining Yevropa modellari (Germaniya, Shveytsariya, Niderlandiya, Shvetsiya) ko‘p hollarda Germaniyadagi mashhur daryo nomi bilan- «Reyn modeli» deb ham ataladi Bu model aksioner korxonalar mulklari tarkibining barqarorligi bilan tavsiflanadi. Bu modelda iqtisodiy faoliyat «falsafasi»katta rol o‘ynaydi. Unga ko‘ra korxonaga umumiy manfaatlarga ega jamoa deb qaraladi . Shuni ta’kidlash lozimki, so‘nggi yillarda Yevropa mamlakatlarining turli milliy modellarida umumevropa modeliga yaqinlashuv xolati kuzatiladi. Bu eng avvalo quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirildi:>yagona ichki bozorni barpo etish ; iqtisodiy va valyuta ittifoqini shakllantirish;>moliya siyosatini muvofiqlashtirish; ijtimoiy modellarning yaqinlashuvi; >tadbirkorlik faoliyati va raqobat muhitini shakllantirishning yagona shart- sharoitlarini ta’- minlash;>federativ tuzilmani takomillashtirish; >iqtisodiyotni tartibga solishning yagona qoidalari va mexanizmlarini qabul qilish. Yaponiyada ham, Osiyoning yangi industrial davlatlarida ham erkin tadbirkorlik faoliyati davlat boshqaruvi (markazlashgan rejalashtirish) bilan qo‘shib olib boriladi. Asosiy narxlar fiskal usullar bilan, ya’ni davlat daromadlarini nazarda tutib boshqarilishi mumkin. Albatta, hozirgi iqtisodiyotda muayyan turdagi bozor o‘z xolicha va sof ko‘rinishda uchramaydi. Hozir mamlakatlar, xalqlar tajribasi ancha umumlashib ketdi. Osiyodagi yangi industrial davlatlar, ulardan oldin esa Yaponiya iqtisodiy islohot va xo‘jalikni tarkibiy qayta qurish davomida jahon tajribasidan keng foydalanganligi ma’lum. Yaponiyada sobiq sotsialistik mamlakatlardagi kabi millatning eng iste’dodli, eng qobiliyatli qismi, tadbirkor, omilkor kishilar yo‘q qilib yuborilmagan edi. Asosiy masala - islohotni nimadan boshlashda edi. Bu masala avvalo to‘g‘ri belgilab olindi va keyin yechildi: iqtisodiy jonlantirishning ustun tomonlari aniq

belgilandi, avvalo ozik-ovqat, ko‘mir, ruda, eng xayotiy zarur buyumlarni ishlab chiqarish rivojlantirildi. Iqtisodiy taraqqiyotning «yaponcha» modeli o‘zining bir qator xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ulardan biri yaponcha xayot tarzi an’analarini xurmat qilish asosida barcha darajada va barcha ijtimoiy sohalarda munosabatlarni muvofikdashtirishni ko‘zda tutuvchi jamiyatni ijtimoiy tashkil etishdan iboratdir. Yaponiyada g‘oyaviy qadriyatlar asosida amerikacha standartlardan keskin farq qiluvchi mehnatga rag‘batning o‘ziga xos shakli vu- judga kelgan. Iqtisodiy tarakqiyotning aynan «yaponcha» modelida jamiyat xayotida ijtimoiy-madaniy va diniy omilning ahamiyati yaqqol o‘z ifodasini topgan. Yapon xalqi va madaniyatida ijtimoiy ong, jamoa ruhi muhim o‘rin tutadi. Bu qadimiy va boy tarix samarasidir. Yapon milliy an’analariga ko‘ra har qanday ijtimoiy guruh manfaati alohida shaxs manfaatidan ustun. Jamiyat xayotida birlamchi gurux - oila asosiy rol o‘ynaydi, keyingi o‘rinda esa jamoa turadi. Zamonaviy korxona, korporatsiya ham, davlat ham yirik oila hisoblanadi. Har bir yaponiyalik guruh nomidan fikrlashi va o‘zini guruh a’zosi deb hisoblashi faqat yapon madaniyati va an’analari bilan botiq emas, albatta. Bunda yapon jamiyatining ijtimoiy tarkibi ham muhim ahamiyagga ega. Mutaxassislar fikricha, Yaponiya ijtimoiy barkamollik jamiyati hisoblanadi. Garchi real vaziyat ushbu ta’rifga to‘la mos tushmasa-da, Yaponiyaning boshqa rivojlangan mamlakatlardan farqli jihatlari ko‘p. Chunonchi, aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha daromadlar mikdori g‘oyat yuqori bo‘lishiga qaramasdan, Yaponiyada boylar va kambag‘allar o‘rtasida unchalik katta tafovut yo‘q. Hususan, aholining eng boy va eng qashshoq 20 foizi daromadlari o‘rtasidagi nisbat Yaponida 2,9 barobarni tashkil etadi. Boshqaruvning «yaponcha» usuli rivojlanishning strategik muammolariga alohida e’tibor qaratadi. Davlat korxonalarning ijtimoiy samaradorligini oshirishga harakat qiladi. Bunda u faqat pul rentabelligi bilan o‘lchanadigan tor doiradan yuqoriroq fikrlashni har tomonlama qo‘llab-quvvatlaydi.

Xitoy va Vyetnam iqtisodiy islohotni ustun darajada qishloq xo‘jaligidan, oziq-ovqat bozorini to‘ldirishdan boshladi va yaxshi natijalarga erishdi. Xitoyda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar natijasida bozor mexanizmi va iqtisodiyotning nodavlat sektori o‘z mavqeini sezilarli darajada kuchaytirdi. Ammo davlat tomonidan tartibga solish, mehnat bo‘yicha taqsimlash va ijtimoiy kafolatlar mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ustuvor yo‘nalishi hisoblanadi. Ushbu modelni sotsialistik model ustuvor mavqega ega bo‘lgan aralash iqtisodiyot deb ham atash mumkin. Shu o‘rinda Xitoy modelining asoschilaridan biri Den Syaopinning quyidagi so‘zlarini keltirish o‘rinli: «Reja» yoki «bozor» - bu kapitalizm va sotsializmning tub farqi emas. Rejali iqtisodiyot sotsializm degan ma’noni anglatmaydi, kapitalizmda ham reja mavjud. Ayni vaqtda bozor iqtisodiyoti kapitalizm emas, zero, sotsializmda ham bozor mavjud. Reja va bozor -iqtisodiy usullardir». Iqtisodiy taraqqiyot modellarining xilma-xilligi rivojlanayotgan mamlakatlarga ham xos. Bu modellarni rivojlanish strategiyasidan kelib chiqib shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin: eksportga yo‘naltirilgan va importning o‘rnini bosishga qaratilgan strategiyani tanlagan mamlakatlar. Birinchi guruhga Janubi-Sharqiy Osiyoning «yangi industrial mamlakatlari» ni, ikkinchi guruhga Lotin Amerikasi mamlakatlarining rivojlanish modelini kiritish mumkin.

Adabiyotlar : 1. Mc Connell, Brue. Economics. 17 th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014. 2. N.Gregory Mankiw. Principles of Economics, 7th edition. Amazon, USA 2016. 3. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19th Edition. McGraw-Hill Companies. USA. 2015. 4. Шодмонов Ш.Ш., Ғофуров У.В. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. - Т.: Iqtisod - moliya , 2010. - 728 бет. 5. Мамбетжанов Қ.Қ. Ижтимоий-иқтисодий тараққиёт назарияси. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2015. 6. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика: Учебник. / 17-изд. - М.: ИНФРА-М, 2009. - 916 с. 7. Нуреев Р.М. Экономическая развития: модели становления рыночной экономика: Учебник. / 2-е изд., перераб и доп. - М.: «НОРМА», 2008. - 640 с. 8. Самуэлсон Пол Э., Нордхаус Вильям Д. Экономика.: Учебник. / 18-е изд.: Пер с англ. -М.: ООО «ИД.Вильямс», 2009. - 1360 с. У

Похожие

Iqtisodiy rivojlanishga erishishda agrar islohotlarning o‘rni va roli

Iqtisodiy tahlilning iqtisodiy - matеmatik usullari

Iqtisodiy indekslar

Iqtisodiy indekslar

Iqtisodiy balanslar