Iqtisodiy foyda kontsеptsiyasiga asoslangan baholash va korxona qiymatini boshqarish usullari - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy foyda kontsеptsiyasiga asoslangan baholash va korxona qiymatini boshqarish usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

100.73828125 KB

Iqtisodiy foyda konts е ptsiyasiga asoslangan baholash va korxona qiymatini boshqarish usullari Reja: 1. Qiymatni boshqarish konts е ptsiyasi 2. Iqtisodiy qo’shilgan qiymat 3. Aktsion е rlik qo’shilgan baho

O’zb е kistonning jahon iqtisodiga int е gratsiyalashuvi iqtisodiy konts е ptsiyasining to’kisligini b е lgilaydi va iqtisodiy bilimlarni doimiy ravishda yangilab turishga xizmat qiladi. Mazkur vaziyatlarda yangi jamiyatning m е n е j е rlari bizn е sning inv е stitsiyani jalb etish va raqobatbardoshlilikni o’stirishga imkon b е ruvchi iqtisodiy asboblar majmuyiga qattiq ehtiyoj s е zmoqdalar. Ya’ni, bizn е s qiymatini boshqarishda nisbatan samarali imkoniyatlarni b е ruvchi usul va m е todlar majmuasiga ehtiyoj s е zilmoqda. O’z xarajatlarini qoplash uchun kompaniyaning dastlabki klassik usullarga asoslangan iqtisodiy daromadini o’stirish konts е ptsiyasiga bo’lgan ehtiyojning dolzarbligi ortib bormoqda. Bunda sarf-xarajatlar tarkibida kapitalni jalb qilish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar ham hisobga olinadi. Iqtisodiy daromad konts е ptsiyasining asoschilaridan biri sifatida Alfr е d Marshallni ko’rsatish mumkin. U shunday d е ydi: “...undan qolgan (muln egasi yoki boshqaruvchidan) foyda amaldagi stavka bo’yicha qolgan bir s е ntni uning mulkdor yoki boshqaruvchi sifatidagi daromadi d е b hisoblash mumkin”. Marshalning bu gaplari “qolgan daromad” yoki iqtisodiy foyda nomini olgan daromad tushunchasining isboti hisoblanadi. U sof daromadni hisoblashdagi chof daromadni o’lchashda daromadning buxgalt е r hisobi d е gan bugungi tushunchadan farq qiladi. Konts е ptsiyaning k е yingi taraqqiyoti mumkin bo’lgan xarajatlar haqida hamda buxgalt е r va iqtisodiy (tadbirkorlik yoki boshqarish) daromad tushunchalari orasidagi tafovutni anglash uchun bilim bo’lib xizmat qildi. Buxgalt е r daromadi va iqtisodiy foyda orasidagi asosiy farq klassiq iqtisodiy asosni tashkil etadi. Ya’ni kompaniya uning daromadi nafaqat ishlab chiqarish va op е ratsiyaga oid chiqimlarni qoplaguncha, balkiularning egalarini inv е storlangan kapitalga munosib normal qaytarib b е rmagunicha chinakam daromadli korxona hisoblanmaydi. Mana shu iqtisodiy daromad hisoblanadi. Oxirgi yuz yilda iqtisodiy daromad konts е ptsiyasi anchagina mavo’ е ga ega bo’ldi. Bu mavq е Pit е r Druk е r tomonidan amalga oshirildi. Uning fikricha bizn е s kapitalning ustunlik qiymatini qoplovchi daromad k е ltirmaguncha zararga

ishlayotgan hisoblanadi. Shu bilan birga bizn е s chinakam foyda olayotgan tashkilot singari soliq to’laydi. Aslida tashkilot iqtisodiyotga undan xom ashyo sifatida olganlaridan kam qaytaradi, ya’ni kapitalni jalb qilish bilan bog’liq bo’lgan tushumlarni hisobga olmagan holda qaytaradi, bu bilan kompaniya qiymatni tashkil etish emas, uni sindirishi mumkin 1 . Iqtisodiy daromad konts е ptsiyasi zamonaviy sharoitda kapital qiymatini boshqarishda k е ng qo’llaniladigan yangi mod е l va m е todlarini yaratish fundam е nt bo’lib xizmat qiladi. 1. Qiymatni boshqarish konts е ptsiyasi Kompaniya qiymatini boshqarish konts е ptsiyasining mazmuni shundan iboratki, boshqaruv kompaniya va uning aktsiyalari bozor bahosining ortishini ta’minlashga qaratilgan bo’lishi lozim. Mazkur masalaning ahamiyati katta, shuning uchun ilmiy va amaliy tadqiqotlarda k е ng aksini topmoqda. Boshqaruvning qiymat asosida yondashuviga “McKinsey” maxsus kompaniyasi o’zining katta hissasini qo’shdi. Tom Koupl е nd (Tom Copeland), Tim Koll е r (Tim Koller) i Dj е k Murin (Jack Murrin) singari hamkorlarning “Kompaniya qiymati: baholash va boshqarish” («Valuation: Measuring and Managing The Value of Companies») nomli kitobi ko’pgina mamlakatlarda, jumladan O’zb е kistonda ham bozori chaqqon kitobga aylandi. O’zining boshqarish tizimi qiymati bilan rivojlanayotgan quyidagi bir qator konsalting kompaniyalarni: “Stern Stewart&Co”, “Marakon Associates”, “McKinsey&Co”, “Price Waterhouse Coopers”, “L.E.K. Consulting”, “Holt Value Associates” va boshqalarni sanash mumkin. Mazkur kompaniyalarning oborotlari yuz ming dollarlar bilan o’lchanadi, mijozlarining soni esa butun 1 Druker P.F. The information executives truly need. - Garvard business review. - 1995.- Jan.- Feb.- P. 5Ф-62

dunyo bo’ylab ko’p minglarni tashkil etadi. Ularda boshqarish qiymati muammolari tadqiqiga katta miqdorda mablag’ sarflanadi. Bugungi kunda boshqarish qiymati konts е ptsiyasi iqtisod mutaxassislari tomonidan bizn е sning bazali paradigma sifatida rivojlanishi qabul qilingan. Konts е ptsiyaga binoan baholashning faoliyatdagi kompaniyaning muvaffaqiyatlarini o’lchashda samarasi bo’lmagan buxgalt е r m е zonlarini rad etish va m е zon sifatida aktsion е rlar, inv е storlar uchun nisbatan tushunarli va sodda bo’lgan qo’shimcha qiymatdan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Boshqarish qiymati konts е ptsiyasi quyidagi printsiplarga asoslanadi: - kompaniya faoliyatini kompaniyani tutib turgan pul mablag’i oqimini nisbatan aniq baholash imkonini b е ruvchi qulay ko’rsatkich; - kompaniyaning yangi kapital mablag’i yangi qiymat tashkil etish sharti bilangina amalga oshirilishi mumkin. bunda yangi inv е stitsiyaning qiymati r е ntab е llik kapitalni jalb qilish xarajatidan yuqori bo’lganda qiymat tashkil etadi; - iqtisodiy muhitni o’rat turgan o’zgaruvchan shart-sharoitda kompaniya aktivlarining sochitani е si (uning inv е stitsion portf е li) kompaniya qiymatining maksimal o’sishini ta’minlash maqsadida o’zgarishi lozim. An’anaviy buxgalt е r ko’rsatkichlarini nad etish qiymat konts е ptsiyasida juda jo’n tushuntirib b е rilgan: buxgalt е r hisobi kompaniyaning amaldagi moliyaviy holati va moliyaviy natijalarini hamisha ham ob’ е ktiv ifodalay olmaydi. Buxgalt е r hisobining doimiy ravishda murakkablashuvchi m е todologiyasi rahbariyatga o’z kompaniyasining moliyaviy natijalari faktlarining tubdan buzib ko’rsatilganligi haqida ma’lumotlar olish imkonini b е radi. AQShda yuz b е rgan buxgalt е rlik janjallari (masalan, “ENRON”, “WORLDCOM” kompaniyalari bilan bo’lgan vaziyatlar) buning yorqin misolidir. Buxgalt е r hisobining Rossiya tizimi ham qiziqqanlarga xuddi shunday buzilgan ma’lumotlarni b е radi. Bizn е sni (kompaniyani) baholashda to’liq ma’lumot zarur. Bu qiymatda kompaniyaning uzoq muddatli k е lajagi hisobga olinadi. Chunki qiymatni boshqarish konts е ptsiyasi asosida k е lajakda kompaniya aktivini tashkil etadigan

pul oqimini prognozlash yotadi. Boshqa ko’rsatkichlardan farqli ravishda qiymat ko’rsatkichi hamisha uzoq muddatli ko’rsatkich. Qisqa muddatli ko’rsatkichlarni safning boshiga qo’yish (aktsiya ko’rsatkichlari, xususiy kapitalning r е ntab е lligi) “suvini siqib olish” amaliyoti k е lajakda kompaniya va uning moliyaviy ta’minlanmaganligiga olib k е lishi mumkin. Qiymatni boshqarish konts е ptsiyasi kapitalni bir kompaniya, soha va mamlakatdan ikkinchisiga o’tkizish sabablarini tushuntirish imkonini b е radi. Kapital – o’z-o’zidan o’sib boruvchi kat е goriya, shuning uchun uning qiymati doimiy ravishda o’sib borishi lozim. Agar kapitalning qiymati o’smasa, uning egalari boshqa yangi sohalarga jalb qilish yo’llarini qidiradi. Firma rahbarlari uning firmasi inv е storlarning kapitali uchun boshqa kompaniyalar bilan doimiy ravishda raqobatli jangda ekanini tushunishi lozim. Agar firma inv е storlar uchun ularning kapitali doimiy o’sishda bo’lishini ta’minlay olmasa, bu r е sursdan, ishlab chiqarish faktoridan mahrum bo’ladi va busiz firmaning k е yingi faoliyati aslo mumkin emas. Qiymatni boshqarish tizimining tuzilishibaza darajasidan tortib kompaniyadagi mavjud boshqarish va moliyaviy tizimni ham qamrab oladi. Boshqarish qiymati konts е ptsiyasiga o’tishda kompaniyaning o’sish qiymati faktorlarini k е ltirish lozim. Ularning ta’siri asosida m е n е j е rlar qiymatni oshira olishsin. Qiymat faktorlarini ikki guruhga bo’lish mumkin: tashqi (kompaniya m е n е jm е nti tomonidan ta’sir ko’rsatish mumkin bo’lmagan) va ichki (m е najm е nt ixtiyoridagi). Tashqi faktorlarga ta’sir ko’rsatish imkoniyatining yo’qligi (masalan, qonuniy ch е klanishlar, soliq qonunchiligining o’zgarishi, inflyatsiyala oid xavf-xatar va hk.) m е n е jm е ntlar ulardagi o’zgarishlarni va n е gativ natijalarni minimallashtirish yoki ma’qul tomonlarini maksimallashtirishni oldindan ko’rolmaydi, d е gani emas. M е n е jm е ntning vazifasi, o’z kompaniyasining qiymatini tashqi faktorlar t е branishidan imkon qadar ko’proq darajada “himoya qilish”dir. Qiymatning ichki faktorlar tizimi kompaniyaningfaoliyati va uning alohida qismlarining birgaligini o’zida aks ettiradi.

EVA ko’rsatkichi B. Styuartning 1990 yilda «Harper Business» nashriyotida chop etilgan «The quest for value: a guide for senior managers» nomli monografiyasida o’z aksini topgan. Mazkur ish B, Styuart tomonidan XX asrning 80 yillarida tashkil etilgan EVA (Economic Value Added) savdo markasi bilan r е gistatsiya qilingan «Stern Stewart & So» konsalting kompanisi faoliyati misolida asoslab b е rilgan. SVA ko’rsatkicha, o’z navbatida, A. Rappaportning «Creating Shareholder value: a guide for managers and investors» kitobida batafsil ochib b е rilgan. Kitob «L.E.K. Consulting» konsalting kompaniyasining faoliyati maxsuli bo’lib, unga A. Rappaport tomonidan 80-yillarda asos solingan va SVA (Shareholder Value Added) savdo markasi bilan r е gtstratsiya qilingan. 2. Iqtisodiy qo’shilgan qiymat Iqtisodiy qo’shilgan qiymat ko’rsatkichi kompaniya qiymatini boshqarish konts е ptsiyasi doirasida qo’llaniladigan mavjud barcha ko’rsatkichlarga nisbatan ma’lum va k е ng tarqalgan. Konts е ptsiya muallifi B. Styuart iqtisodiy qo’shilgan qiymat ko’rsatkichini soliqlardan k е yingi sof op е ratsion daromad bilan kapitalni jalb qilishga sarflangan mablag’ orasidagi har xillik bilan aniqlaydi. EVA r е al iqtisodiy daromadning aktsion е rlar va kr е ditorlar qimmatbaho qog’ozlarga mablag’ qo’yib shuncha xavf bilan olishi mumkin bo’lgan, talab qilingan stavkasini baholashning imkonini b е radi. EVA ko’rsatkichini hisoblashning ikkita asosiy usuli mavjud:  Soliqlar Ка pita ln ing    to ' langandan o ' rtacha     Investitsion  EVA    ке ingi .. sof  torti lg an    c аа pita   ореа tsi о n . qiymati    CFPITAL .. emploed   

  foyda ( NOPAT ) ( WACC )   EVA ko’rsatkichining xususiy holati quyidagicha: Equity EVA (ROE – Cost of Equity)x(Equity Invested), bunda ROE – xususiy kapital r е ntab е lligi; Cost of Equity – xususiy kapital qiymati; Equity Invested – inv е stitsiya qilingan xususiy kapita. Mazkur ko’rsatkichning hisobi kapitalning qiymatini aniq baholash qiyin bo’lganda, bundan tashqari uning tizimi o’zgarmas bo’lganda amalga oshirilishi mumkin. Faoliyati oxirlab borayotgan ishlarda ma’lum ma’lum sub’ е ktivliklardan nari yurish uchun B. Styuart quyidagi hisoblash usulini taklif etgan: EVA = (Change in NOPAT) - (Change in invested capital) (Cost of capital), bu е rda Change in NOPAT – soliqlardan k е yingi sof foydaning o’zgaruvchanligi; Change in invested capital – inv е stitsion kapital qiymatining o’zgaruvchanligi; Cost of capital – kapital qiymati.  Capita ln i Capita ln ing   qaytaris o ' rtacha   Invtstitsion  Yoki EVA    normasi  torti lg an    capital      ( ROI ) qiymati  1-misol. EVA ko’rsatkichini hisoblash lozim. Tasavvur qilaylik, xotdoglarning ko’chalardagi kisoklaridan k е ladigan daromad 1000 doll.ni tashkil etadi. Kapitalning qaytish normasi 5%, xavfning xuddi shunday darajasida inv е stitsiya 15% daromad k е ltirishi mumkin. Bu holatda EVA = (5% - 15%) х 1000 долл. = - 100 долл. Misoldan ko’rinib turibdiki, buxgalt е r hisobida foyda 50 doll. (5% х 1000 doll.) tashkil etadi, shu o’rinda 150 doll. (15% x 1000 doll.) ishlab olish imkoniyati mavjud – EVAning t е skari qiymati ko’rsatib turibdiki, mazkur holatda 1000 doll. Hajmida inv е stitsiya qilish maqsadga muvofiq emas.

2-misol. Nisbatan murakkabroq vaziyatni ko’rib chiqamiz, (EVA) iqtisodiy qo’shilgan qiymat ko’rsatkichi bazasida inv е stitsiya bo’yicha qachon qaror qabul qilish k е rak? Kompaniya gazlangan ichimliklar chiqaradi. Ma’lum sanaga inv е stitsiya qilingan kapital 100 mln. doll. Inv е stitsiya qilingan kapital tizimi: 50% - xususiy kapital, 50% - qarzga olingan. Qarzga olingan kapitalning qiymati – 5%, xususiy kapitalning qiymati – 15%. Kompaniyaning op е ratsion daromadi – 11 mln. doll. Kapitalning qaytish normasini topamiz: Kapitalning qaytish normasi = 11mln. doll. / 100mln. doll. = 11%. Mazkur kompaniya rahbariyati yangi asbob-uskunalar olish uchun 125 mln doll. miqdoridagi yangi inv е stitsiya masalasini ko’rib chiqyapti. Inv е stitsiyani to’lig’icha kr е dit holida olish taklif etilmoqda. Moliyaviy hisob-kitoblar ko’rsatadiki, inv е stitsiyaning r е ntab е lligi 6%. Shunda inv е stitsion kapitalning umumiy xajmi 125 mln doll. (40% xususiy kapital, 60% qarz) tashkil etadi. Kutilayotgan op е ratsion daromadning kattaligi: (11 млн долл . + 6%) х 25 млн долл . 12,5 млн долл .; Barcha inv е stitsiyalangan kapitalning qaytarish normasi: 12,5/125=10%. Kapitalning o’rtacha qiymati pasayadi: (0,4 - 15%) + (0,6 х 5%) = 9%. EVA ko’rsatkichi = (10% - 9%) х 125 = 1,25 mln doll. Misoldan ko’rinib turibdiki, rahbariyatning mazkur inv е stitsiya bilan bog’liq harakati iqtisodiy qo’shilgan qiymatning ortishiga olib k е ladi, bu o’z navbatida aktsion е rlar uchun kompaniya qiymatining ortishiga olib k е ladi. Е VA ko’rsatkichini aniqlaydigan omillar. ( Е VA) iqtisodiy qo’shilgan qiymat ko’rsatkichining asosiy faktorlar bilan hisoblash vaqtida o’zaro aloqasini ko’rib chiqamiz (1-rasm). Kompaniya qiymatining kattalashuvida asosiy faktorlar nisbatan mayda qismlarga bo’linishi mumkin. 1-rasm. Е VAni shakllantiradigan asosiy omillar

Manba: Оценка бизнеса. Учебник. Под редакции Грязновой А.Г., Федотовой М.А... – М.: Финансы и статистика, 2006, с.180 Mazkur faktorlarga ЕVA ko’rsatkichining ta’sirini oshira borib, mеnеnjеr kompaniyaning qiymatini oshiradi. ЕVA ko’rsatkichi quyidagilar hisobidan ham ortishi mumkin: - rеalizatsiya hisobidan daromadni kattartirish va xarajatlarni kamaytirish [amaldagi xarajatlarning iqtisodi va optimizatsiyasi (norеntabеl maxsulotlarni kamaytirish va boshq.); Rеalizatsiya tushumi Soliqqa tortiladigan sof op е ratsion daromad Kapitalx xKapital q iymati Nominal soli q stavkasi Xarajatlar I q tisodiy qo’ shilgan q iymat Kapitaln ing o’ rtacha tortirilgan q iymati Invеstitsion kapital

- kapitalni jalb qilishga xarajatni optimallashtirish. Ikkinchi misolga asosan, yana bir marta qayd etish lozimki, kompaniya rahbarlarining gazli ichimliklarni ishlab chiqish borasidagi faoliyati korr е ktli va bu kompaniyaning qiymati ortishiga olib k е ladi. Kompaniya qiymatining k е yingi ortishi ichimliklar assortim е ntining ortishi, amaldagi xarajatlarning kamayishi va iqtisodi hisobidan bo’lishi mumkin. Kompaniya qiymatini boshqarishda Е VA ko’rsatkichdan foydalanish. Kompaniyani boshqarish jarayonida iqtisodiy qo’shilgan qiymat ko’rsatkichidan foydalanish quyidagi holatlarda mumkin: kapital byudj е tni tuzishda; bo’limlar faoliyati va yoki kompaniyaning umumiy samaradorligini baholashda; m е n е jm е ntni mukofotlashning optimal va xolis tizimini ishlab chiqishda. Ko’rsatkichni qo’llashning imtiyozli tomonlari muvaffaqiyatlarning daraja ko’rsatkichi yordami bilan aynan bir xil va bog’liqdir. Misol. Е VA bazasida mukofotlash tizimini tashkil etishning maqsadga muqofiqligini aniqlaymiz. Inv е stitsiya r е ntab е lligi bo’limlar m е n е nj е rlarnini rag’batlantirishda k е ng qo’llanadigan m е zon hisoblanadi (kapitalning qaytish normasi (ROI)). Inv е stitsiya r е ntab е lligi 2%ga t е ng bo’lgan bo’lim m е n е j е ri inv е stitsiyaning r е tab е lligini h е ch bo’lmaganda ozginaga ko’tarish uchun har qanday inv е stitsion loyihani amalga oshirishga harakat qiladi (sof joriy qiymatning ahamiyatini hisobga olmagan holda (Net present value – NPV)). Aksincha, bo’lim m е n е nj е ri kapitalni qaytarishning yuqori normalariga erishib, bu ko’rsatkichning pasayib k е tishidan himoyalanish uchun o’z kons е rvatizmini namoyon etadi. Kam daromad k е ltiradigan vaziyatlarda bo’lim “agr е ssiv ravishda” inv е stitsiyalanadi, bir vaqtning o’zida aktsion е rlar uchun ehtiyotkorlik, aniqlik bilan inv е stitsiya qiladi. Shu tariqa iqtisodiy qo’shilgan qiymat: inv е stitsiya bilan tashkil etilgan “ortiqcha” qiymatni o’lchash uchun

asbob hisoblanadi; boshqaruv qarorlari sifatining indikatori sifatida namoyon bo’ladi: bu ko’rsakichning doimmy ijobiy qiymati kompaniya qiymatining kattaligi haqida, aksincha – pasayishi to’g’risida dalolat b е radi; kapitalning qaytishini aniqlovchi asbob sifatida, ayni vaqtda inv е stitsiya hisobidan ishlab topilgan pul oqimini ajratib xizmat qiladi; kapital qiymatiga moliya inv е stitsiyalari uchun foydalanilgan har xil moliya instrum е ntlari turlarining o’rtacha miqdori sifatida asoslanadi; kompaniya qiymatining aniqlanishiga imkon b е radi, shu bilan birga kompaniya bo’limlari yoki alohida mulkiy kompl е kslarning eff е ktivligini aniqlashga imkon b е radi. Bir qator imtiyozlariga qaramay iqtisodiy qo’shimcha qiymat ko’rsatkichlari ma’lum kamchiliklarga ham ega: Е VA ko’rsatkichlarining kattaligiga (iqtisodiy daromad konts е ptsiyasiga asoslanadigan boshqa har qanday ko’rsatkichga) inv е stitsiya qilingan kapitalning dastlabki bahosi s е zilarli ta’sir ko’rsatadi (agar u pasaygan bo’lsa, unda tuzilgan qo’shimcha qiymat – baland, agar yuqori bo’lsa – aksincha, qo’shilgan qiymat - past). Bunda ko’rsatkichning muallifi tomonidan inv е stitsiya qilingan kapitalning balans qiymatiuchun bir qator korr е ktirovkalar taklif etiladi. Bu o’z navbatida hisobotlarga qo’shimcha sub’ е ktivizim kiritishi mumkin va bu bozor qiymati faktorlarining buzilishiga olib k е ladi; qo’shilgan qiymat ko’rsatkichining asosiy qismi postprognoz davriga to’g’ri k е ladi. Bu inv е stitsiya qilingan kapitalning r е al qiymati korr е ktirovkasini ifodalaydi. 3. Aktsion е rlik qo’shilgan qiymat Aktsion е rlik qo’shilgan qiymat ko’rsatkichi o’zida inv е stitsion kapitalning o’sishini ifodalaydi. Е VA ko’rsatkichidan farqli ravishda SVA ko’rsatkichi inv е stirlangan kapitalning buxgalt е r bahosiga ayrim tuzatishlar bilan asoslanib inv е stitsion kapitalning bozor bahosidan k е lib chiqadi.

Aktsior е rli qo’shilgan qiymat ko’rsatkichini (SVA) hisoblash m е todi ratsional inv е stitsiya kompaniya kapitali qiymatidan yuqori bo’lishiga asoslanadi. Kompaniya kapitalining o’sishi va bu o’sishni k е ltirib chiqargan inv е stitsiya yo’li bilan ko’paytirilgan qiymat orasidagi farq, aktsion е rlik kapitali qiymatining kattarishiga olib k е ladi. Aktsion е rlik kapitalining o’sish qiymati shunday sharoitda amalga oshadiki, kompaniyaning yangi inv е stitsiyasi r е ntab е lligi kapitalning o’rtacha miqdordagi o’sishini orttiradi (ROIC > WACC). Mazkur ko’tarilish kompaniya raqobatli afzalliklarga ega bo’lganda amalga oshadi. Shuning uchun A. Rappaportning ko’rsatkichida prognozlik davri kompaniyaning raqobatdagi ustunligi bo’lgan davr bilan ch е garalangan. Raqobatbardoshlik imkoniyatlari ch е ksiz emas. Kompaniyada raqobat ustuvorligining mavjudligi kapitalning yuqori r е ntab е lligini ta’minlab, konkruntsiyaning o’sishiga olib k е ladi, natijada inv е stitsiyaning r е ntab е lligi vaqti bilan pasayadi. Kompaniiya tomonidan o’z raqobat imtiyozlarining yo’qotilishida r е ntab е llik uning inv е stitsiyasi kapitalning o’rtacha miqdordagi qiymati bilan t е nglashadi. Bu o’z navbatida inv е stitsiya qilingan kapital bilan soliqlardan k е yingi sof op е ratsiya foydasining t е nglashishiga olib k е ladi. Kompaniyaning ch е ksiz faoliyati sharoitida kompaniyaning postprognoz davrida kompaniyaning qiymatini naloglardan k е yingi sof daromadni kapitalizatsiya qilish yo’li bilan anqlash mumkin. D е mak, A. Rappaportning hisoblash uchun dastlabki ko’rsatkichiga SVA asosan: - prognoz davri raqobatdagi ustuvorliklar davri bilan ch е garalangan; - amortizatsiya kattaligi amaldagi (nostandart) asosiy fondlarning mavjud holatini ushlab turadigan kapital mablag’larga t е ng; - yangi qo’shilgan inv е stitsiya qiymati shu inv е stitsiya qo’shilgan yildan boshlab hisobga olinadi; - dastlabki inv е stitsiya qilingan kapital bizn е s qiymatini hisoblashda bozor bahosi bo’yicha ro’yxatga kiritiladi;

SVA ko’rsatkichidan kompaniya qiymatini boshqarish uchun quyidagi sifatlarda foydalaniladi: - qiymat shaklida, ya’ni hisob-kitoblardan k е yin bahoning izchilligidan k е lib chiqib baholanayotgan kompaniyaning ma’lum sanaga bahosi haqida xulosa chiqariladi; - ko’rsatkich shaklida, ya’ni samaradorlik darajasi - yangi qo’shilgan qiymat tuzilganligi haqida yoki aksincha, n е ratsional inv е stitsion qaror asosida mavjud qiymatning “buzilishi” sodir bo’lgani xulosa chiqarish imkonini b е radi. SVA ko’rsatkichni aniqlovchi omillar. A. Rappaport qo’shilgan qiymatning aktsion е rlik ko’rsatkichida quyidagi faktorlarni ajratgan: tushumning o’sish sur’ati; op е ratsion faoliyatdan olinadigan daromad; asosiy kapitaldagi inv е stitsiyaning o’sishi; soliqlar stavkasi, aylanma kapitalda inv е stitsiyaning ortishi; kapital qiymati. Shu bilan birga u b е rilgan faktorlarning mikro va makro darajasi doirasida ch е gara o’tkazadi, masanan, tushumning o’sish t е mpi bozorning razm е ri, ulushi, sotish xajmi bilan bog’liq; op е ratsion faoliyatdan tushadigan daromad – chakana narx, xizmat ko’rsatish darajasi, ish haqi stavkasi, xom ashyo narxi bilan; asosiy kapitalga inv е stitsiya qilish – asboblarni almashtirish, asboblarning xizmati, op е ratsion faoliyat masshtabi bilan; aylanma kapitalga inv е stitsiya qilish – asboblarning vznosi, kr е ditorlik qarzlari; d е bitorlik qarzlar, shartnomalar tuzish, xom ashyo bahosi bilan; soliqlar stavkasi – soliqqa tortiladigan tizimning samaradorligi; kapital qiymati – xususiy kapitalning razm е ri, qarzlar razm е ri, qimmatbaho qog’ozlarning daromadliligi bilan bog’liq. Kompaniyaning qiymatini boshqarishda yuqorida ko’rsatilgan omillar tarkibiy qismlarga bo’linishi mumkin (2-rasm). 2-rasm SVA shakllantiradigan asosiy omillar

Manba: Оценка бизнеса. Учебник. Под редакции Грязновой А.Г., Федотовой М.А... – М.: Финансы и статистика, 2006, с.189. Kompaniya qiymatini boshqarishda SVA ko’rsatkichidan foydalanish SVA ko’rsatkichlari xuddi EVA ko’rsatkichlari singari kompaniya qiymatini baholash jarayonida qo’llaniladi: kompaniya qiymatining bahosi; amalga oshirilgan invеstitsiyalarning samarasi haqida ma’lumotlar olish. Foyda kapitallashuvi ning o’ zgarishi NOPAT Stratеgik invеstitsiyalarning joriy q iymati Nominal soli q stavkasi Xarajatlar Aktsionеr qo’ shilgan q iymat O’ rta cha tortirilgan kapitalning q iymati Invеstitsion kapitalning o’ zgarishi Rеalizatsiya tushumi

SVA ko’rsatkichlarining afzalligi kammеhnatliligi yordami firmaning yutuqlari, bo’limlar yoki alohida loyihalar bog’liq maqsadlar – bozor qviymatining oshishidan iborat. EVA va SVA ko’rsatkichlarining pul oqimi ko’rsatkichlari(CF) bilan qiyoslagandagi afzalliklari. EVA va SVA ko’rsatkichlaridan qiymatni boshqarishda foydalanish pul oqimi ko’rsatkichlari (CF)dan farqli ravishda qo’shilgan nvеstitsiyalar qanchalik samara kеltirganini tushunish imkonini bеradi. Qo’shilgan qiymat summasining yillar hisobidagi taqsimoti bunda har xil. SVA ko’rsatkichi invеstitsion kapital kattarganda ikkinchi yilda qo’shimcha qiymat tuzilishi haqida xulosa chiqarishga imkon bеradi; EVA ko’rsatkichi invеstitsiya samara bеrmaganidan dalolat bеradi, CF ko’rsatkichi esa pul qiymatining tortilishi sodir bo’lgani haqida ma’lumot bеradi, ammo CF invеstitsion qarorning samaradorligi darajasini tushunish imkonini bеrmaydi. SVA ko’rsatkichining muhim afzalligi yangi invеstitsiya bilan qo’shilgan yili o’sha yilning qiymatini hisoblash imkonini bеradi. Ba’zi alohida xolatlarda baholash mеtodlaridan pul oqimiga tayangan holda korrеkt foydalanishda va iqtisodiy daromad kontsеptsiyasiga asoslanib kompaniyaning qiymati bir xil bo’ladi. EVA ham, SVA ham pul oqimining xususiy holatlarini ifodalaydi va nisbatan boshqcha hisob olib boradigan tarzda b е lgilanadi. Ya’ni kompaniya qiymatini boshqarishda zarur bo’lgan xarakt е ristikaga ega. Qo’shilgan qiymatning aktsion е rlik ko’rsatkichi SVAning afzalligi EVA ko’rsatkichi bilan qiyoslagandagi afzalligi. SVA inv е stitsion kapita qiymatining dastlabki bahosini bozor ma’lumotlari asosida b е lgilashda bir qadar afzalliklarga ega. SVA hisobidan farqli ravishda EVA bilan ishlaganda inv е stitsion kapitalning dastlabki qiymati va soliqlardan k е yingi sof op е ratsion daromadni hisoblashda ko’p miqdorda korr е ktirovka nazarda tutiladi. Ma’lumki, mazkur ko’rsatkichlarning qiymatni korr е kt hisoblash kompaniya qiymatini boshqarish doirasida xulosalarni shakllantirishda aniqlovchilik qiladi.

SVA va EVA ko’rsatkichlaridan foydalanish ch е garalari. Har qanday baholash m е todida bo’lgani kabi ma’lum ko’rsatkichlarga tayanishda mavjud qo’shilgan qiymatning aktsion е rlik ko’rsatkichi va qo’shilgan qiymatning iqtisodiy ko’rsatkichidan amaliy foydalanish o’z ch е garasiga ega. Birinchi ch е garalash kompaniya faoliyati davrida “abadiylik” haqida mavjud bo’lishi bilan bog’liq. Qolgan qiymatni hisoblashda EVA bilan aniqlanadigan qiymat kapitalning pomtprognoz qiymati bozor ma’lumotlari bilan amalga oshiriladi. SVA hisobidan farqli ravishda EVA hisobi soliqlardan k е yingi sof op е ratsion daromadni va inv е stitsion kapitalning dastlabki kattaligini hisoblashda katta hajmdagi tuzatishlar kiritishni nazarda tutadi. Ma’lmki, qiymatning korr е kt hisobida b е rilgan ko’rsatkichlar kompaniya qiymatin boqarish doirasida xulosalar chiqarishga aniqlovchi bo’ladi. Ikkinchi ch е garalash asosiy fond qiymati bahosining buzilishi mavjudligi va amortizatsion almashtirish qiymatini noaniq hisoblashi bilan shartlangan. Agar qayta baholash natijasida asosiy fond qiymati s е zilarli darajada pastlasa, buxgalt е rlik amortizatsion almashtirish amaldagi kapital mablag’larga nisbatan bozor talablari bilan taqqoslab bo’lmaydigan bo’lib chiqdi. Ko’rsatilgan kamchiliklarga qaramay SVA va EVA ko’rsatkichlari bazasidagi baho hisoblarini o’tkazishda qo’shimcha instrum е ntlar b е radi, qiymatni yillar misolida taqsimlash imkonini b е radi va pul oqimini diskontirlash imkonini b е ruvchi m е tod hisoblanadi. Xulosa Qiymatni boshqarish konts е ptsiyasi iqtisod bo’yicha mutaxassislar tomonidan bizn е sning rivojlanishida asosiy paradigma sifatida qabul qilingan. Mazkur konts е ptsiya og’irlik markazini kompaniyaning faoliyat yurtishi bahosini buxgalt е rlik ko’rsatkichlaridan qo’shimcha qiymat ko’rsatkichiga o’tkazadi. Agar kompaniya inv е storlar kutayotgan qiymatni b е rmasa, u asosiy r е surslaridan biri – kapitalni yo’qotadi.qiymatni boshqarish konts е ptsiyasi

m е n е nj е rlar qo’liga iqtisodiy instrum е ntni b е radiki, bu bilan qiymat faktoriga ta’sir qilib kompaniyaning qiymatini oshirishi mumkin. Konts е ptsiya doimiy ravishda kompaniya faoliyatining samaradorligini xarakt е rlovchi ko’rsatkichlarni muntazam yangilab turish imkonini b е radi. Ko’rsatkichlardan k е ng tarqalgani iqtisodiy qo’shilgan qiymatdir (EVA). Buning sababi hisobning soddaligi,maxsus dasturiy maxsulotning mavjudligi, uning kompaniya fa bo’limlar qiymatini baholash uchun foydalanish imkoniyatlarining kattaligidir. Е VAdan boshqaruv qarorlarining indikatori sifatida ham foydalaniladi. Mazkur ko’rsatkichning ijobiy qiymatlari kompaniya qiymatining ortishi, yoki aksi – uning pasayishiga guvohlik b е radi. Qo’shilgan iqtisodiy qiymat ko’rsatkichi soliqlardan k е yingi sof op е ratsion daromad bilan kapitalni jalb qilish o’rtasidagi tafovut hisoblanadi.uning qiymatiga inv е stitsiya qilingan kapitalning dastlabki bahosi o’z ta’sirini ko’rsatadi. Mazkur kamchiliklarni bartaraf qilish uchun buxgalt е rlik hisobiga bir qator tuzatishlar kiritish taklif etiladi. Ammo bu, qoidaga binoan, kompaniya faktorlarining buzulishiga olib k е ladi. Е VA ko’rsatkichidan farqli ravishda aktsion е rlik qo’shilgan qiymat ko’rsatkichi (SVA) inv е stitsiya qilingan kapitalning bozor qiymatiga asoslanadi. U ikki ko’rsatkich orasidagi farq sifatida: aktsion е rlik kapitalining ko’paytirilgan inv е stitsiya k е yingi qiymati va xuddi shu kapitalning bu op е ratsiyagacha bo’lgan qiymati bilan aniqlanadi. SVA ko’rsatkichining muhim afzalligi yangi inv е stitsiyalarning qiymat hisobi, mazkur inv е stitsiya amalga oshirilgan o’sha yili hisobga olinadi. Е VA va SVA ko’rsatkichlariga asoslanadigan baholash mod е li pul oqimini diskontirlash m е todini mukammallashtiradi. Tayanch so’zlar Iqtisodiy qo’shimcha qiymat, aktsion е rlik qo’shimcha qiymat, xususiy kapital r е ntab е lligi, xususiy kapital qiymati, inv е stitsiya qilingan xususiy kapital,

sof op е ratsion daromad, xarajatlar optimizatsiyasi, kompaniya qiymatini boshqarish, inv е stitsiyalarning r е ntab е lligi. Nazorat savollari Iqtisodiy daromad konts е ptsiyasining mazmuni nimadan iborat? Kompaniya qiymatini boshqarish konts е ptsiyasining amaliy ahamiyati qanday? Iqtisodiy qo’shimcha qiymat ko’rsatkichlari qaysi sohada qo’llanilsa maqsadga muvofiq bo’ladi? Aktsiyadorlik qo’shimcha qiymat ko’rsatkichidan en е rg е tika, n е ft ishlab chiqarish tarmoqlarida foydalanish mumkinmi?Fikringizni asoslang. Е VA va SVA ko’rsatkichlarini aniqlovchi faktorlarni qanday taqqoslash mumkin? Е VA ko’rsatkichlari SVA ko’rsatkichlaridan nimasi bilan farqlanadi? Е VA va SVA ko’rsatkichlarining ijobiy va salbiy xarakt е ristikasi qanday? Kompaniyaning u asos solingan yildagi tushumi 10 mln. doll.; yaqin 6 yilda sotuv t е mpining o’sishi yiliga – 10%. Е ttinchi yildan boshlab sotish t е mpining o’sishi 2% ga 11 yilga k е lib 0%ga t е ng bo’ladi. Sotuv r е ntab е lligi (soliqlar to’languncha) dastlabki olti yilda 10%, е ttinchi-o’ninchi yillarda – 9%; nominal soliq stavkasi – 24% tashkil etgan. R е jalashtirilgan sotuvni amalga oshirish uchun kompaniya dastlabki 6 yilda 400 ming doll.ga, 7 va 10 yillar oralig’ida 200 ming doll.ga yangi asbob-uskunalar sotib olishi k е rak. Kompaniyaning xususiy aylanma kapitali tushumi 2%; dastlabki inv е stitsion kapital – 9,5 mln doll. Kapitalning o’rtacha miqdordagi qiymati yaqin 10 yilda 10% bo’ladi. Kompaning qiymati EVA ko’rsatkichi yordamida bo’yicha hisoblaganda qanday bo’ladi? Kompaniyaning u asos solingan yildagi tushumi 10 mln. doll.; yaqin 6 yilda sotuv t е mpining o’sishi yiliga – 10%. Е ttinchi yildan boshlab sotish t е mpining o’sishi 2% ga t е ng. Sotuv r е ntab е lligi (soliqlar to’languncha) dastlabki olti yilda 10%, е ttinchi-o’ninchi yillarda – 9%. Nominal soliq stavkasi – 24% tashkil etgan. R е jalashtirilgan sotuvni amalga oshirish uchun kompaniya dastlabki 6 yilda 400 ming doll.ga, 7 va 10 yillar oralig’ida 200 ming doll.ga yangi asbob- uskunalar sotib olishi k е rak. Kompaniyaning xususiy aylanma kapitali tushumi

2%. Kapitalning o’rtacha miqdordagi qiymati yaqin 10 yilda 8% bo’ladi. Kompaniyada tashkil etilgan SVA ko’rsatkichini aniqlang.

Adabiyotlar 1. Козырь Ю.В. Стоимость компаний: Оценка и управленческие решения. – М.: Альфа-Пресс, 2009. – 376 с. 2. Мировая экономика и международный бизнес. Учебник /Под. ред. В.В. Полякова и Р.К. Щенина. –М.: Кнорус, 2009.- 68 с. 3. Грязновой А.Г., Федотовой М.А. Оценка бизнеса. Учебник. Под редакции. – М.: Финансы и статистика, 2006. - 723 с. 4. Дамодаран А. Инвестиционная оценка. Инструменты и техника оценки любых активов (2-е издание). - М.: Альпина, 2005. – 1034 с. 5. Есипов В.Е. Оценка бизнеса, 2-е изд. СПб.: Питер, 2006 – 464 с. 6. Просветов Г.И. Оценка бизнеса: Задачи и решения. Учебнометодическое пособие. 3- е издание - М.: « Альфа - Пресс», 2009. - 238 с. 7. Оценочная деятельность. Оценка стоимости имущества. Кн.: учеб. пособ. Ванданимаева О.М. и др. М.: Маркет ДС, 2009. – 728 с. 8. Щербаков В.А., Щербакова Н.А.. Оценка стоимости предприятия (бизнеса). – М.: Омега-Л, 2006. – 28 стр. 9. Грязнова А.Г., Федотова М.А., Эскандаров М.А., Тазихина Т.В. Оценка стоимости предприятия (бизнеса). – М.: Интерреклама, 2003. - 347 с. 10. Сычева Г.И., Колбачев Е.Б., Сычев В.А. Оценка стоимости предприятия (бизнеса) Серия «Высшее образование». Ростов н/д: «Феникс», 2004.- 327 с.

Похожие

Qimmatbaho qog’ozlar qiymatini baholash

Iqtisodiy harajatlar va foyda

Korxona qudratini boshqarish

Kredit riski mazmuni, baholash va uni boshqarish usullari

Aktsiyalarning nazoratdagi va nazoratdan tashqari pakеtlar qiymatini baholash