Investitsiyalarni moliyalashtirishning lizing mexanizmi - Экономика - Рефераты

Investitsiyalarni moliyalashtirishning lizing mexanizmi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

97.5 KB

Investitsiyalarni moliyalashtirishning lizing mexanizmi Reja: 1. Lizingning iqtisodiy mohiyati va turlari 2. Lizing to’lovlarini va lizingning moliyaviy samaradorligini aniqlash, banklarda lizing hisobi. 3. Lizing shartnomasi va lizing ob’ekti bilan bog’liq risklar 4. O’zbekistonda lizing kompaniyalari

1. Lizingning iqtisodiy mohiyati va turlari Lizing muomilallarini yuzaga kelishining uzoq tarixiy bosqichlarini harakterlash mumkin. Ilk bor "lizing" atamasi 1877 yilda qo’llanilgan, o’sha davrda "Bell" telefon kompaniyasi o’zining telefon apparatlarini mijozlarga sotmasdan, balki ijaraga berish to’g’risida qaror qabul qilish bilan uning dastlabki qadamlarini boshlagan edilar. Bunga ko’ra, o’rnatiladigan asbob-uskunalar mijozning uyi yoki ofisiga faqat ijara to’lovlari bo’yicha o’rnatiladigan bo’ldi. Lizing jarayonlari bo’yicha asosiy ish faoliyati yuritadigan dastlabki aktsionerlik jamiyati 1952 yilda San-Frantsiskoda tashkil etilgan "United States Leasing Corporation" Amerika kompaniyasidir. Frantsiyada birinchi lizing kompaniyasi 1957 yil, Angliyada-1960 yil, Germaniyada-1962 yil, Italiyada-1963 yil, Yaponiyada-1969 yilda tashkil etilgan. Bunday kompaniyalar vatanimizda 1990 yillarning o’rtalariga kelib tashkil etila boshlandi. Lizing ayrim mamlakatlarda shakllanib, jahon miqiyosida juda keng rivoj topdi. Lekin davrlar o’tishi bilan bu soha bo’yicha xalqaro xamkorlikni huquqiy jihatdan tartibga solishda muammolar paydo bo’la boshladi. Unga ko’ra lizing tushunchasini aniq tasniflash lozimligi talab qilindi. Inglizcha "Leasing", "Lesson" va "Lessee" atamalari o’zbek tilida to’liq o’z ifodasini topmagan. "Leasing" so’zi "ijara" ma’nosida qo’llanib kelinmoqda. Biroq lizing shartnomasi mazmuniga ko’ra, uskunalarni vaqtinchalik foydalanishga berish bo’yicha tomonlarning kelishuvi kelib chiqiladigan va uning kelishuv muddatini tugashi bilan o’z mulkiga o’tishi uni aynan ijara tushunchasi bilan bir xil mazmunda qarashga olib kelmaydi. Hozirgi vaqtda ham "lizing" va "ijara" tushunchalarini ta’riflashda har xil fikrlar mavjud. Buning mohiyati shundaki, mamlakatimiz amaliyotida bu ikki termin turlicha tushunchalardir. To’g’ri, "ijara", "moliyaviy ijara (lizing)", "moliyaviy lizing" va boshqa tushunchalar alohida me’yoriy hujjatlar bilan amaliyotga kiritilgan. Boshqacha qilib aytganda, ijara jarayonlarining ma’lum bir qismi xorijiy "lizing" so’zi bilan nomlanadi. Lekin albatta ularning farqlanish belgilari mavjud.

O’zbekiston Respublikasining 14 aprel 1999 yil qabul qilingan “Lizing to’g’risida”gi Qonunida lizing tushunchasiga quyidagicha ta’rif berilgan: “Lizing ijara munosabatlarining alohida to’ri bo’lib, unda bir taraf (lizing beruvchi) ikkinchi tarafning (lizing oluvchining) topshirig’iga binoan uchunchi tarafdan (sotuvchidan) haq evaziga egalik qilish va foydalanish uchun lizing shartnomasida belgilangan shartlarda berib qo’yish maqsadida mol – mulkni (lizing ob’ektini) oladi”. 1 "Tadbirkorlik faoliyati uchun foydalaniladigan iste’mol qilinmaydigan har qanday ashyolar, shu jumladan korxonalar, mulkiy komplekslar, binolar, inshootlar, uskunalar, transport vositalari hamda ko’char va ko’chmas mulk lizing ob’ektlari bo’lishi mumkin. Yer uchastkalari va boshqa tabiat ob’ektlari, shuningdek erkin muomalada bo’lishi qonun hujjatlari bilan taqiqlangan yoki muomalada bo’lishining alohida tartibi belgilangan mol-mulk lizing ob’ektlari bo’lishi mumkin emas." («Lizing to’g’risida»gi Qonunning 3-moddasi) Jahon amaliyotida, lizingning asosiy tiplari ijara muddati bo’yicha: uzoq muddatli – lizing (uch yil yoki ko’proq muddatda amalga oshiriluvchi); o’rta muddatli – xayring (bir yildan uch yilgacha); qisqa muddatli - reyting (bir yildan kam bo’lgan muddatli). Lizingning asosiy turlariga moliyaviy va operativ lizingni kiritishimiz mumkin. Moliyaviy lizing - lizing beruvchi lizing oluvchi tomonidan belgilangan mulkni sotuvchidan sotib olish va lizing oluvchiga belgilangan to’lov va lizing predmeti to’liq amortizatsiya muddatiga teng bo’lgan muddatga ma’lum bir shartlar asosida vaqtinchalik foydalanishga berishdir. 1 Ўзбекистон Республикасининг “Лизинг тўғрисида”ги Қонуни, 1999 йил 14 апрель, 2 – модда.

1-rasm. Moliyaviy lizing sxemasi . Qaytariluvchi lizing - moliyaviy lizing turi bo’lib, bunda lizing predmeti sotuvchisi bir vaqtning o’zida lizing oluvchi sifatida namoyon bo’ladi. Operativ lizing- lizing beruvchi mulkni sotib olib, uni lizing predmeti sifatida belgilangan to’lov hisobiga, shartnomada belgilangan ma’lum bir muddatda tegishli shartlar asosida vaqtinchalik egalik qilish va foydalanishni lizingga oluvchiga beradi. Operativ lizingda lizing predmeti uni to’liq amortizatsiya muddati o’tib bo’lgunga qadar bir necha marotaba lizingga berilishi mumkin. 12.2 - rasmga qarang. 2002 yil 13 dekabrda qabul qilingan “O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasining Qonuniga binoan “Lizing to’g’risida”gi Qonunda lizingning faqat moliyaviy turi qoldirilgan. 2 – rasm. Operativ lizing sxemasi. Moliyaviy lizingning kamchiliklariga quyidagilarni kiritish mumkin: lizing oluvchida lizing to’lovlarini olishdagi tavakkalchiligi va mulkni ma’naviy eskirish xatari lizing oluvchi o’z mablag’lari hisobiga olgandagiga qaraganda yuqori bo’lishi, ayrim hollarda esa bank krediti evaziga sotib olgan mulkka nisbatan lizingga olingan mulk bahosining yuqori bo’lishi, oshirib yuborilgan lizing to’lovlari mahsulot bahosining oshib ketishi va uning raqobatbardoshligini kamayishiga olib kelishi mumkin. Lizing beruvchi Savdo – sotiq shartnomasi Lizing shartnomasi Etkazib beruvchi yoki ta’minotchi Vositalarni etkazib berish Lizing oluvchi Kreditor Sug’urta kompaniyasi Kredit shartnomasi Sug’urta shartnomasi Lizing beruvchi Savdo – sotiq shartnomasi, texnikani etkazib berish Operativ lizing shartnomasi, texnikani etkazib berish Etkazib beruvchi yoki ta’minotchi Lizing oluvchi

Keltirilgan kamchiliklar kapital qo’yilmalar shaklidagi harajatlashning ushbu usuliga berilgan umumiy ijobiy bahoga unchalik ta’sir ko’rsatmaydi. Lizing jarayonlarining iqtisodiy samarasi ko’p hollarda ularning nechog’lik puxta rasmiylashtirilishiga bog’liq. Investitsiya faoliyati uchun moliyaviy lizingni qulay ekanligini aniqlash uchun investitsiyalarni moliyalashning an’anaviy shakllariga nisbatan lizing jarayonlarining afzallik va kamchiliklarini tahlil qilish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi. Lizing munosabatlarining asosiy afzalliklari quyidagi j advalda keltirilgan.

1 -jadval Lizing munosabatlari sub’ektlari uchun lizingning qulayligi Uskunalarni ishlab chiqaruvchi uchun -Sotish bozorining kengayishi -Texnikaga kafolatli xizmat ko’rsatish tizimini kengayishi Lizing beruvchi uchun -Foyda olish -Amortizatsiya va soliq imtiyozlarining mavjudligi -Mulk shaklida sarmoyalash - moliyaviy xatarlarni yo’qligi Lizing oluvchi uchun -Kam miqdordagi boshlang’ich kapital hisobiga ham ishni tashkil etish imkoni -Yuz foizli kreditlash -To’lovlarni zudlik bilan amalga oshirishni talab etilmasligi -To’lovlarning qulay sxemasini ishlab chiqish imkoniyati -lizing oluvchini mulk solig’idan ozod bo’lishi -Lizing to’lovlarini ishlab chiqarish va muomala harajatlari tarkibiga kiritilishi -Vaqtinchalik foydalanishga olingan mulkni jismoniy va ma’naviy eskirish xatarini kamligi -Yangi mahsulot ishlab chiqarishda xatarni kamayishi -Soliq to’lashdagi imtiyozlar va jadal amortizatsiyani qo’llash imkoniyati 2. Lizing to’lovlarini va lizingning moliyaviy samaradorligini aniqlash, banklarda lizing hisobi. Lizing to’lovlari o’z tarkibiga shartnomada ta’kidlangan mulkning to’la yoki qisman holdagi qiymatini hamda, ko’rsatilgan lizing xizmati va qo’shimcha servis xizmatlari to’lovini oladi.

Natijada, lizing beruvchida tijorat nuqtai-nazaridan lizing bitimi quyidagicha ko’rinishda bo’ladi: Lizing beruvchining kelishuv asosidagi umumiy harajatlari quyidagi tenglik bilan izohlanadi: Lt=Bq+Kt+Qt Kt - kredit resurslaridan foydalanganlik uchun to’lov, so’mda; Qt- qo’shimcha xizmatlar uchun to’lov, so’mda; Bq - lizing shartnomasi predmeti hisoblangan mulkning balans qiymati, so’mda; Lizing bitimi asosida lizing oluvchining lizing to’lovlari harajatlari quyidagicha hisoblanadi: Lt=A+Kt+Tkomis+Qt+QQS+BB Bunda, A - lizing beruvchida joriy yilda hisobga olinadigan amortizatsiya ajratmalari miqdor o’lchovi, so’mda; Tkomis - lizing shartnomasi asosida lizing beruvchining komission mukofot puli, so’mda; QQS - lizing beruvchi xizmatlari bo’yicha lizing oluvchi tomonidan to’lanadigan qo’shilgan qiymat solig’i, so’mda; BB - bojxona boji, so’mda; Kt - kredit resurslaridan foydalanganlik uchun to’lov, so’mda; Qt - qo’shimcha xizmatlari uchun to’lov, so’mda. O’z navbatida, amortizatsiya ajratmalari quyidagi formula bilan hisoblaniladi: 100 * А Н С А  Bu erda, A- amortizatsiya ajratmasi summasi; S- mol – mulkning balans qiymati; NA- amortizatsiya ajratmasi me’yori.

Kredit resurslaridan foydalanganlik uchun to’lov quyidagi formula orqali aniqlanadi: 100 * К Т С К К  Bu erda, K- kredit resurslar summasi; Sk – kredit resurslaridan foydalanganligi uchun stavkasi. Lizing shartnomasi asosida lizing beruvchining komission mukofat puli quyidagicha aniqlanadi: 100 * комис комис С К Т  Bu yerda, Skomis – komission mukofat puli stavkasi. Qo’shimcha xizmatlar to’lov miqdori asosan quyidagi aniqlanadi: Qt = Xsaf + Xrek + Xboshqa Bu yerda, Xsaf – bank xodimlarining safar xarajatlari; Xrek – reklamalar xarajatlar summasi; Xboshqa - boshqa xarajatlar summasi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 28 avgust 2002 yildagi «Lizing faoliyatini rivojlantirishni yanada rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni iqtisodiyot tarmoqlarini, xususan kichik va xususiy tadbirkorlikni zamonaviy texnologiya uskunalari bilan jihozlashda, shuningdek, mamlakatimizning ishlab chiqaruvchilari tomonidan tayyorlab chiqarilgan asbob- uskuna va texnikani sotishda lizing faoliyati rolini oshirish maqsadida chiqarilgan zaruriy me’yoriy hujjat bo’lib, mamalakatimizda lizing munosabatlarini rivojlantirishda yangicha bosqichni boshlab berdi. Ushbu farmonga ko’ra 2002 yilning 1 sentyabridan boshlab lizing to’lovlari - qo’shilgan qiymat solig’idan, lizingga berish uchun O’zbekiston Respublikasi hududiga olib kelinadigan texnologiya va uskunalari - vakil bankning tegishli tasdig’i mavjud bo’lgan taqdirda boj to’lovlari va sotishga soliqlardan ozod qilindi.

Belgilab qo’yildiki, 2002 yilning 1 sentyabridan boshlab lizing oladigan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar lizingga berilgan mulkka soliq to’lashdan lizing shartnomasi amal qiladigan muddatgacha ozod qilinadilar; lizing beruvchini soliqqa tortish chog’ida u lizingga berish uchun mulk harid qilishga olgan kreditlar foizi hamda belgilangan boshqa to’lovlarning summasi uning jami daromadidan chegirib tashlanadi. Amaliyotda, tadbirkorlik faoliyatini yurituvchilar ko’pgina hollarda, bir-biriga muqobil darajada bo’lgan tanlovga duch keladi. Masalan, ishlab chiqarishni kengaytirish uchun olinadigan uskunalarni moliyalashtirish samaralimi yoki bu uskunalarni ijaraga olib, ulardan foydalanish unumliroqmi? Ushbu masala nafaqat tadbirkorlar oldida, shuningdek uskunlarni ishlab chiqaruvchi oldida ham turadi. Mulk egasi uchun eng muhimi ijara to’lovlari hajmini belgilab olish va uskunalar ijarasining moliyaviy samaradorligini aniqlashdir. Ijaraga oluvchi esa, muqobil variantlar mavjud bo’lgan holda, o’zi uchun asosiy masalani, ya’ni uskunalarni ijaraga olishni yoki ularni harid qilishni hal qilishi zarur. Ikkala masala ham sof moliyaviy tamoyillar asosida hal qilinishi mumkin. Bu borada qaysi bir usuldan foydalanmaylik buning echimi pul oqimlarini bugungi o’lcham kontseptsiyasiga asoslanadi. Uskunalar uchun ijara haqi to’lovi quyidagicha aniqlanadi: Aytaylik, R qiymatga ega bo’lgan uskuna n yilga ijaraga berilayapti. Uning qoldiq qiymati (ijara muddati oxirida) S ni tashkil etadi. Ijara to’lovlari oqimi vaqt omilini hisobga olgan holda eskirish qiymatiga teng bo’lishi lozim. Ijara to’lovi, yilda bir marotaba yilning oxirida to’lanadigan bo’lsa, uskunalarga safarbar etilgan mablag’larni belgilangan me’yorda ta’minlovchi bir marotabali ijara to’lovi quyidagi formula asosida aniqlanadi: R=Ani SV P n  bu y erda, R-yillik ijara to’lovi R-uskunaning boshlang’ich qiymati S-uskunaning qoldiq qiymati

Ani-yillik doimiy daromadni taqqoslash uchun keltiriladigan koeffitsient (bo’lajak daromadni belgilangan vaqtdagi bugungi qiymatini aniqlash koeffitsienti); V-ko’paytiruvchi diskont. Hisob-kitobda inobatga olinayotgan daromadlilik me’yori albatta uskunani amortizatsiya me’yoridan yuqoriroq bo’lishi tabiiy holdir. Qabul qilingan daromadlilik me’yori (I) bilan amortizatsiya me’yori (a) farqi ijara operatsiyasini taxminiy real daromadliligini ko’rsatadi. Ko’pchilik hollarda amaliyotda moliyaviy lizing bo’yicha ijara to’lovlari hisoblash uchun annutet formulasidan foydalaniladi:ТхП Х Т И Т И А Р ) : 1(:1 1 :    Bu yerda, R- ijara to’lovlari summasi; A- amortizatsiya ajratmalari summasi yoki (ijaraga berilayotgan mulk qiymati); P – shartnoma muddati; I – lizing bo’yicha foiz; T – ijara to’lovlari davrlari. Bu yerda diskitlash usuli qo’llanilmagan. Hozirgi vaqtda aniq kompyuter dasturlari orqali lizing to’lovlarini banklar mijoz hohlagan variantda hisoblab berishlari mumkin. Bank uch tomonlama tuzilgan shartnomaga asosan, lizing ob’ektini xarid qilish uchun uning to’liq yoki 15 foizidan kam bo’lmagan miqdorda to’lovini oldindan o’tkazib beradi va quyidagi buxgalteriya yozuvini amalga oshiradi: Debet 19909 - “Ko’rsatilgan xizmatlar va tovar – moddiy boyliklar uchun to’langan mablag’lar” schyoti Kredit lizing ob’ektini etkazib beruvchining talab qilib olunguncha depozit scheti.

Shartnomaga muvofiq lizing ob’ektini etkazib beruvchidan to’liq qabul qilib olgandan keyin, lizing beruvchi banki tomonidan quyidagi buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi: Debet lizing oluvchining ssuda scheti Kredit 19909 - “Ko’rsatilgan xizmatlar va tovar – moddiy boyliklar uchun to’langan mablag’lar” schyoti Bank tomonidan lizing etkazib beruvchiga lizing ob’ektining to’liq qiymati to’lab berilmasdan, lizing oluvchiga etkazib berilganda, quyidagi buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi: Debet lizing oluvchining ssuda scheti. Kredit 19909 - “Ko’rsatilgan xizmatlar va tovar – moddiy boyliklar uchun to’langan mablag’lar” schyoti Kredit 29802 – “Ko’rsatilgan xizmat va tovar – moddiy boyliklar uchun to’lanadigan mablag’lar hisob - kitob” scheti. Lizing shartnomasida lizing ob’ektini etkazib berish, o’rnatish va boshqa xarajatlar, shuningdek, sug’urta to’lovi lizing ob’ektining balans qiymatiga olib boriladi va quyidagi buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi: Debet lizing oluvchining ssuda scheti Kredit 19909 - “Ko’rsatilgan xizmatlar va tovar – moddiy boyliklar uchun to’langan mablag’lar” schyoti Lizing ob’ekti uchun lizing to’lovlari lizing oluvchi tomonidan lizing beruvchi shartnomada belgilangan muddatda va tuzilgan grafik bo’yicha to’lab beriladi. Ushbu lizing to’lovlariga lizing ob’ektining amortizatsiya ajratmasi, hisoblangan foiz summasi, vositachilik to’lovlari, ko’rsatilgan qo’shimcha xizmatlar va sug’urta to’lovlari kiradi. Bank tomonidan lizing uchun berilgan foizlar belgilangan miqdorda har kuni hisoblab boriladi va quyidagi buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi: Debet 16323 – “Hisoblangan foizlar” schyoti Kredit bankning mos daromadlar scheti

Lizing to’lovlari tomonlar kelishuviga muvofiq tuzilgan va lizing shartnomasining ajralmas qismi bo’lgan jadvalga muvofiq lizing oluvchi tomonidan lizing beruvchiga to’lab boriladi. 1. Lizing bo’yicha hisoblangan foiz daromadlari to’lab berilganda quyidagi buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi: Debet lizing oluvchining talab qilib olinguncha depozit scheti Kredit 16323 – “Hisoblangan foizlar” schyoti 2. Lizing ob’ekti bo’yicha hisoblangan amortizatsiya ajratmalari lizing oluvchi tomonidan to’lab berilganda lizingning balans qiymatini kamaytirishga yo’naltiriladi va quyidagi buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi: Debet lizing oluvchining talab qilib olinguncha depozit scheti Kredit lizing oluvchining ssuda scheti. 3. Lizing oluvchi tomonidan vositachilik to’lovlari, ko’rsatilgan qo’shimcha xizmatlar va boshqa to’lovlar to’lab berilganda ular mos ravishda bank daromadlari schetlariga olinadi va quyidagi buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi: Debet lizing oluvchining talab qilib olingucha depozit scheti Kredit bankning mos daromadlar scheti. 4. Lizing ob’ektini sug’urtalash uchun lizing beruvchi tomonidan to’langan sug’urta to’lovi lizingning balans qiymatiga kiritilgan bo’lsa, lizing oluvchi tomonidan to’lab berilgan sug’urta to’lovi summasi lizingning balans qiymatini kamaytirishga yo’naltiriladi va quyidagi buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi: Debet lizing oluvchining talab qilib olunguncha depozit scheti Kredit lizing oluvchining ssuda scheti. 3.Lizing shartnomasi va lizing ob’ekti bilan bog’liq xavflar (risklar) Lizing operatsiyalari muayyan risklar bilan bog’liq. Bu risk (xavf)larni baholashda odatda quyidagi omillarni e’tiborga olish kerak:  lizing oluvchi kompaniyaning tijorat obro’si va moliyaviy holati;  ushbu kompaniya faoliyat yuritayotgan mamlakatdagi iqtisodiy, ijtimoiy-

siyosiy va fiskal, monetor siyosat (milliylashtirish riski, garov huquqlarini tatbiq etilishdagi qiyinchiliklar riski va boshqalar);  kelushuvnoma hajmining sotish narxi va keyingi yillarda ikkilamchi bozorda ushbu narxning o’zgarishi;  lizing oluvchi firmaning lizing ob’ektidan foydalanish shartlari. Lizingga oid bo’lgan risk qator omillarga bog’liq. Lekin ular tarkibida ikkita omil asosiydir.  lizing kelishuvnomasining sifati;  uskunalarni etkazib berish muddatlarining buzilishi. Lizing munosabatlari ushbu munosabat ishtirokchilari (lizing beruvchi, lizing oluvchi, ishlab chiqaruvchi) o’rtasidagi manfaatlardan kelib chiqadi. Lizingning vujudga kelishi ishtirokchilar manfaatlarining kelishuvini talab qiladi. Manfaatlar mos tushgan holdagina lizing munosabatlari o’rnatiladi. Demak, lizingi rivojlantirishning asosiy omillaridan biri ob’ektiv ravishda lizing ishtirokchilari manfaatlarini keltirib chiqarish, ularni kelishuv muhitini yaratishdir. O’zbekiston iqtisodiyotida lizing oluvchilar mavjud bo’lsa, ammo yangi texnologiyani ishlab chiqaruvchilar, lizing kompaniyasi sifatida xizmat ko’rsatadigan va o’z moliyaviy mablag’lariga etarli darajada ega bo’lgan tashkilotlar etarli emas. Bu esa, o’z navbatida ushbu jihatdan kerakli bozor infratuzilmasini yaratish, rivojlantirish, takomillashtirish va uning asosida lizing munosabatlarining ob’ektivligini ta’minlashni talab etadi. «Lizing to’g’risida»gi qonunning 19-moddasida lizing ob’ekti bilan bog’liq xavflar haqida quyidagilar bayon etilgan. Lizing ob’ekti bilan bog’liq barcha xavflar, shu jumladan, uning tasodifan yo’qolishi (nobud bo’lishi) yoki tasodifan buzilishi, shuningdek, o’g’irlanishi, barvaqt eskirishi, shikastlanishi xavflari lizing shartnomasida nazarda tutilgan tartibda lizing oluvchiga o’tadi. Xavflar lizing oluvchiga o’tgan daqiqadan e’tiboran lizing oluvchi lizing ob’ekti har qanday tarzda yo’qotilishi yoki

shikastlanishi uchun lizing shartnomasi amal qilinadigan muddat davomida javobgar bo’ladi. Agar xavflar lizing beruvchidan lizing oluvchiga o’tadigan vaqt lizing shartnomasida belgilangan bo’lmasa, xavflar lizing oluvchiga u lizing ob’ektini olgan daqiqadan e’tiboran o’tadi. Agar taklif etilgan lizing ob’ekti lizing shartnomasiga mos kelmasa va bu uning oluvchiga lizing ob’ektidan voz kechish huquqini bersa, ana shunday nomuvofiqlik bartaraf etilgunga qadar yoki lizing oluvchi lizing ob’ektini olgunga qadar barcha xavflar lizing beruvchi zimmasida bo’ladi. Sotuvchining nochorligi yoki lizing ob’ektining undan foydalanish maqsadlariga nomuvofiqligi zaiflari lizing oluvchining zimmasida bo’ladi, lizing beruvchining sotuvchini eki lizing ob’ektini tanlash yoxud lizing beruvchi lizing oluvchini muayyan sotuvchini yoki lizing ob’ektini tanlashga g’ayriqonuniy tarzda majburlash turi bundan mustasno. Nobud bo’lish, yo’qolish, o’g’irlash, shikastlanish, buzilish va barvaqt eskirish xavfi bilan bog’liq bo’lgan tarzdagi har qanday etkazilishi mumkin bo’lgan zarardan lizing ob’ektini sug’urtalash taraflarning kelishuvchiga binoan amalga oshiriladi. Bunday kelishuv bo’lmagan taqdirda, lizing oluvchi lizing ob’ekti sug’urtasi uchun javobgar bo’ladi. Lizing shartnomasi bo’yicha lizing oluvchi to’laydigan lizing to’lovlari lizing ob’ekti amortizatsiyasining tegishli qismi qiymatini va lizing shartnomasi bo’yicha lizing beruvchi tomonidan qilingan harajatlarni, shuningdek, uning daromad (marja)ni o’z ichiga oladi. Lizing to’lovlari shartnomaning butun amal qilish muddatiga taqsimlanadi va bo’lib-bo’lib to’lanadi. Lizing to’lovlarining miqdorlari va davriyligi lizing shartnomasi bilan belgilanadi.

4. O’zbekistonda lizing kompaniyalari «Baraka» universal lizing kompaniyasi. O’zbekiston Vazirlar Maxkamasining 1995 yil 9 noyabrdagi 427-sonli qarori bilan tasdiqlangan «O’zbekiston Respublikasida bank tizimini rivojlantirishning kompleks dasturi»ga binoan O’zbekiston banklari Assotsiatsiyasining sho’’ba korxonasi - «Bank-lizing» universal lizing kompaniyasi ta’sis etildi. Kompaniya 1996 yil 2 sentyabrida davlat ro’yxatidan o’tkazildi. 1998 yil fevral oyida Yevropa Lizing Kompaniyalari Assotsiatsiyalari Federatsiyasi (Shtab – kvartirasi Bryussel shahrida, 17 davlat lizing federatsiyalari a’zo) ning raislari va ijroya qo’mitalari «Baraka» universal lizing kompaniyasining shu tashkilotning muxbir a’zosi ekanligi haqidagi hujjatlarni tasdiqladi. Kompaniya lizing operatsiyalarini tashkil etish borasida va birgalikda faoliyat yuritish maqsadida mamlakatimizdagi 20 tadan ortiq tijorat banklari hamda Respublika tovar ishlab chiqaruvchilar va savdo Palatasi bilan Bosh shartnomalarni imzoladi. «O’zbek lizing interneyshnl aktsionerlik jamiyati» kompaniyasi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining qo’shma lizing kompaniyasini tashkil etish haqidagi qaroriga muvofiq 1996 yilda «O’zbeklizing interneyshnl AJ» tashkil etildi va o’sha yildan boshlab o’z faoliyatini yo’lga qo’ydi. Bu jamiyat yopiq turdagi aktsionerlik jamiyati bo’lib xalqaro lizing operatsiyalarini rivojlantirishni maqsad qilib olgan. «O’zbeklizing interneyshnl AJ» 4 million AQSh dollariga teng dastlabki ustav kapitaliga ega bo’lgan kompaniyadir. Uning muassislari Xalqaro moliya korporatsiyasi Malayziya Meybanki hamda O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki bo’lgan. Bundan tashqari, har bir muassis 5 million AQSh dollari miqdorida kredit liniyasini ham ko’zda tutilgan. «O’zbeklizing interneyshnl AJ» kompaniyasi Respublikamizga yuqori unumdorlikka ega bo’lgan zamonaviy jihozlar va texnologiyalarni jalb qilish maqsadida kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bilan bog’liq, har biri 68

mingdan 300 ming AKSh dollariga qadar bo’lgan qiymatdagi ettita loyiha bo’yicha faoliyatini boshlagan. Lizing kompaniyasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:  sotib olishlarni uzoq muddatli moliyalash va texnologik asbob uskunalardan foydalanish;  eksport salohiyatini oshirish hamda import o’rnini bosadigan ishlab chiqarishni rivojlantirish maqsadida O’zbekiston iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlariga ilgor texnologiyalarni jalb etish;  kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish hamda xalq iste’moli mollarini ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatishni yuksaltirish uchun lizing xizmatlarining keng doirasini taqdim etish;  lizing operatsiyalarini o’tkazish va tavsiyalar berish uslubiyatini ishlab, chiqishdir. Zamonaviy xorijiy asbob-uskunalar olishda lizingdan foydalanish korxonaning moliyaviy holatini etarli darajada barqaror bo’lishni talab etadi. Shuning uchun lizing loyihasini tayyorlashni uch bosqichga ajratish mumkin. Birinchi bosqich - korxona lizingga qanday asbob-uskuna olmoqchi, uni qaysi yo’l bilan qaysi transportda olib keladi, qanday o’rnatadi, ishga qanday tushiradi, xodimlarni o’qitishni hisobga olgan holda uning qiymatini aniqlaydi. Eng muhimi ushbu asbob-uskunaning raqobatbordoshligini belgilaydigan raqobat varag’ini tayyorlash ishlarini tashkil etadi. Ikkinchi bosqichda - ushbu loyiha bo’yicha hamma masalalarga-texnik, iqtisodiy va moliyaviy jihatdan kelib chiqadigan masalalarga javob beradigan biznes-reja tuziladi. Bunda asbob-uskuna qancha muddatga lizingga olinish mumkinligi aniqlanadi. Lizingni moliyalashtirish qismi juda puxta tayyorlanishi hamda kompaniyaning barcha mumkin bo’lgan harajatlarini qamrab olishini talab etadi. Uchinchi bosqich - lizingga talabnoma va u bilan birga boshqa zarur hujjatlarni (ustav, ta’sis shartnomasi, soliq inspektsiyasi tomonidan

tasdiqlangan balans, biznes reja, korxonada mulk borligini tasdiqlovchi hujjatlar va boshqalar taqdim etishni ko’zda tutadi. «O’zbeklizing interneyshnl AJ» tajribasidan lizing muddati ikki yildan besh yilgacha bo’lishi rivojlashtiriladi, chunki bu erda moliyaviy lizing o’z ifodasini topadi. Lizing muddati tugagach asbob-uskuna lizing oluvchining mulkiga aylanadi va uni qaramog’iga o’tadi. Alohida shuni ta’kidlash joizki, bunda asbob- uskunani tanlash javobgarligi lizing kompaniyasi zimmasida bo’lmaydi. Ushbu masalada mijozlarga maxsus bozor tuzilmalari «Texnoinvest» qo’shma korxonasi muassislardan biri bo’lmish tashqi savdo faoliyati sifati va ekspertizasini nazorati bo’yicha jahon etakchisi Shvetsariyaning SGS kompaniyasi, tovar ishlab chiqaruvchilar va savdo palatasi, injiniring va konsalting firmalari yordam ko’rsatadilar. «O’zbeklizing interneyshnl AJ» - O’zbekiston bozorida birinchi yirik xalqaroda lizing kompaniyasi, shuning uchun ham ushbu kompaniya misolida lizing operatsiyalarini o’tkazishning xalqaro tajribasini - dastur mahsulotlarini ishlatishi, lizing loyihalarini tayyorligi va monitoringini o’rganish maqsadga muvofiqdir. Odatda, xorijiy asbob-uskuna ishlab chiqaruvchining omborida bo’lmaydi, uni talab asosida tayyorlash ko’zda tutiladi. Buning uchun esa oldindan to’lov o’tkazilishi xorijiy bankda akkreditiv ochilishi lozim bo’ladi. 1-1.5 oyda ishlab chiqarishga, bir oyga yaqin vaqt ichida transportda tashib keltirishga, yana shuncha vaqt montaj qilishga, ishga tushirish va xodimlarni o’qitishga ketadi. Umumiy hisobda 4-5 oy kerak bo’ladi. Jami ushbu muddat davomida narx Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi ekspertizasiga mos kelishini ko’zda tutish zarur bo’ladi. Bundan tashqari loyihani tanlashga, biznes rejani tayyorlashga, shartnomani ro’yxatdan o’tkazishga ketadigan vaqtni ham inobatga olishga to’g’ri keladi. Kompaniyaning ishni tashkil etishdagi asosiy vazifasi - bu eng barqaror, to’lovga qobiliyatli, boshlang’ich kapitalga ega korxonalarni tanlashdir. E’tiborni o’ziga jalb etadigan narsalardan yana biri bu loyihani mahalliy xom-ashyo bilan

ta’minlanishidir. Eng asosiysi, bozorda jiddiy marketing tekshiruvining mavjudligi va ishlab chiqarilgan mahsulotning haridorgir bo’lishidir.

Asosiy adabiyotlar 1. Vaxobov A.V., Xojibakiev Sh.X., Mo’minov N.G. “Xorijiy investitsiyalar”. O’quv qo’llanma.- T.: Moliya, 2010.-328 b. 2. Вахабов А.В., Разыкова Г.Х., Хажибакиев Ш.Х. Иностранные инвестиции и модернизация национальной экономики. Монография. Т.: Молия, 2011.-300 с. 3.Bekmurodov A.Sh., Karrieva Ya.K., Ne’matov I.U., Nabiev D.H., Kattaev N.T. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. –T.:Iqtisodiyot, 2010.-166 b. 4.Mamatov B., Xujamkulov D., Nurbekov O. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. – T.: Iqtisod-Moliya, 2014. – 608 b. 5.Kayumov R.I., Xojimatov R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: Darslik. - T.: TDIU, 2010. - 496 b. 6. Karlibaeva R. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: O’quv qo’llanma. - T.: Cho’lpon, 2011.-124 b. 7.Raimjonova M.A. O’zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarga investitsiyalarni jalb qilish: nazariy asoslari, hozirgi holati va istiqbollari. T.: “Extremum-press”, 2013.-176 b. 8. Toshov O. Investitsion faoliyatni moliyalashtirishni takomillashtirish. T.: “Akademnashr”, 2012.-165 b. 9. Хазанович Э.С. Иностранные инвестиции: У чебное пособие/ Э.С.Хазанович.2-е изд., стер.-М.:КНОРУС, 2011.-312с. 10Xashimov A.A., Madjidov Sh.A., Muminova N.M. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. - T.: Sharq matbaa nashriyot uyi, 2014.-208 b. 11 .Шевчук Д.А. Организация и финансирование инвестиций. -Ростов на Дону.: Феникс, 2006.-272 с. 12 .Сергеев И.В., Веретенникова И.И. Организация и финансирование инвестиций. Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 272 с.

Похожие

Korxonalar faoliyatini moliyalashtirish. Korxonalarni moliyalashtirishning shakl va usullari

Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbalari va usullari

Investitsiyalarni boshqarish.

Lizing hisobi

Investitsiyalarni loyihaviy moliyalashtirish