Хужжатлаштириш ва инвентаризация - Экономика - Рефераты

Хужжатлаштириш ва инвентаризация

Загружено в:

08.10.2023

Скачано:

0

Размер:

212 KB

Хужжатлаштириш ва инвентаризация Режа: 1. Хўжалик жараёнлари ва муомалаларини ҳужжатлаштиришнинг заруриятлари ва аҳамияти 2. Бухгалтерия ҳисобида қўлланиладиган ҳужжатларнинг таснифи, тавсифи ва уларга қўйиладиган талаблар 3. Корхоналарда ҳужжатлар айланишини ташкил қилиш 4. Инвентаризация

ХЎЖАЛИК ЖАРАЁНЛАРИ ВА МУОМАЛАЛАРИНИ ҲУЖЖАТЛАШТИРИШНИНГ ЗАРУРАТИ ВА АҲАМИЯТИ Бухгалтерия ҳисобининг бошқа ҳисоб турларидан яна битта фарқли хусусияти шундаки, унда акс эттирилган хўжалик операциялари қатъий хужжатлаштирилган бўлади, яъни ҳисобда акс эттирилган маълумотлар хужжатли асосга эга бўлади. Бу ўз навбатида бухгалтерия ҳисоби маълумотларини муҳимлилигини, ишонарлилигини, юридик кучга эга эканлигини таъминлайди. Шунинг учун ҳам хужжатлаштириш бухгалтерия ҳисобининг муҳим усули ҳисобланади. Ҳужжатлаштириш - бу хўжалик операцияларини маълум бир ҳужжатлар билан расмийлаштириш усули. Ҳужжат - бу ҳўжалик операцияларини ҳақиқатда юз берганлигига гувоҳ берувчи ёки уларни келгусида юз беришига асос бўлувчи ёзма гувоҳнома. Масалан, товар-моддий бойликларни ҳақиқатда сотилганлиги ёки олинганлигига счет-фактуралар, пулни кассага олинганлигига кирим касса ордери гувоҳ ҳисобланади. Бошқа бир ҳужжатлар хўжалик операцияларини келгусида юз беришига асос бўлади, масалан берилган ишончнома шу шахс томонидан бошқа корхонадан товар-моддий бойликларни қабул қилиб олишига, чек эса кассирга пулни банкдан нақд олишга ҳуқуқ беради. БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИДА ҚЎЛЛАНИЛАДИГАН ҲУЖЖАТЛАРНИНГ ТАСНИФИ, ТАВСИФИ ВА УЛАРГА ҚЎЙИЛАДИГАН ТАЛАБЛАР Бухгалтерия ҳисобида жуда кўп турдаги ҳужжатлар ишлатилади. Уларни турли белгиларига қараб таснифлаш мумкин (қуйида келтирилган чизмага қаранг). Мақсадига кўра бухгалтерия ҳужжатлари гувоҳлик берувчи, фармойиш берувчи, фармойиш ва гувоҳлик берувчи, бухгалтерлик ҳисоб-китобларини акс эттирувчи турларга бўлинади.

Гувоҳлик берувчи ҳужжатлар деганда, юқорида айтиб ўтганимиздек, хўжалик операцияларини ҳақиқатда юз берганлигига гувоҳ берувчи ҳужжатлар тушунилади. Фармойиш берувчи ҳужжатлар деганда у ёки бу ҳаракатни келгусида амалга оширишга фармойиш берувчи ҳужжатлар тушунилади. Масалан, инвентаризация ўтқазиш тўғрисида фармойиш, товарни олиб келуш учун берилган ишончнома ва шу кабилар. Фармойиш ва гувоҳлик берувчи ҳужжатлар деганда бир вақтнинг ўзида хўжалик операциясини амалга оширишга берилган фармойишни ифодаловчи, ҳам бу фармойиш асосида ҳақиқатда юз берган хўжалик операциясига гувоҳлик берувчи ҳужжатлар тушунилади. Масалан, касса чиқим ордери бир вақтнинг ўзида пулни берилиши учун тузилган раҳбариятнинг фармойишини, шунингдек шу фармойиш асосида пулни ҳақиқатда кимгадир берилганлиги тўғрисида гувоҳлик берувчи ҳужжат ҳисобланади. Пул чеки ҳам худди шундай ҳужжат ҳисобланади. Бухгалтерлик ҳисоб-китобларини акс эттирувчи ҳужжатлар деганда бевосита юз берган хўжалик операциясини акс эттирмайдиган, лекинда у ёки бу кўрсаткични, қарзни топиш учун бухгалтер томонидан тузилган ҳужжатлар тушунилади. Бундай ҳужжатларга мисол қилиб солиқлар ҳисоб- китобларини, мажбурий ажратмалар ҳисоб- китобларини, амортизацияни аниқлаш ҳисоб-китобларини келтириш мумкин. Тузиш тартибига кўра бухгалтерия ҳисобида ишлатиладиган ҳужжатлар бошланғич ва йиғма ҳужжатларга бўлинади. Бухгалтерия ҳисобида қўлланиладиган хужжатлар 1.Гувоҳлик берувчи 2.Фармойиш берувчи 3.Фармойиш ва гувоҳлик берувчи► Мақсадига кўра Тузиш тартибига кўра 1.Бошланғич хужжатлар 2.Йиғма хужжатлар

1.Бир маротабалик операцияларни акс эттирувчи хужжатлар 2.Кўп маротабалик операцияларни акс эттирувчи хужжатларАкс эттириш усулига кўра Тузилган жойига * кўра 1.Ички хужжатлар 2.Ташқи хужжатлар - - Тузиш усулига кўра 1.Қўлда тузилган 2.Компьютерларда тузилган Бухгалтерия ҳисобида қўлланиладиган хужжатларни таснифлаш асослари Бошланғич ҳужжатлар деб хўжалик операцияси содир бўлган вақтда тузилган ҳужжатлар тушунилади. Барча гувоҳлик берувчи ҳужжатлар бошланғич ҳужжатлар ҳисобланади. Йиғма ҳужжатлар деганда бошланғич ҳужжатлар асосида тузилган ва уларнинг маълумотларини маълум давр учун жамлаб берадиган ҳужжатлар тушунилади. Бундай ҳужжатларга моддий ҳисоботлар, аванс ҳисоботлари, товар- пул ҳисоботлари, банк кўчирмалари ва бошқалар киради. Акс эттириш усулларига кўра бухгалтерия ҳужжатлари бир маротаба юз берган ва кўп маротаба юз берган операцияларни акс эттирадиган ҳужжатларга бўлинади. Бир маротаба юз берган операцияларни акс эттирувчи ҳужжатлар деганда фақат битта операцияни у юз берган вақтда акс эттирувчи ҳужжатлар тушунилади, масалан, пулни кассага кирим қилганда тузилган кирим касса ордери, товар жўнатилганда тузилган счёт- фактура ва шу каби ҳужжатлар. Кўп маротаба юз берган операцияларни акс эттирувчи ҳужжатлар деганда бир хил мазмундаги ва кўп такрорланиб тутувчи хўжалик операцияларни

маълум бир даврда (масалан хафта, ўн кунлик, бир ой ичида) битта ҳужжат билан расмийлаштирувчи ҳужжатлар туқунилади, масалан омбордан ишлаб чиқаришга хар куни бериладиган материаллар бир ҳафта, ўн кун ёки бир ойга очилган битта забор листи билан расмийлаштирилиши мумкин. Бундай ҳужжатлар бошланғич ҳужжатлар сонини камайишига, уларни тузиш ва ишловига кетадиган вақтни анчагина тежалишига олиб келади. Тузилган жойига кўра ҳужжатлар ички ва ташқи ҳужжатларга бўлинади. Ички ҳужжатлар деб корхонанинг ўзида тузилган, ташқи ҳужжатлар деб эса корхонага четдан келиб тушган ҳужжатлар тушунилади. Масалан, тайёр маҳсулотни жўнатишда тузилган счёт- фактура ички, материалларни таъминотчилардан келиб тушганлигини кўрсатувчи счёт-фактура эса ташқи ҳужжат ҳисобланади. Тузиш усулларига кўра бухгалтерия ҳужжатлари қўлда ва компьютерларда тузилган ҳужжатларга бўлинади. Бухгалтерия ҳисобида қўлланиладиган ҳужжатлар шакл ва мазмунига кўра унификациялаштириш ва стандартлаштириш талабларига жавоб беришлари керак. Ҳужжатларни унификациялаштириш деганда бир хил мазмундаги операцияларни барча корхоналарда ягона шакл ва мазмундаги ҳужжатлар билан расмийлаштирилиши тушунилади. Масалан, 1998 йил 1 январдан бошлаб Ўзбекистон Республикасида товар-моддий заҳираларни сотиш ва сотиб олиш операцияларини фақатгина тасдиқланган ягона шаклдаги счет - фактура билан расмийлаштириш тартиби қўлланилади. Худди шундай тартиб кассадаги ва банклардаги пул маблағлари ва бошқа активларга доир операцияларни ҳужжатлаштиришда ҳам ишлатилади. Ҳужжатларни стандартлаштириш деганда бир хил номдаги ҳужжатлар учун ягона размер ва шаклларни ўрнатилиши тушунилади. Юқорида айтилган счет-фактура ва бошқа ҳужжатлар стандарт ҳужжатларга мисол бўла олади.

Бухгалтерия ҳисоби ҳужжати деб тан олиниши учун ҳужжат маълум талабларга жавоб бериши лозим. Бу талабларга қуйидагилар киради: 1. Ҳужжат аниқ реквизитларга эга бўлишлиги ва бу реквизитлар тўлиғича кўрсатилган бўлишлиги керак. Бухгалтерия ҳисобида қўлланиладиган ҳужжатларнинг асосий реквизитларига қуйидагилар киради: • Ҳужжатнинг номи; • Ҳужжатнинг тартиб рақами • Ҳужжатнинг тузиш санаси • Операцияда қатнашувчи томонларнинг номи, адреси, телефони, банк реквизитлари, солиқ тўловчи сифатидаги идентификацион рақами (СТИР); • Юз берган операциянинг мазмуни; • Раҳбар ва бош ҳисобчининг фамилияси, исми - шарифи; • Операцияга асос бўлган ҳужжат (масалан, ишончноманинг номери ва санаси); • Операцияда бевосита қатнашган шахсларнинг фамилияси, исми- шарифи. 2.Ҳужжат имзоланган бўлиши керак (раҳбар, бош ҳисобчи ва операцияларда қатнашган бошқа шахслар томонидан). 3. Ҳужжат корхонанинг муҳри билан тасдиқланган бўлиши керак. 4. Ҳужжат қалам билан тузилмаган бўлиши керак; 5. Ҳужжатнинг барча нусхалари бир хил бўлиши лозим. Ушбу талабларнинг биронтасига амал қилинмай тузилган ҳужжат тўлиқ юридик кучга эга бўлмайди. Бухгалтерия ҳисобида жуда кўп номдаги ва сондаги ҳужжатлар тузилади. Шунинг учун ҳужжатлар айланишини тўғри ташкил этиш, уларни белгиланган муддатларда корхонада сақлаш ва давлат архивига белгиланган тартибларда топшириш ўта муҳим ҳисобланади.

КОРХОНАЛАРДА ҲУЖЖАТЛАР АЙЛАНИШИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ Ҳужжатлар айланиши деганда уларнинг тузилишидан тортиб, то архивга топшрилишигача бўлган жараёнлар ҳамда операциялар мажмуаси тушунилади. Уни ҳужжатлар айланиш графиги ҳам деб атайдилар. Ҳужжатлар айланиши графиги корхоналар ҳисоб сиёсатининг муҳим таркибий элементи ҳисобланади. У бош бухгалтер томонидан тузилади ва раҳбар томонидан тасдиқланади. Ҳужжатлар айланиш графиги кирим ва чиқим касса ордерлари мисолида қуйида намуна сифатида келтирилган. Ҳужжатлар айланиш графиги (кирим ва чиқим касса ордерлари мисолида) ИНВЕНТАРИЗАЦИЯНИНГ МОҲИЯТИ, УНИ ЎТКАЗИШНИНГ ЗАРУРИЯТЛАРИ ВА АҲАМИЯТИ Бухгалтерия ҳисобининг олдинги маърузаларида тавсифи берилган усуллари корхона мулкининг ва мажбуриятларининг ҳолати ва ҳаракатини пул ифодасида акс эттиради. Бироқ, ушбу усуллар корхона мулки ва мажбуриятларининг ҳақиқатда мавжуд ҳолатини акс эттира олмайди. Ушбу

вазифани бажариш бухгалтерия ҳисобининг «инвентаризация» номли усулига юклатилади. «Инвентаризация» сўзи қайта ҳисобдан ўтказишни билдиради. Корхонанинг мулкининг ҳақиқий ҳолати уларни қайта саноқдан ўтказиш, ўлчаш, тортиш, санаш йўллари билан амалга оширилади. Ушбу муолажалар биргаликда инвентаризациянинг моҳиятини ташкил этади. Инвентаризация усулини қўллаш зарурати ва аҳамияти у томонидан бажариладиган қуйидаги функцияларда намоён бўлади: Биринчидан , ҳисоб маълумотларида кўрсатилган мулкнинг реал борлигини аниқлаш ва унга иқрор бўлиш. Иккинчидан , мулк бўйича жавобгар шахсларнинг ўз функционал мажбуриятларини қай даражада сидқидилдан тўлиқ бажараётганликларига баҳо бериш. Учинчидан , мулк ва мажбуриятлар бўйича ҳисоб маълумотлари ва уларнинг ҳақиқатда мавжудлигининг ўзаро мувофиқлигини таъминлаш. Инвентаризациянинг турлари: • режали инвентаризация - бу корхонанинг моддий жавобгар шахсларни навбатдаги меҳнат таътилига чиқариш режасига кўра ўтказиладиган инвентаризация. • режадан ташқари инвентаризация - бу кўзда тутилмаган ҳолларда, масалан фавқулотдаги ҳодисалар юз берганда (ўғрилик, тошқин ва шу каби ҳодисалар содир бўлганда) ўтказиладиган инвентаризация. Инвентаризациянинг характерли хусусиятлари: • инвентаризация тўсатдан ўтказилади, яъни моддий жавобгар шахс уни ўтказилиши тўғрисида олдиндан хабар топмаслиги лозим. • инвентаризация раҳбарнинг буйруғи ёки фармойиши билан тасдиқланган доимий харакатдаги ва ишчи инвентаризация комиссиялари томонидан ўтказилади, ушбу комиссияга моддий жавобгар шахс албатта киритилади. • инвентаризация маълум муддатга ўтқазилади, унинг бошланиш ва

тугаш вақти буйруқда ёки фармойишда кўрсатилган бўлиши керак. • инвентаризацияни ўтказиш белгиланган тартибда ва усулларда амалга оширилади. • инвентаризация натижалари махсус саноқ ва таққошлаш далолатномалари билан расмийлаштирилади. ИНВЕНТАРИЗАЦИЯНИ ЎТКАЗИШ МУДДАТЛАРИ ВА ТАРТИБИ Инвентаризацияни ўтказиш муддатлари ва тартиби ҳар бир мулк ва мажбурият турлари бўйича республикамизнинг қуйидаги БХМСлари билан регламентлаштирилган: 19-сон БҲМС «Инвентарзацияни ташкил этиш ва ўтказиш» га мувофиқ қуйидаги ҳолларда инвентаризация ўтказилиши шарт: - мол-мулк ижарага берилганда, сотиб олинганда, сотилганда, шунингдек, давлат корхонаси ўзгартирилган (давлат тасарруфидан чиқарилган) чоғда қонунчиликда назарда тутилган ҳолларда; - йиллик молиявий ҳисоботни тузиш олдидан. Айрим жойлар ва мавсумий тусда ишлайдиган корхоналарда ишлаб чиқариш захиралари улар энг кам миқдорда қолганда қуйидаги ҳолларда инвентаризация қиинади:

- асосий воситалар ва товар-моддий бойликлар қайта баҳоланганда; - моддий жавобгар шахслар алмашганда (ишларни қабул қилиш - топшириш кунида); - ўғирлик ёки суиистеъмол, шунингдек, бойликларни ишдан чиқариш фактлари аниқланганда; - табиий офатлар, ёнғинлар, фалокатлар ёки ғайритабиий шароитлар юзага келтирган бошқа фавқулодда вазиятлар юз берганда; - хўжалик юритувчи субъект тугатилганда (қайта ташкил этилганда) тугатиш (ажратиш) балансини тузиш олдидан ва қонунчиликда назарда тутилган бошқа ҳолларда. Умумий (жамоавий) моддий жавобгарлик шароитида инвентаризация жамоа раҳбари ўзгарганда, жамоадан унинг эллик фоиздан ортиқ аъзолари чиқиб кетганда, шунингдек жамоанинг битта ёки бир нечта аъзоси талаби билан ўтказилади. исобот йилидаги инвентарлашлар миқдори, уларни ўтказиш санаси, мол- мулк ва молиявий мажбуриятлар рўйхати хўжалик юритувчи субъект раҳбари томонидан белгиланади, ушбу стандартнинг 1.5 ва 1.6- бандларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. Инвентаризацияни ўтказиш учун хўжалик юритувчи субъектлар таркибида: хўжалик юритувчи субъект раҳбари ёки унинг ўринбосари (комиссия раиси); бош бухгалтер; бошқа мутахассислар (муҳандислар, иқтисодчилар, техниклар ва ҳоказолар) бўлган доимий ишлайдиган инвентарлаш комиссиялари тузилади. Инвентаризация комиссияси таркибига хўжалик юритувчи субъектнинг ички аудит вакиллари киритилиши мумкин. Ишлар ҳажми катта бўлганда мол-мулк ва молиявий мажбуриятлар инвентаризациясини бир вақтда ўтказиш учун таркибида:

инвентаризацияни тайинлаган хўжалик юритувчи субъект раҳбарининг вакили (комиссия раиси); мутахассислар: товаршунос, муҳандис, технолог, механик, иш юритувчи, иқтисодчи, бухгалтерия ходими ва бошқалар бўлган ишчи инвентарлаш комиссиялари тузилади. Комиссия таркибига инвентаризация қилинаётган бойликлар, нархлар ва бирламчи ҳисобни яхши биладиган тажрибали ходимлар киритилиши керак. Биргина моддий жавобгар шахсларда худди шу ходимни кетма-кет икки марта ишчи инвентаризация комиссиясининг раиси қилиб тайинлаш тақиқланади. Доимий ишлайдиган ва ишчи инвентаризация комиссияларининг шахсий таркибини хўжалик юритувчи субъект раҳбари ўзининг буйруғи, қарори ёки фармойиши билан тасдиқлайди. Инвентаризацияни ўтказиш чоғида комиссиянинг ақалли битта аъзоси йўқ бўлса, бу ҳол инвентаризация натижаларини ҳақиқий эмас деб топиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Доимий ишлайдиган инвентаризация комиссиялари: - бойликлар сақланишини таъминлашга доир профилактика ишларини ўтказади, зарурат бўлганда ўз мажлисларида бойликларнинг сақланиши масалалари бўйича цех, бўлим, шуъбалар раҳбарларининг ахборотларини тинглайди; - инвентарихация ўтказилишини ташкил этади ва ишчи инвентаризация комиссиялари аъзоларига йўл-йўриқ беради; - инвентаризация тўғри ўтказилганини назорат тариқасида текширувларни амалга оширади, шунингдек, инвентаризация орасидаги даврда сақлаш ва қайта ишлаш жойларида товар-моддий бойликларни танлаб инвентаризациядан ўтказади; - инвентаризация натижалари тўғри чиқарилганини, базалар, омборлар, омборхоналар, цехлар, қурилиш участкалари ва бошқа сақлаш жойларида бойликларни қайта навларга ажратиш бўйича таклифлар асосли эканлигини текширади;

зарур ҳолларда (инвентаризацияни ўтказиш қоидалари жиддий бузилганлиги аниқланган ва бошқа ҳолларда) хўжалик юритувчи субъект раҳбарининг топшириғига биноан такрорий ялпи инвентаризациясини ўтказади; - бойликлар камомади ёки уларни шикастлашга, шунингдек, бошқа бузилишларга йўл қўйган шахслардан олинган тушунтиришларни кўриб чиқади ва аниқланган камомадлар ҳамда бойликларни шикастлашдан кўрилган талафотларни бир изга солиш тартиби тўғрисида таклиф берадилар. Ишчи инвентарлаш комиссиялари: - сақлаш ва ишлаб чиқариш жойларида бойликлар ва пул маблағларини инвентаризациясини амалга оширади; - хўжалик юритувчи субъект бухгалтерияси билан биргаликда инвентаризация натижаларини аниқлашда иштирок этади ва камомадлар ҳамда қайта навларга ажратиш чоғидаги ортиқча чиқишларни ҳисобга олиш ҳамда табиий йўқолиш меъёрлари доирасида камомадларни ҳисобдан ўчириш бўйича таклифлар ишлаб чиқади; - товар-моддий бойликларни қабул қилиш, сақлаш ва беришни тартибга солиш, ҳисобга олишни яхшилаш ва улар сақланишини назорат қилишни тартибга солиш масалалари, шунингдек, меъёрдан ортиқча ва ишлатилмайдиган моддий бойликларни сотиш бўйича таклифлар киритади. Ишчи инвентарлаш комиссиялари қуйидаги ҳоллар учун жавоб беради: а) хўжалик юритувчи субъект раҳбарининг буйруғига мувофиқ инвентарлашни ўз вақтида ўтказиш ва уни ўтказиш тартибига риоя қилиш учун; б) ҳисоб-китобларда текширилаётган асосий воситалар, товар- моддий бойликлар, пул маблағлари ва воситаларнинг ҳақиқатдаги қолдиқлари тўғрисидаги маълумотлар рўйхатга тўлиқ ва аниқ қайд этилиши учун;

в) товар-моддий бойликларнинг улар нархи белгиланадиган фарқловчи белгилари (тури, нави, русуми, ҳажми, прейскурант бўйича тартиб рақами, артикули ва ҳ.к.) рўйхатда тўғри кўрсатилиши учун; г) белгиланган тартибга мувофиқ инвентаризация материаллари тўғри ва ўз вақтида расмийлаштирилиши учун. Инвентаризация комиссиялари аъзолари товарлар, материаллар ва бошқа бойликлар камомади ва ишлатиб юборгани ёки ортиқча чиққанини яшириш мақсадида рўйхатга бойликларнинг ҳақиқатдаги қолдиқлари тўғрисида атайлаб нотўғри маълумотларни киритганлик учун белгиланган тартибга мувофиқ жавобгарликка тортиладилар. Мол- мулкнинг ҳақиқатдаги мавжудлигини текширишни бошлашдан олдин инвентаризация комиссияси инвентаризация пайтидаги энг сўнгги кирим-чиқим ҳужжатларини ёки моддий воситалар ва пул маблағлари ҳаракати тўғрисидаги ҳисоботларни олиши керак. Инвентаризация комиссиясининг раиси ҳисоботларга илова қилинган барча кирим-чиқим ҳужжатларига "инвентарлашгача... да (сана)" деб кўрсатган ҳолда виза қўяди, бу эса бухгалтерияга ҳисоб маълумотлари бўйича инвентаризацияни бошлаш пайтида мол-мулк қолдиқларини аниқлаш учун асос бўлиб хизмат қилиши керак. Моддий жавобгар шахслар инвентаризация бошланишига қадар мол-мулкка доир барча кирим-чиқим ҳужжатлари бухгалтерия ёки комиссияга топширилгани ва улар жавобгарлигига келиб тушган барча бойликлар кирим қилингани, чиқиб кетганлари эса чиқимга ҳисобдан ўчирилгани тўғрисида тилхат берадилар. Мол- мулкни сотиб олишга ҳисобот бериладиган суммалари ёки уни олиш учун ишончномалари бўлган шахслар ҳам шундай тилхат берадилар. Инвентаризацияни ўтказиш олдидан ишчи инвентаризация комиссиялари аъзоларига буйруқ, комиссия раисларига эса пломбир топширилади (инвентаризация комиссияси ишлайдиган бутун иш вақтида пломбир комиссия раисида сақланади). Буйруқда инвентаризацияни ўтказишга доир ишни бошлаш ва тугатиш муддатлари белгиланади.

Агар мол-мулк инвентаризацияси бир неча кун мобайнида ўтказилса, моддий бойликлар сақланаётган хона инвентаризация комиссияси кетаётганида муҳрланиши керак. Инвентаризация комиссиялари ишида танаффус бўлганда (тушлик вақти, тунда, бошқа сабабларга кўра) рўйхатлар инвентаризация ўтказилаётган ёпиқ хонадаги яшикда (жавон, сейфда) сақланиши шарт. Товар-моддий бойликларнинг ҳақиқатда мавжудлигини текширишга киришишдан олдин ишчи инвентаризация комиссияси: - ёрдамчи бинолар, ертўлалар ва бойликлар сақланадиган, алоҳида кириш- чиқиш эшиклари бўлган бошқа жойларни пломбалаши; - оғирликни ўлчайдиган барча асбоблар созланганини текшириши ва уларни тамғалашнинг белгиланган муддатларига риоя қилиши шарт. Тўсатдан ўтказиладиган инвентаризацияда барча товар-моддий бойликлар инвентаризация комиссияси ҳозирлигида, қолган ҳолларда эса - олдиндан тайёрлаб қўйилади. Бойликлар гуруҳларга бўлиниши, навларга ажратилиши ва улар миқдорини санаш учун қулай бўлган маълум тартибда номлари, навлари, ҳажмлари бўйича жойлаштирилиши керак. Асосий воситалар, хом ашё, материаллар, тайёр маҳсулот, товарлар, пул маблағлари ва бошқа бойликларни инвентаризацияси уларнинг ҳар бир жойлашган ери ва ана шу бойликларни сақлаётган жавобгар шахс бўйича ўтказилади. Ҳақиқатдаги қолдиқларни текшириш моддий жавобгар шахсларнинг (кассирлар, хўжалик, савдо корхонаси, омборхона, тайёрлов пункти ва ҳоказолар мудирлари) албатта иштирок этиши билан амалга оширилади. Инвентаризация пайтида бойликларнинг мавжудлиги албатта санаш, тарозида тортиш, ўлчаш йўли билан аниқланади. Етказиб берувчининг очилмаган ўрамида сақланаётган материаллар ва товарлар бўйича ушбу бойликлар миқдори истисно тариқасида ҳужжатлар асосида, ушбу бойликлар бир қисмини албатта натурада (танлаб олиб) текшириш билан аниқланиши мумкин. Қопланмаган маҳсулотлар оғирлиги (ёки ҳажми) ни ўлчаш ва техник ҳисоб-китоблар асосида аниқлашга йўл қўйилади; ўлчаш далолатномалари ва ҳисоб- китоблар рўйхатга илова қилинади. Тарозида

тортиладиган кўп миқдордаги товарлар инвентаризациясида тарозида тортиш қайдномаларини ишчи инвентаризация комиссиясининг аъзоларидан бири ва моддий жавобгар шахс юритади. Иш куни охирида (ёки тарозида тортиш тугагач) ана шу қайдномалар маълумотлари солиштирилади ва чиқарилган якун инвентаризация рўйхатига қайд этилади. Тарозида тортиш қайдномалари рўйхатга илова қилинади. Инвентаризация қилинаётган бойликлар ва объектларнинг номлари ва уларнинг миқдори рўйхатларда номенклатура бўйича ва ҳисобда қабул қилинган ўлчов бирликларида кўрсатилади. Рўйхатларга ишчи инвентаризация комиссиясининг барча аъзолари ва моддий жавобгар шахслар имзо чекадилар. Рўйхат охирида моддий жавобгар шахслар комиссия бойликларни уларнинг ҳозирлигида текширганини, комиссия аъзоларига нисбатан ҳеч қандай даъволар йўқлиги ва рўйхатда саналган бойликлар масъулиятли сақлашга қабул қилинганини тасдиқлайдиган тилхатга имзо чекадилар. Бойликларнинг ҳақиқатда мавжудлигини текшириш пайтида моддий жавобгар шахслар ўзгарган тақдирда бойликларни қабул қилган шахс инвентарихация рўйхатларига уларни олганлиги, топширган шахслар эса уларни топширганлиги хусусида имзо чекадилар. Хўжаликка тегишли бўлмаган, бироқ унда жойлашган бойликларга алоҳида рўйхатлар тузилади. Инвентаризация рўйхатлари механик воситаларда ёки қўлда тўлдирилиши мумкин. Қўлда тузиладиган инвентаризация рўйхатлари аниқ-равшан қилиб тўлдирилади. Ҳеч қандай ўчириш ва тузатиб ёзишларга йўл қўйилмайди. Инвентаризация рўйхатининг ҳар бир саҳифасида сўз билан товар- моддий бойликлар тартиб рақамлари сони ва ушбу саҳифада ёзилган барча бойликлар миқдорининг умумий якуни, бу бойликлар қандай ўлчов бирликларида кўрсатилганидан қатъи назар, кўрсатилади.

Рўйхатларнинг барча нусхаларида хатоларни тузатиш нотўғри ёзувлар устига чизиш ва чизилганлари устига тўғри ёзувларни қўйиш йўли билан амалга оширилиши керак. Тузатишлар таъкидланиши ва инвентаризация комиссиясининг барча аъзолари ва моддий жавобгар шахслар томонидан имзоланиши керак. Инвентаризация рўйхатларида тўлдирилмаган сатрларни қолдиришга йўл қўйилмайди. Рўйхатларнинг охирги варақларида тўлдирилмаган сатрлар устига чизиб қўйилади. Моддий жавобгар шахслар инвентаризациядан сўнг инвентаризация рўйхатларида хатоларни аниқлаган тақдирда улар дарҳол (омбор, омборхона, шуъба ва ҳоказолар очилгунига қадар) буни ишчи инвентаризация комиссиясига маълум қилишлари шарт. Моддий жавобгар шахсларнинг камомад ёки ортиқча чиқиш товар-моддий бойликлар номидаги хато, ўтказиб юбориш, янглишиш ва ҳоказолар туфайли юз бергани хусусидаги тушунтиришлари омбор, омборхона, шуъба очилгунига қадар қабул қилинади. Ишчи инвентаризация комиссияси кўрсатилган фактларни текширишни амалга оширади ва улар тасдиқланган тақдирда аниқланган хатоларни белгиланган тартибда тузатади. Хўжалик юритувчи субъектлар раҳбарлари товар-моддий бойликлар ва пул маблағларининг тўғри ҳамда ўз вақтида ўтказилиши ва уларнинг кутилмаганда ўтказилишини таъминлаш учун жавобгардир. Улар бойликларнинг ҳақиқатда мавжудлигини қисқа муддатларда тўлиқ ва аниқ текширишни таъминлайдиган шароитларни яратиб беришлари шарт. Бош бухгалтер тегишли бўлинмалар ва хизматлар раҳбарлари билан биргаликда инвентаризация ўтказишнинг белгиланган қоидаларига риоя этилишини синчиклаб назорат қилишга мажбур. Инвентаризация тугаганидан сўнг инвентаризация тўғри ўтказилганини назорат тариқасида текширишлар ўтказилиши мумкин. Уларни инвентаризация комиссиялари аъзолари ва моддий жавобгар шахслар иштирокида албатта инвентаризация ўтказилган омбор, омборхона, шуъба ва ҳоказолар очилишига қадар ўтказиш керак. Инвентаризациялар тўғри

ўтказилганини назорат тариқасида текшириш натижалари далолатнома билан расмийлаштирилади ва инвентаризация тўғри ўтказилганлигини назорат тариқасида текширишларни ҳисобга олиш дафтарида рўйхатга олинади. ИНВЕНТАРИЗАЦИЯ НАТИЖАЛАРИНИ АНИҚЛАШ, РАСМИЙЛАШТИРИШ ВА ҲИСОБДА АКС ЭТТИРИШ ТАРТИБИ Инвентаризациянинг натижасида ҳисоб маълумотларидан четланишлар аниқланиши мумкин. Бундай четланишлар бўлиб камомад ва ортиқчалар ҳисобланади. Камомад деганда, инвентаризациядан ўтказилган мулк ва мажбуриятлар ҳақиқий ҳолатининг ҳисоб маълумотларидан кам чиқиши тушунилади. Ортиқча деганда, инвентаризациядан ўтказилган мулк ва мажбуриятлар ҳақиқий ҳолатининг ҳисоб маълумотларидан кўп чиқиши тушунилади. Инвентаризацияда мулк ва мажбуриятларнинг кам ёки кўп чиққанлиги инвентаризация рўйхатига киритилган мол-мулклар ва мажбуриятлар суммаларини ҳисоб маълумотлари билан таққослаш йўли билан билан аниқланади. Бунинг учун бухгалтерияда махсус «Таққослаш қайдномаси (Сличительная ведомость)» тузилади. Инвентаризацияда аниқланган камомадлар ҳисоби махсус 5910 «Камомадлар ва бойликларга етказилган заралардан йўқотишлар» счётида олиб борилади. Камомадлар аниқланганда ушбу 5910 счёт дебетланади ва кам чиққан товар моддий бойликни ифодаловчи мос счёт кредитланади, яъни: Дебет 5910 Кредит 0100, 0400, 1000, 2010, 2810, 2910, 5010 Аниқланган камомадларнинг белгиланган меъёрлардаги миқдори табиий камайиш ва йўқотишлар сифатида тан олинади ҳамда улар корхона харажатларига олиб борилади. Камомадларнинг меъёрдаги миқдорини ҳисобдан чиқарилишига қуйидагича ёзув қилинади: Дебет Кредит 2010,2310,2510,9430 5910

Аниқланган камомадларнинг белгиланган меъёрлардаи н ташқариси моддий жавобгар шахслардан қонун доирасида ундирилиб олинади. Бунга ҳисобда қуйидага ёзув қилинади: Дебет Кредит 4730 5910 Инвентаризацияжа аниқланган ортиқчалар корхонанинг даромадига олинади. Бунда ҳисобда қуйидага ёзув қилинади: Дебет Кредит 0100, 0400, 1000, 2010, 2810, 2910, 5010 9390

Адабиётлар : 1. Бакиева Х., Ризаев Н. Бухгалтерия хисоби назарияси. Укув кулланма. -Т.: Иктисод-молия, 2008 2. Каримов А., Исломов Ф., Авлокулов А. Бухгалтерия хисоби. Дарслик. -Т.: Шарк, 2004. 3. Пардаев А.Х., Пардаев Б.Х. Бошкарув хисоби. Укув кулланма. - Т.: Г.Еулом номидаги адабиѐт ва санъат нашриѐти, 2008. 4. Сатывалдыева Д.А. Бухгалтерский учет. Учебник. -Т.: IQTISODIYOT . 2015 г. 580 с. 5. Хамдамов Б.К., Исломов Ф.Р., Авлокулов А.З. Молиявий хисобот. Укув кулланма. - Т.: ―ИКТИСОД-МОЛИЯ‖, 2008. 7. Дусмуратов Р. Кишлок хужалигида бухгалтерия хисоби ва статистика асослари. -Т: Фан ва технология‖, 2014. 8. Жураев Н., Абдувохидов Ф., Сотиволдиева Д. Молиявий ва бошкарув хисоби. Дарслик (лотин алифбосида). -Т.: 2012 й. 480 б. 9. Холбеков Р.О. Бухгалтерия хисоби назарияси (лотин алифбосида). -Т.: Чулпон номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2011 й. 200 б.

Похожие

Ҳужжатлаштириш ва инвентаризация

Инвентаризация ва счётларни йил охирида ёпиш

Инвентаризация ва счётларни йил охирида ёпиш, бюджетдан ташкари тушумлар хисоби

Бюджет хисоби, унинг предмети ва методи

Материалларни бухгалтерияда хисобга олиш ва уларнинг сарфланишини назорат килиш