Халқаро ва ташқи савдо сиёсати. Ташқи савдони давлатлараро тартибга солиш - Экономика - Рефераты

Халқаро ва ташқи савдо сиёсати. Ташқи савдони давлатлараро тартибга солиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

177 KB

Халқаро ва ташқи савдо сиёсати. Ташқи савдони давлатлараро тартибга солиш Режа: 1. Ташқи савдо сиёсатининг мақсади ва йўналишлари. 2. Божхона тарифлари ва уларнинг таъсир этиш механизми. 3. Бож тарифларининг афзалликлари ва зиддиятлари 4. Импорт квоталари ва ли ц ензияларни тақсимлаш услублари 5. Экспорт субсидиялари ва компенса ц и он импорт божлари 6. Экспорт божлари ва экспортни ихтиёрий ч е клаш

1. Ташқи савдо сиёсатининг мақсади ва йўналишлари Ташқи савдо сиёсати деганда, давлатнинг бошқа давлатлар билан савдо алоқаларига қаратилган мақсадли ҳаракати тушунилади. Иқтисодий савдо сиёсатидан кўзланган асосий мақсадлар қуйидагилардан иборат: -муайян давлатнинг халқаро меҳнат тақсимотида иштироки даражаси ва йўналишларини ўзгартириш; -иқтисодий савдо структураси, экспорт ва импорт ҳажмини ўзгартириш ва давлатни ўзи учун танқис ресурслар билан таъминлаш (хом ашё, энергия ва ҳ.к.); -экспорт ва импорт нархлари ўртасидаги фарқларни ўзгартириш. Иқтисодий савдо сиёсатини асосий иккита йўналишга ажратиш мумкин: - эркин савдо сиёсати; - протекционизм. Эркин савдо сиёсати (free trade) – бу, соф ҳолда, давлатнинг бозордаги асосий назоратини сақлаган ҳолда унинг иқтисодий савдога бевосита таъсирини чеклайди. Лекин бу давлатнинг иқтисодий савдодаги таъсири умуман йўқ, дегани эмас. Бунда давлат бошқа давлатлар билан келишувлар орқали ўз хўжалик субъектларига максимал эркинликни вужудга келтиради. Эркин савдо сиёсати, давлатларининг бир-бирига боғлиқлиги даражасини оширган ҳолда ижобий сиёсий натижаларга олиб келади. Бундан ташқари эркин савдо сиёсатининг олиб борилиши ва давлатларнинг бир- бирлари билан иқтисодий алмашинуви натижасида кўпроқ даромадга эришадилар. Бироқ эркин савдо сиёсати ҳозиргача соф ҳолда ҳ еч қайси давлат ҳ удудида қўлланилмаган. Протекционизм (protectionism) - бу миллий иқтисодиётни хорижий рақобатдан ҳ имоя қилишга қаратилган иқтисодий сиёсатдир. Протекционизмда эркин савдо сиёсатидан фарқли ўлароқ бозор муносабатлари эркин амал қилмайди, чунки бу йўналиш вакиллари жаҳон бозорида давлатларнинг иқтисодий сало ҳ ияти ва улар ишлаб чиқарадиган маҳсулотларининг рақотбардошлиги ҳар хил бўлади, шунинг учун бозор

муносабаталрининг эркин амал қилиши барча давлатлар учун, айниқса, кам ривожланганлари учун фойдали бўлавермайди, деб ҳисоблайдилар. Иқтисодий савдо сиёсатининг дастаклари ўз ичига давлатлараро икки ва кўп томонлама келишувлар тизимини олади. Бироқ ривожланган бозор иқтисодиёти шароитида, давлатлар кўп ҳолларда хўжалик юритувчи субъектларнинг иқтисодий савдодан оладиган даромадларини кўпайтириш ва камайтиришга таъсир ўтказиш мақсадида бошқа дастаглардан ҳам фойдаланади. Бундай дастагларга тариф (tariffs) ва нотариф (nontariffs barriers) тўсиқлар киради. Эркин савдо ҳ удудлари ва божхона иттифоқилари. Юқорида иқтисодий савдо сиёсати инструментларининг ишлаш механизми алоҳида олинган давлат мисолида кўриб чиқилди. Лекин иқтисодиётда шундай ҳолатлар мавжудки, бунда давлатлар иқтисодий савдо сиёсатини ўтказиш йўлида бирлашадилар ва бир бирларига имтиёзлар яратилиши натижасида божхона божлари олиб ташланади. Агар мамлакатлар бир бирларига имтиёзлар белгилаши натижасида учинчи мамлакатга нисбатан келишилган ҳолда бож белгиланса, бундай келишувни эркин савдо ҳудуди (free trade area) дейиш мумкин: Европа эркин савдо ассосацияси (ЕАСТ, 1959). Агар мамлакатлар бир бирлари учун божхона божларини олиб ташлари натижасида учинчи мамлакатга нисбатан бир хил бож белгиланса, бундай келишувни божхона иттифоқи (customs union) дейиш мумкин: Франция-Монако (1865), Швецария-Лихтенштейн (1923). Энди божхона иттифоқи тузилиши натижасида халқаро савдо алоқаларида қандай ўзгаришлар бўлишини кўриб чиқамиз. 1. Янги товар оқимларининг вужудга келиши. Тасаввур қилайлик бирор бир товарни уч мамлакат ҳар хил Х нархларда ишлаб чиқаради: А мамлакат-100; В мамлакат-105; С мамлакат-110.

В мамлакатда импортга 20% ли бож қўйилган. Бу ҳолатда В мамлакат бу товарга бўлган эҳтиёжни ўзи қондиради, чунки А ва С мамлакатдан ушбу товарни экспортга субсидиясиз импорт қилиш мумкин эмас. Агар А ва В мамлакатлар ўзаро божхона иттифоқини тўзса, В мамлакатда Х товарни ишлаб чиқариш ҳажми А мамлакатдан импорт қилиш ҳисобига камаяди. 2. Товар оқимларининг ўзгариши. Фараз қилайлик, яна ўша уч мамлакат У товарни ҳар хил нархларда ишлаб чиқаради: А мамлакат-130; В мамлакат-105; С мамлакат-100. Божхона иттифоқи тузилгунга қадар А мамлакат импортга 20 фоизли бож белгилаши натижасида, У товарга бўлган талабни С мамлакатдан импорт қилиши ҳисобига қондирар эди. Бироқ А ва В мамлакат ўртасида божхона иттифоқи тузилиши натижасида А мамлакат У товарни ишлаб чиқариш С мамлакатга нисбатан қимматга тушушига қарамай В мамлакатдан сотиб ола бошлади. Шундай қилиб божхона иттифоқи тузилган мамлакатлар ҳудудида учинчи мамлакатлар маҳсулотларининг рақобатбардошлиги паст бўлади. 2. Божхона тарифлари ва уларнинг таъсир этиш механизми Иқтисодий савдо сиёсатининг асосий ва классик дастаги бўлиб, божхона тарифлари ҳисобланади. Божхона тарифи - бу тизимлаштирилган божхона божлари ставкаларининг рўйхати. Божхона божи деганда, давлатнинг чегарасини кесиб ўтган вақтда импортга ва экспортга солинадиган солиқ тўловлари тушунилади.

1 -чизма. Импорт тарифларининг ҳаракат механизми. Импорт божларининг ҳаракат механизмини кўриб чиқамиз. Тасаввур қилинг, қайсидир А давлатда қандайдир маҳсулот ишлаб чиқарилади ва истеъмол қилинади, масалан, олма. 1-чизмада S чизиғи олма таклифини, D - талаб, P 0 - ички нарх (мувозанат нархи) ни билдиради. Бу нархда олманинг ишлаб чиқарилиши ва истеъмол қилиниши Q 0 га тенг. Бундай вазият автократик давлатларда мавжуд бўлиши мумкин. Тасаввур қилинг, А давлат божхона чегарасини жаҳон нархидаги (Р w ) олмалар учун очди. Лекин бу нарх ички нархдан паст бўлиб, олма учун ички нархнинг пасайишига олиб келади, бу эса ўз ўзидан А мамлакатда олма ишлаб чиқариш ҳажмини Q 0 дан Q 1 гача пасайтиради, ушбу товарнинг истеъмоли эса Q 0 дан Q 2 гача ўсади. Нархнинг пасайиши оқибатида ўсган истеъмол эса импортнинг ўсиши билан қондирилади (Q 2 - Q 1 ). Ички ишлаб чиқарувчиларнинг қизиқишларини химоя қилиш мақсадида А мамлакат олма импортига (Т) божи белгилайди. Фараз қилайлик А мамлакат кичкина бўлиб, олманинг жаҳондаги нархларига таъсир ўтказа олмайди. Бу ҳолатда олмага ички нарх Р t белгиланади. Натижада, ички ишлаб чиқариш ҳажми Q 1 дан Q 3 га ўсади. Божнинг ўрнатилиши хорижий товарларнинг нархининг ошишига олиб келади (бизнинг мисолимизда олманинг). Миллий ишлаб чиқарувчилар

айнан шундай товарни (шу сорт ва сифатдаги) сотаётганлиги учун, товарнинг нархини оширишни фойдали ва мумкин деб ҳисоблашади. Лекин бу нархнинг ошиши жаҳон нархининг ошиши билан тўғри келмаслиги мумкин. Бизнинг мисолимизда тўғри келиши тасаввур қилинган. Натижада, жаҳон нархида (P w ) товарни ишлаб чиқаришни ўзи учун фойдасиз деб билган миллий ишлаб чиқарувчилар, ўзлари учун бирмунча фойдали бўлган Р t нархида товарларни сота бошлайдилар. Олма нархининг ошиши А мамлакатда ушбу товар истеъмолини Q 2 дан Q 4 га пасайтиради ва бу ҳолат товар импортининг ҳам пасайишига олиб келди. Бу биринчидан, ички ишлаб чиқаришни оширади. Бунинг таъсир доираси ички таклиф эгри чизиғининг эгилувчанлигидан келиб чиқган ҳолда ҳар хил бўлади. Иккинчидан, бу товарга бўлган ички истеъмол камаяди. Бу камайишнинг ҳажми ҳам ички талаб эгри чизиғининг эгилувчанлигидан келиб чиққан ҳолда ҳар хил бўлади. Натижада, импортга божнинг белгиланиши турли товарларга турлича таъсир қилади. Энди эса импортга божнинг ўрнатилиши истеъмолчилар, ишлаб чиқарувчилар ва ҳукумат фаровонлигига қандай таъсир қилишини кўриб чиқамиз (3-расм). Бунда истеъмолчилар олма учун қимматроқ нарх тўлайди, бу уларнинг қўшимча фойдасининг йўқолишига олиб келади, Қуйидаги майдон истеъмолчиларнинг ютқазишини ифодалайди: S a + S b + S c + S d Ички ишлаб чиқарувчилар олма нархининг ошиши натижасида қўшимча фойдага эга бўладилар. Ишлаб чиқарувчиларнинг қўшимча фойдаси, расмдаги таклиф эгри чизиғининг юқорисидаги икки нарх чизиғи ўртасидаги майдонни ташкил этади ва S a га тенг. Ҳукумат ҳам импортга бож белгилаш орқали иқтисодий самарага эришади. Ҳукуматнинг фойдаси импорт ҳажмига белгиланган бож ставкаси билан тенгдир. Ҳукумат бождан тушган барча маблағни божхона тизимига сарфламайди, даромад иқтисодий тизимлар ўртасида тақсимланади ва ўз ўзидан иқтисодий фаровонликнинг ошишига олиб келади.

2 -чизма. Импорт божларининг давлат фаровонлигига таъсири. Шундай қилиб истеъмолчиларнинг S a + S b + S c + S d га тенг бўлган ютқазиши, S a га тенг бўлган ишлаб чиқарувчиларнинг ҳамда S c га тенг бўлган ҳукуматнинг фойда кўришига олиб келади. S (a+b) нинг ўсиши эса ҳ еч нарсага таъсир қилмайди, яъни «ўлик оғирлик нархи» тарифи (deadweight cost) дейилади ва кичик давлат мисолида умумдавлат фаровонлиги кўрган зарарни ифода этади. Шундан кўриниб турибдики импортга божнинг белгиланиши бир томондан ушбу товарга ички истеъмолни камайтирса, иккинчи томондан миллий ишлаб чиқарувчиларни иқтисодий рақобатчилардан мухофаза қилади. Иқтисодиётда ички мухофаза даражаси турли товарларга турлича бўлади. Шу билан бирга ички мухофаза ҳам ҳар доим сезилавермайди, чунки кўпгина товарлар бож ўрнатилиши мумкин бўлган хом ашё ёки ярим тайёр маҳсулотлар ҳисобига ишлаб чиқарилади. Энди эса протекциянинг ҳақиқий даражасини кўриб чиқамиз (effective rate of protection). Тасаввур қилайлик, ички бозорда эркин савдо шароитида костюмнинг нархи 150 долларни ташкил этади, 100 доллар мато, 50 доллар қўшилган қиймат. Энди фараз қилайлик, давлат ушбу товарга 20% бож ўрнатди. Товарнинг нархи 30

долларга қимматлашди, яъни 180 долларни ташкил этади. Бунинг натижасида ички ишлаб чиқарувчилар учун қўшилган қиймат 50 дан 80 долларга ошди. Бу ўз ўзидан миллий ишлаб чиқарувчиларнинг ривожланишига катта туртки бўлади. Хорижий ишлаб чиқарувчилар учун қўшилган қиймат ўзгармайди. Протекциянинг ҳақиқий даражаси қуйидаги формула орқали ҳисобланади: Ф =' 100% Д Д Д  , Б у ерда, Д 1 - эркин савдо тизимида ички қўшилган қиймат; Д 2 - импортга бож белгилангандан кейинги ички қўшилган қиймат. Бизнинг мисолимизда Ф қ 60%. Энди давлатнинг матога нисбатан иккинчи божни белгилангандан кейинги ва уларнинг нархи 10% га ортган ҳолатни кўриб чиқайлик. Матога нисбатан қўшилган қийматнинг ошиши натижасида, костюм ишлаб чиқариш 70 долларга тушади, ҳақиқий протекциянинг даражаси эса 40% ни ташкил этади. Божхона божлари орқали бир соҳанинг мухофаза этилиши, бевосита бошқа соҳа товарларига ҳам таъсир этади. Божхона божлари қуйидаги мезонлар бўйича таснифланади: 1. Товарнинг ҳаракат йўналишига қараб. Товарнинг ҳаракат йўналишига қараб импорт, экспорт ва транзит божлари га бўлинади. 2. Божнинг белгиланиш усулига қараб. Божнинг белгиланиш усулига қараб адвалор, специфик ва комбинациялашган божлар га бўлинади. 3. Бож ставкасига кўра. Ҳар бир давлат автоном равишда ҳеч қандай келишувларисиз қонун хужжатларида кўрсатилган божхона тарифларининг биринчи устунида жойлашган максимал бож ставкаларини белгилашга ҳаракат қилади. Лекин, икки ва кўп томонлама келишувлар натижасида божхона тарифларининг иккинчи устунида жойлашган минимал бож

ставкалари белгиланади. Бу божлар одатда конвенциал (келишилган) бўлади. Учинчи устунда эса преференциал , яъни иккинчи устундаги бож ставкаларидан паст бўлган божлар жойлашган. 4. Божнинг йўналтирилганлигига қараб. Божнинг йўналтирил- ганлигига қараб божлар икки йўналишга, яъни преференциал ёки дискриминацион божлар га бўлинади. Преференциал божлар муайян давлатда бирор бир товарнинг ишлаб чиқарилишига қулай муҳит яратиш учун минимал бож ставкаларининг яратилишидир. Дискриминацион бож ставкалари биринчи устундаги бож ставкаларидан юқори бўлиб, улар ўз ичига компенсацион, антидемпинг ва жавоб тариқасидаги божлар ни олади. 3. Бож тарифларининг афзалликлари ва зиддиятлари Божхона тарифларини кир и тишнинг афзалликлари қуйидагилардан иборат: • мамлакат мудофа саноатини ҳимоя қилиш имконини беради; • мамлакатда бандлилик даражаси ўсишини таъминлайди ва ялпи талабни рағбатлантиради, импортнинг нисбатан чекланиши натижасида соф экспорт ў сади ва жорий операциялар бўйича тўлов баланси ҳолати яхшиланади; • миллий иқтисодиётдаги янги тармоқларни ҳимоя қилиш имконини беради ; • давлат бюджети даромадларини тўлдириш манбаи бўлиб хизмат қилади; • миллий ишлаб чиқарувчиларни демпинг кўринишидаги чет эл рақобатидан ҳимоя қилади; • иқтисодиёт тузилишини қ айта қуришни бо шқа риш воситаси ҳисобланади ва улар ёрдамида мамлакат иқтисодиётидаги инновацион ўзгаришлар рағбатлантирилади ва ҳ.к.

Миллий иқ тисодиётнинг тикланиши шароитида кўпгина давлатлар ўз ишлаб ч иқ арувчиларини чет эл рақобатидан ҳимоя қилиш мақсадида протек ц ионизм сиёсатини қўллайдилар. Акс ҳолда, маҳаллий корхоналар «синиши» жамиятда ишсизлик хавфини туғдиради. Мамлакатларда таъриф м е ханизми орқали ташқи савдо сиёсатини юритиш, биринчи навбатда ушбу мамлакатнинг асосий тармоқлари ва янги ишлаб чиқариш соҳаларининг ҳимояланганлигига таъсир қил ади. Ўзбекистонда автомобилсозлик янги ва истиқболли соҳа (тармоқ) ҳисобланади ва табиийки, тарифли ҳимояга муҳтож. Тармоқни тарифли ҳимояланишининг ҳақиқий даражасини қуйидаги мисолда кўриб чиқамиз. Масалан, Ўзбекистонда янги машиналар учун импорт божи 40 фоизни ташкил қилсин. Ушбу машинани ишлаб чиқариш учун зарур бўладиган эҳтиёт қисмлар асосан четдан келтирилсин ва унга импорт божи 25 фоиз миқдорида ўрнатилсин. Бир дона машинанинг нархи 10000 АҚШ долларига тенг бўлса, яъни битта автомобиль учун зарур бўлган эҳтиёт қисмларининг нархи 7000 доллар, қўшилган қиймат эса 3000 долларни ташкил этсин. Автомобиль импортига 40 фоиз тариф белгиланганлиги учун ҳар бир автомобиль нархи 4000 долларга ўсиб, тариф билан бирга 14000 долларни ташкил этади. Эҳтиёт қисмлар импортига 25 фоизли тариф киритилиши уларга қилинадиган харажатларни 1750 долларга ошириб 8750 долларга етказади. Оқибатда маҳсулот бирлигига эҳтиёт қисмлар харажати 1750 долларга ошди. Қўшилган қиймат эса 2250 долларга (4000 - 1750 = 2250) ўсди. Шундай қилиб, тариф киритилгандан сўнг махсулот бирлигига тўғри келадиган қўшилган қиймат 5250 долларни (3000 + 2250 = 5250) ташкил этди. Энди эса соҳа (тармоқ)нинг самарали ҳимояси формуласидан фойдаланамиз. Ер = (YA - VA) / YA. Бу ерда: Ер - со ҳ анинг тариф билан ҳақиқий ҳимояланганлик даражаси; YA - божхона тарифи киритилгандан кейинги қўшилган қиймат;

VA - божхона тарифи киритилишидан олдинги қўшилган қиймат. ЕР = ((3000 + 2250) - 3000) / 3000 = 2250 / 3000 = 0,75 ёки 75% Бу шуни билдирадики, тайёр автомобилларга 40% тариф ва эҳтиёт қисмларга 25% тарифни жорий қилиб, давлат миллий автомобисозликни ҳақиқатда 75% тарифли ҳимояланганлигини таъминлайди. Протек ц и о низм сиёсатининг мухим тамойили ҳам шундаки, давлат тайёр маҳсулотларга божни кўтариш ва ярим тайёр маҳсулотларга эса унинг миқдорини пасайтириш орқали тармоқнинг ҳақиқий ҳимояланганлигини янада оширади. Агар мамлакатлар божхона иттифоқига бирлашсалар, унда божхона тарифи, барча иштирокчи мамлакатлар учун уларнинг савдо муносабатларида ягона бўлиб қолади. Божхона тарифлари миқдори алоҳида мамлакатлар иқтисодиётида ва жаҳон хўжалигида юз бераётган жараёнлар таъсирида юзага келади. Жаҳонда импортга божхона божларининг пасайиш тенденцияси кузатилмоқда ва у икки томонлама ҳамда кўп томонлама музокаралар асосида мамлакатлар томонидан рағбатлантирилади ва назорат қилинади. Асосан, ГАТТ доирасида ўтказилган бундай музокаралар натижасида кўпинча божларни камайтириш ҳақида битимлар тузилади. Божхона божларини жорий қилишнинг зиддиятлари ҳам мавжуд. Чунки санаб ўтилган натижаларга бошқа усуллар билан камроқ йўқотишлар ҳисобига ҳам эриш с а бўлади деган фикрлар ҳам қайсидир даражада асослидир. Биринчидан, импорт тарифлари истеъмолчилар турмуш даражасининг пасайишига олиб к елади. Иккинчидан, импорт тарифлари киритилиши оқибатида улар воситасида ҳимоя қилинаётган тармоқларда ресурслар самарасиз сарфланади. Учинчидан, тарифларни киритиш ва улар ставкасини белгилаш масаласида мамлакат имкониятлари халқаро битимлар б илан чекланган.

Милий ишлаб чиқарувчиларни хорижий фирмалар рақобатидан ҳимоя қилишнинг муқобил усули уларга бевосита субсидия бериш ҳисобланади. Ишлаб чиқариш субсидиясининг тарифлардан афзаллиги шундан иборатки, у бир томондан, миллий ишлаб чиқаришни S 0 дан S1 гача ўсишини таъминласа (3- чизма), иккинчи томондан, истеъмолнинг мутл о қ камайишига олиб келмайди. Чунки, ички нархлар жахон нархларидан қимматлашмайди. Субсидия шароитида ишлаб чиқарувчилар учун ички нархлар даражаси Pd, жахон нархлари Pw даражасига тенг. Шунинг учун, ҳақиқий ист е ъмол хажми D 0 га тенг. Тариф киритилган шароитда эса у D1 гача камайган бўл а р эди. Мамлакат фаровонлигидаги мутлақ йўқотиш эса «b» соҳасидангина иборат бўлади. Айни пайтда ишлаб чиқаришга берилган бевосита субсидиялар ишлаб чиқариш харажатларининг самарали тақ с имланишини кафолатламайди. Чунки, айнан қайси тармоқни халқаро рақобатдан ҳимоя қилишни билиш қийин бўлади. Субсидияларни жорий қилгандан сўнг уларни бекор қилиш қийин бўлади, рақобат муҳити йўқолади ҳамда бу харажатларни молиялаштириш муаммоси кучайиб бораверади. Шунинг учун иқтисодиётни тартибга солиш, бандлик даражасини ошириш ва ялпи талабни қондириш мақсадида фискал ва пул-кредит си ё сатлари қўлланилади. Ушбу сиёсатларни қўллашдан асосий мақ с ад мамлакат ишлаб чиқаришини халқаро рақобатдан ҳимоя қилиш, ишсизлик даражасини энг паст ҳолатга келтириш ва халқ фаровонлигини оширишдан иборат.

3-чизма. Ишлаб чиқарувчиларга субсидия берилишининг иқтисодий оқибатлари 4. Импорт квоталари ва ли ц ензияларни тақсимлаш услублари Жаҳон амали ё тида ташқи иқтисодий фаолиятни тартибга солишнинг билвосита усулларига қараганда бевосита у су лларидан кенгроқ фойдаланилади. Бевосита усуллар мазмунига кўра, иқтисодий, маъмурий, меъёрий - ҳуқуқий кўринишга эга бўлиши мумкин. Лицензиялаш ва квоталаш иқтисодий характердаги бевосита усуллар ичида кенг тарқалгани ҳисобланади. Лицензиялаш — бу ташқи иқтисодий операцияларни амалга оширишга давлат ташкилотларидан рухсат олишнинг маълум тартибидир. Ташқи иқтисодий операцияларга маҳсулотлар, ишчи ва хизматчилар экспорти ҳамда молия операцияларини ўтказиш, хорижга ишчи кучини ишга жойлаштириш ва бошқалар киради. Ўзбекистонда лицензиялар фақат давлат рўйхатида қайд этилган ташқи иқтисодий фаолият қатнашчиларига берилади. Уларни бошқа юридик шахсларга бериш тақиқланган. Маҳсулотлар экспорти ва импортини лицензиялаш давлатга улар оқимини қаттиқ тартибга солиш, баъзи ҳолларда уларни вақтинча чегаралаш ва шу асосда ташқи иқтисодий тақчиллик ўсиши бартараф этилади ҳамда

савдо балансининг тенглаштириш имконини беради. Умуман, импорт маҳсулотларга бериладиган лиқензиялар қуйидаги усуллар ёрдамида жойлаштирилади. 1. Очиқ аукцион — давлат лицензияларни юқори нархларни таклиф қилган ишлаб чиқарувчиларга бериши. 2. Афзал кўриш тизими — давлат биринчи навбатда лицензияларни ишлаб чиқариш ҳажми жиҳатдан йирик бўлган фирма ва компанияларга ҳеч қандай шарт ва талабларсиз беради. 3. Харажат усули — давлат ли ц ензияларни йирик ишлаб чиқариш қувватларига ва ресурсларга эга бўлган фирма ва компанияларга беради. Маҳсулотлар, шунингдек, ишчи ва хизматчилар экспорти ва имортига ли ц ензиялар бериш ҳуқуқига Ў збскистон Республикасининг қуйидаги бошқарув ташкилотлари эга: Вазирлар Маҳкамаси, Молия, Адлия, Ички ишлар, Соғлиқни са қ лаш, Халқ таълими вазирликлари, шунингдек, Марказий банк. Белгиланган чегаралар доирасида амалга ошириладиган битимларга ли ц ензиялар ҳар бир ало ҳи да битим учун мол етказиб бериш ҳажми ёки қийматига қараб Ташқи иқтисодий алоқалар вазирлиги томонидан берилади. Молия опера ц ияларини ўтказишга ли ц ензиялар асосан Республика Молия вазирлиги ва Марказий банк томонидан ўз ва хорижий банкларга, молия муассасаларига берилади. Улар молия-кредит муассасаларига мамлакат ичида ва унинг ташқарисида чет эл валютаси билан оп ерац ияларни амалга ошириш, хорижий молия-кредит муассасаларига эса ички бозорда юридик ва жисмоний шахсларга хизмат кўрсатиш ҳуқу қ ини беради. Ли ц ензиялаш билан бир қаторда жаҳон амалиётида маҳсулотларни, шунингдек, ишчи кучи экспорт ва импортини чегаралаш мақсадида квоталаш кенг қўлланилади. Бу усулнинг мо ҳ ияти шундан иборатки, унда ваколатли давлат ё ки халқаро ташкилот алоҳида маҳсулотлар, хизматлар, мамлакатлар ва мамлакатлар гуруҳи бўйича маълум даврга экспорт ва импортга миқдорий

ё ки қиймат чегараларини б е лгилайди. Давлат томонидан тартибга солиш тадбири сифатида квоталаш тўлов балансларини ички бозорда талаб ва таклифни мувозанат лаштириш учун музокараларда ўзаро келишувга эришиш учун қўлланилади. Ў збекистонда квоталаш халқ ист е ъмоли молларини ва стратегик хом ашёнинг му ҳим турларини олиб чиқишни чегаралаш усули сифатида қўлланилмоқда. Квоталаш фақат маҳсулот оқимларинигина эмас, балки ишчи кучи оқимларини тартибга солишда ҳам қўлланилади. Кўпгина ривожланган мамлакатлар ички меҳнат бозорини ҳи моялаш мақсадида хориждан ишчи кучи импортига квоталар ўрнатади. Ҳозирги вақтда квоталаш божларга нисбатан кўпроқ қўлланилиишга иккита сабаб бор: 1. Тариф ставкалари халқаро савдо келишувларига асосан белгиланади. Айрим ҳолларда, мамлакатлар тариф ставкасини ошира олмайдилар ва шунинг учун иқтисодиётни рақобатдан ҳимоя қилиш мақсадида квоталарга эътиборни қаратишга мажбур бўлади. 2. Ҳимояга муҳтож тармоклар ҳам импортга квоталар жорий қилишни қўллайди. Чунки, тарифни жорий қилишга нисбатан имтиёзли ли ц ензиялар олиш осонроқдир. Импорт квоталари эркин рақобат шароитига кўпроқ мос келади. Қуйидаги - чизмадан кўриниб турибдики, квоталар жорий қилиниши нати- жасида умумий фаровонликдаги йўқотишлар, тарифлар киритилганидаги сингари «в» ва «d» соҳалардан иборат бўлса, «с» соҳа рух с ат этилган импортга устама нархларни кўрсатади ва аҳолидан ли ц ензия берувчи ташкилотларга бериладиган трансфертни характерлайди. Тарифларга нисбатан квоталарни жорий қилишдан кўриладиган фаровонликдаги йўқотишлар икки ҳолатда к ўп бўлади. Биринчидан, квоталар маҳсулотлар импорт қилаётган миллий ишлаб чиқарувчилар ёки хорижий

фирмалар монопол ҳукумронлиги даражасини оширса. Иккинчидан, импортга ли ц ензиялар самарасиз жойлаштирилса. 4-чизма. Ташқи савдода квоталар қўлланилишининг иқтисодий оқибатлари 5. Экспорт субсидиялари ва компенса ц и он импорт божлари Кўпчилик ҳолларда экспортни давлат томонидан рағбатлантириш тадбири сифатида к ў пгина мамлакатларда экспорт субсидиялари қўлла- нилади. Бунда тажриба–конструкторлик ишлари ва экспортга мўлжалланган ишлаб чиқаришни бевосита молиялаштириш ё ки бу мақсадларга давлат бюдж е тидан имтиёзли кредитлар бериш к ў зда тутилади. Экспорт субсидиялари турли шаклларда қўлланилади. Буларга: - экспортёр фирмаларга ё ки хорижий шерикларга паст фоизли кредитлар бериш; - реклама харажатларини давлат ҳисобидан қоплаш, бозор коньюктураси ҳақида текин ах б орот еткази б бериш; - фирмаларга ишлаб чикариш ҳажмидаги экспорт улушига мувофиқ соли қ имтиё зл арини бериш; - бевосита субсидиялаш киради. Амалиётда энг кўп субсидия олувчи тармоқ қишло қ хўжалиги ҳисобланади.

Экспорт субсидияларининг берилиши миллий ишлаб чиқарувчиларнинг ташқи бозорда рақобатбардошлигини оширади. Аммо импортёр давлатлар томонидан киритиладиган комп е нса ц ион импорт божлари бу ютуқни йўққа чиқариши мумкин. Оқибатда экспортёр давлат бюджети йўқотишга учрайди, импортёр давлат бюджет и эса қўшимча даромад кўради. Бу тадбир демпингга қарши кураш кўринишларидан биридир. Демпинга қарши қаратилган божлар жаҳон амалиётида кенг қўлланилиб, ўзида қўшимча импорт божларини акс эттиради. Улар одатда, жаҳон нархларидан ёки импорт қилаётган мамлакат ички нархларидан паст нархлар бўйича экспорт қилинаётган маҳсулотларга ўрнатилади. Бу божларни белгилаш ҳақидаги қарорни халқаро суд маҳаллий ишлаб чиқарувчилар ва сотувчилар мурожаатидан сўнг чиқаради ҳамда унинг миқдорини ва тўлаш тартибини белгилайди. Масалан, демпингга қарши божлар ўз валюта ресурсларини тўлдириш мақсадида жаҳон бозорига хом ашё ресурсларини экспорт қилишни кўпайтирган собиқ иттифоқдош республикаларга нисбатан фаол қўлланилмоқда. 6 . Экспорт божлари ва экспортни ихтиёрий ч е клаш Экспортга тарифлар ё ки экспорт божлари киритилишининг оқибати импорт божлари киритилиши оқибатининг айнан аксидир. 5 -чизмадан кўриниб турибдики, экспорт божлари шароитида маҳсулотлар ички нарх и (Pd) унинг ташқи нарх идан (Pw) кам. Бундай вазиятларда ички истеъмол D 0 дан D1 гача ўсади, ишлаб чиқариш S 0 дан S1 гача, экспорт эса Х 0 дан XI га камаяди. Экспортга божларни жорий қилиш натижасида миллий ишлаб чиқарувчиларда (а+в+c+d) соҳаларда йўқотишга дуч бўладилар. Халқаро нарх ларга нисбатан ички нарх нинг камайишидан истеъмолчилар «а» соҳада ютуққа эриш с а, давлат эса «с» соҳада даромадга эга бўлади. Соф йўқотишлар (в +d) сохалардан иборат бўлади. Ихтиёрий равишда экспортни ч е клаш

экспорт квоталарининг бир тури бўлиб, хориж мамлакатларининг айрим ларига “ихтиёрий” экспорт миқдорларини чеклашдан иборат. Бу ерда «ихтиёрий сўзи» шартли характерга эга. Чунки, экспорт қилаётган мамлакат савдо сиёсатида ўз ҳамкорлари томонидан бирорта нохушликка дуч келмаслиги учун экспорт миқдорини чеклайди. Ихтиёрий равишда экспортни ч е клаш икки хил хусусиятга эга: 1. Ихтиёрий равишда экспортни чеклаш миллий истеъмолчилар учун тариф ва квоталарни белгилашга нисбатан анча сезиларсиз. Шунинг учун истеъмолчилар уларни эътиборсиз қабул қиладилар ва ҳукуматга норозилик билдирмайдилар. 2. Ихтиёрий равишда экспортни чеклаш шароитида хориж истеъмол- чилари улар сотиб олаётган экспорт маҳсулотига юқориро қ нарх б е лгилашлари мумкин. Шундай қилиб, хорижликлар ихтиёрий равишда экспортни чеклаш шароитида экспортёр к ў рган йуқотишларни нархларни ошириш ҳисобига қоплашади. 5-чизма. Экспорт тарифлари (экспорт божлари) жорий қилинишининг иқтисодий оқибатлари

Савдо сиёсатини амалга оширишнинг кўриб ўтилган усулларининг ҳар бири ижобий жиҳатлари билан бирга салбий оқибатларга ҳам эга. Мамлакат иктисоди ё тининг ракобатбардошлиги даражаси кучайиб боргани сари ташқи савдо либераллаштириб борилади. Мамлакатнинг халқаро савдо ташкилот- ларига аъзо б ў лиши бу жараёнининг қонуний натижаларидан биридир. Ташқи савдони эркинланггирилиши иқтисодиётда бозор муносабатларини янада ривожлантиришга олиб келади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 5. Ахмедов Д. Қ., Ишмухамедов А. Э., Жумаев Қ.Х., Жумаев З.А. Макроиқтисодиёт (Дарслик) - Т.: ТДИУ, 2004, 240 бет. 6. Назарова Г.Г., Хайдаров Н.Х. Халқаро иқтисодий муносабатлар. Ўқув қўлланма. ТДИУ, 2008. –28-31 бетлар. 7. Тенденции развитии международного торговля. Г.Муҳамеджанова., Д.Эргашев: ТГЭУ, Ташкент. 2007. С-17 8. Назарова Г.Г., Назарова Р.Р., Юсупов А.С., Жаҳон иқтисодиётига интеграциялашув: тажриба ва амалиёт. - Т., ТДИУ, 2005. – 114-125 бетлар. 9. Кудров В.М. Мировая экономика: Учебник. – М.: Дело, 200 8 . – 11-21 с. 10. Фомичев В.И. Международная торговля: Учебник; 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ИНФРА-М, 20 09 . – 39-60 с.

Похожие

Ташқи савдони давлат томонидан тартибга солиш ва бошқариш йўллари

ЖСТ ГАТТ – Халқаро савдо ташкилоти ва халқаро савдони тартибга солиш тамойиллари

Ташқи савдо олди-сотди шартномаси

Савдо, молия ва хўжалик ҳаётини тартибга солиш

Ташқи иқтисодий муносабатда технологиялар халқаро ижара муносабатлари