Давлатнинг молия сиёсати. - Экономика - Рефераты

Давлатнинг молия сиёсати.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

142.5 KB

Давлатнинг молия сиёсати. Режа: 1. Молиявий сиёсатнинг мазмуни ва аҳамияти. 2. Молия механизми ва уни молиявий сиёсатни амалга оширишдаги ўрни. 3. Ҳозирги шароитдаги молиявий сиёсатнинг асосий йуналишлари.

1.Молиявий сиёсатнинг мазмуни ва аҳамияти. Давлат хар қандай узининг вазифалари бўйича аниқ мақсадларга эришиш учун молиядан фойдаланади. Урнатилган мақсадларни амалга оширишда молиявий сиёсат муҳим рол уйнайди. Молиявий сиёсатни ишлаб чиқиш ва уни амалда куллаш жараёнида урнатилган вазифаларни амалга ошириш шарт шароитлари таъминланади. Улар иқтисодий манфаатга таъсир қилишнинг фаол куроли сифатида иштирок этади. Молиявий сиёсат куп кирралидир. У қуйидаги муҳим буғинларни уз ичига олади: Молиянинг ривожланишини илмий асосланган концепцияларини ишлаб чиқиш. У асосан иқтисодий қонунлар талабларини урганиш, хужаликнинг ривожланиш ҳолатини хар томонланма комплекс тахлил қилиш, ишлаб чиқариш кучлари ва ишлаб чиқариш муносабатларини, аҳоли эҳтиёжларини ривожланиш истикболларини тахлил қилиш жараёнларини уз ичига олади. Истикболдаги ва жорий даврда молиядан фойдаланишнинг асосий йуналишларини аниқлаш . Бунда халқаро омиллар, молиявий ресурсларни усиш имкониятларини ҳисобга олинган ҳолдаги иқтисодий сиёсатда куда тутилувчи урнатилган масадларга эришиш йулларидан келиб чикади. Амалий фаолиятларни мувофиклаштириш. Бунда урнатилган мақсадларга эришишга йуналтирилган амалий фаолиятларни ташкилий асослари кузда тутилади. Юқоридаги 3 буғинларнинг яхлитлиги молиявий сиёсатни мазмунини аниқлаб беради. Истикболсиз молиявий сиёсат молиянинг ривожланишини асосий концепцияларини тулаконли равишда муҳаммалаштирмаслик оқибатлари ҳисобланади. Давлатнинг молия сиёсати билан жамиятни иқтисодий фаолиятини ўртасида муҳим ўзаро бокликлик мавжуд.

Бир томондан, молиявий сиёсат иқтисодий муносабатлар маҳсули бўлиб, жамият сиёсатини ишлаб чиқишда ва амалга оширишда эркин эмас, яъни молиявий сиёсат мамлакат иқтисодиётига бевосита бокликдир. Иккинчи томондан, молиявий сиёсат мамлакатнинг иқтисодий базисидан келиб чиккан ва ривожланган ҳолда маълум бир мустакилликка эга, ҳамда у ўзига хос қонуниятлар ва ривожланиш мантикига эга. Ушбуларга асосланган ҳолда молиявий сиёсат давлат иқтисодиётига ва молиявий ҳолатига тескари таъсир этади. Бу таъсир турлича бўлиши мумкин; Баъзи ҳолларда сиёсий чора тадбирлар ўтказиш воситасида иқтисодиётни ривожланиши учун кулай шарт шароитлар ва имкониятлар яратилади. Баъзи ҳолларда сиёсий чора тадбирлар ўтказиш воситасида иқтисодиётни оркага кетиши учун кулай шарт шароитлар вужудга келади. Хўжалик юритишни жахон тажрибаси шуни кўрсатадики, жамиятнинг ривожланиши унинг иқтисодий ва ижтимоий ривожланиши молиявий сиёсатни таъсир этиш даражасини ўсишига олиб келади. Иқтисодиётда хўжалик тармоқларини турли даражада ривожланиши, хўжаликлараро ва худудлараро иқтисодий алокаларни кийинлашуви халқ хўжалиги тармоқлари ва худудларни бир-бирига боғлиқ ҳолда ва яқин даражада иқтисодий-ижтимоий ривожланишини давлат томонидан таъминланишини талаб этади. Шунинг учун ҳам давлат томонидан молиявий тартибга солиб туриш муҳим аҳамиятга эгадир. Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш усуллари

Молиявий ресурсларни жалб қилишни талаб килмайдиган қонуний характердаги усуллар Молиявий ресурсларни жалб қилишни талаб киладиган усуллар Баҳо сиёсати Илмий тадқиқот ишларини молиялаштириш Солиқ сиёсати Субсидиялар Пул- кредит сиёсати Иқтисодиётда давлат секторини шакллантириш Валюта сиёсати Давлат капиталини чет элга олиб чиқиш Давлатнинг иқтисодий жиҳатдан канчалик куч кудрати ошса, шунчалик молиявий ресурсларни ўз кўлида мужжассамлашга имкон беради, бу эса ўз навбатида иқтисодий конюктурага фаол таъсир кўрсатишга имкон беради. Иқтисодий карорлар, жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш қонунлари мантиги асосида, кузда тутилган молиявий тадбирлар оқибатларини илмий асосланган ҳолда ва уларни иқтисодий ривожланиш қонуниятларига мос ҳолда шакллантириш жамиятнинг тараккиёти асосини ташкил килади. Бу ўз навбатида молия сиёсатида тез тез учрайдиган ва илгаритдан кўзда тутилиши кийин бўлган ўзгартиришларни олдини олишга имконият яратади. Молиявий сиёсатнинг иқтисодий ижтимоий юксалишига фаол таъсирининг имкониятлари чукур илмий асосланиши керак. Факат илмий ёндошиш, билим ва сиёсатни аниқловчи барча омилларни ўрганиш, унинг нисбий мустакиллиги объектив иқтисодий муносабатлардан эркинликка ўсмаслигига кафолат беради. Хўжалик юритиш тажрибаси шуни кўрсатадики, молиявий сиёсатни иқтисоддан ажратилиши, жиддий иқтисодий кийинчиликларга олиб

келади, иқтисодий усиш имкониятларини амалга оширишни мукаррар равишда ушлаб туради. Молиявий сиёсатни шакллантиришда илмий ёндашиш, сиёсатни аниқловчи барча омилларни ўрганиш, унинг жамият ривожланиши қонунларига муносиблиги, молиявий назария хулосаларини доимий равишда ҳисобга олишни кўзда тутади. Ушбу муҳим талабнинг бажарилмаслиги халқ хўжалигида жуда катта йўқолишларга олиб келади. Молиявий сиёсат узининг даврийлиги ва хал килувчи вазифалар тавсифига боғлиқ ҳолда молиявий стратегия ва молиявий тактикага булинади. Молиявий фаолият тахлили шуни тасдикламокдаки ҳозирги шароитда молиявий сиёсат ва стратегия тушунчалари уртасида ягона тушунтиришлар мавжуд эмас. Бу тушунчалар аралаш ҳолда талкин қилинмокда. Меёрий хужжатларда ҳам мазкур категорияларни аниқ талкини мавжуд эмас. Бу Уз.Р. Молия Вазирлиги томонидан тасдикланган молиявий сиёсатни ишлаб чиқиш бўйича услубий тавўсияларга тегишлидир. Фараз қилайлик сиёсат стратегияга нисбатан бирламчи ҳисоблансин. Бундай хулоса сиёсат, стратегия ва тактика сузининг тарихий илдизига нисбатан асосланади. Луғатда сиёсат нимагадир эришиш учун қандайдир харакат тавсифи сифатида аниқланади. Стратегия сиёсатни амалга ошириш санъатидир. Тактика сиёсатни юритиш санъатининг таркибий қисми сифатида курилади. Бироқ мазкур тушунча мазмунини тушунишдан кчиккан ҳолда шуни таъкидлаш жоизки курсатиб утилган «сиёсат» аниқ йуналишлар бўйича молиявий стратегияни амалга ошириш усулубидан ташқари бошқа нарса эмас.

Молиявий стратегияни хар бир йуналишини тавсифи амалиётда уларни амалга оширишнинг тактик услублари йигиндисининг мавжудлигини тасдиклайди. Давлатнинг молиявий сиёсати макроиктиодий сиёсатнинг бош элементларидан бири ҳисобланади. Ҳозирги шароитда Ўзбеистон Республикасида амалга оширилаётган молиявий сиёсат ислоҳотларнинг утиш давридаги молиявий иқтисодий инкирозлар оқибатларини тугатиш ва мамлакатдаги баркарор иқтисодий усишни таъминлашга йуналтирилгаддир. Чунончи, иқтисодиётнинг барча сохаларида либерал режимни шакллантириш ва уни ривожланишини кузда тутувчи иқтисодиётни эркинлаштириш масалалари молиявий сиёсатнинг марказида турмокда. Молиявий сиёсат қуйидаги йуналишларни уз ичига олади: - Солиқ сиёсати; - Бюджет сиёсати; - Пул кредит сиёсати; - Институционал узгаришлар; - Инвестиция сиёсати; - Ижтимоий сиёсат. Молиявий сиёсатни реализация қилиш учун қуйидагилар зарур ҳисобланади; - Ижтимоий танглик камайтирилиши лозим. - Давлат молиясини согломлаштириш лозим; - Банк тизимини меёрдаги ишлаши имкониятларини шакллантириш лозим; - Товар ва пул окимларини тенглаштириш лозим; - Худудларнинг молиявий иқтисодий мустакиллигини ягона бошқарув тизими ичида окилона таъминлаш лозим.

Молиявий сиёсатнинг таркибий қисмларидан бири солиқ сиёсати ҳисобланиб . У асосандавлат учун ҳам бозор катнашчилари учун ҳам иқтисодиётнинг реал секторини молиявий ҳолатини юксалишини таъминловчи солиқка тортиш бўйича имкониятлар шакллантириши лозим. Солиқ сиёсатининг асосий вазифалари: - Солиқ қонунчилигини солиқка тортиш базаларини муҳаммаллаштириш мақсадида, тулов муаммоларини пасайтириш мақсадларида комплекс ислоҳ қилиш; - Мавжуд солиқ ва божхона имтиёзларини қайта куриб чиқиш; - Бюджетга ва бюджетдан ташқари фондларга туловлар ва пенияларни реструктуризация қилиш; - Солиқка тортиш механизмини соддалаштириш ва иқтисодиётнинг устивор сохалари учун солиқлар бўйича имтиёзлар бериш; - Солиқ маъмурияти фаолиятини такомиллаштириш. Бюджет сиёсати молиявий сиёсатнинг таркибий қисмларидан бири сифатида ҳозирда қуйидаги вазифаларни амалга ошириш муҳим ҳисобланади: -Давлат харажатларини иқтисод қилиш дастурларини амалга ошириш; -Ижтимоий ислоҳотларни амалга оширишда бюджетнинг ролини мукаммаллаштириш; -Бюджет ресурсларидан самарали фойдаланишнинг назорат тизимларини муҳаммаллаштириш; -Бюджетнинг даромадлар ва харажатлар ижроси тизимларини такомиллаштириш; -Маҳаллий бошқарув органлари фаолиятининг молиявий имкониятларини шакллантириш мақсадида Маҳаллий бюджетлар учун яхши молиявий потенциални шакллантириш; Давлат карзларини бошқариш ва реструктуризация қилиш.

Пул кредит сохасидаги бугунги кунда мавжуд муҳим вазифалари қуйидагилардир: -Банк тизимини реструктуризация қилиш жараёнини чукурлаштириш; -Банклар учун жорий этилган мажбурий меёрларни соддалаштириш ва уларни такомиллаштириш; -Давлатнинг валюта захираларини тулдириш ва четга капиталлар окимини ҳамайтириш; -иқтисодиётнинг устивор сохаларини молиявий куллаб кувватлаш учун имтиёзли кредитлаштириш механизмларини шакллантири; -Молиявий бозорларни шакллантириш ва ривожлантириш. Молиявий сиёсатнинг амалга оширишда институционал узгаришлар муҳим рол уйнайди. Институционла узгаришлар давлатнинг бошқариш сохасидаги асосий вазифаларидан келиб чикади. Уларга қуйидагилар киритилади: - Ташкилотларнинг солиқлар бўйича карзларини капитализация қилиниши натижасида давлат корхоналарнинг акцияларини жалб қилиниши; - Давлатга тегишли акциялар пакетини ишонч бошқарувларига бериш; - Ягона мулкий комплекс сифатида корхоналарни хусусийлаштириш; - Ёкилги энергетика комплекслари ва темир йул сохаси, алока ва уй жой коммунал хужалиги сохасини самарадорлигини ошириш ва ракобатни ривожалнитиришга йуналтирилган институционал узгаришлар. Ҳозирги шароитдаги давлатнинг молиявий сиёсати ижтимоий йуналтирилгандир. Бу сохадаги асосий вазифалар қуйидагилардир:

- Бюджет сохасида ишловчи ишчиларга жорий иш ҳақини тулик хажмда бериш; - Аҳолининг ҳам таъминланган катламини оладиган даромадлари учун компенсация механизмини ишлаби чиқиш ва такомиллаштириш; - Ишсизликни усишини олдини олиш ва бюджет сохасидаги иш ҳақини индексация қилиш; Инвестиция сиёсати молиявий сиёсатни амалга оширишда муҳим аҳамиятга эгадир. 2. Молия механизми ва уни молиявий сиёсатни амалга оширишдаги ўрни. Молия сиёсатини амалга ошириш ва уни каётга унумли тадбик этиш учун молия механизми ишлатилади. У ўз навбатида жамият томонидан иқтисодий ва ижтимоий ривожланишни таъминлаш учун ишлатилаётган молиявий муносабатларни йикиндисидан ташкил топади. Молиявий сиёсатнинг асосий таркибий қисми бўлиб, давлатнинг молия соҳасидаги барча фаолиятини амалга ошишига сабаб бўладиган молиявий механизмни белгилаш кисобланади. Молиявий механизм молиявий муносабатларни ташкил этишнинг давлат томонидан белгиланган шакллари, турли ва усулларини ўз ичига олади. Молия механизмининг структураси бир мунча мураккабдир. Амалдаги турли хил молиявий муносабатлар унинг элементларига киради. Давлат молиявий захираларинидан фойдаланиш принцип ва йўналишларини аниқлашда, тўловларни турларини кўришда, маблағларни тўпланиш шаклларида, миллий даромадда, умумий фойда тақсимотининг иқтисодий ва молиявий сиёсат масалаларида, молиянинг қонуний-меъёрий ривожида, иқтисодий қонунларни харакатини ўрганишда давлат бош ислоҳатчи.

Молиянинг самарадорлигини оширишда режалаштириш ва прогнозлаштириш, ҳамда молиявий муносабатларда ташкилотларни расмийлаштириш меъёрлари (солиқ, харажат ва бошқалар), турли хил кўринишдаги кўлланишларни тўгри нотўгрилиги устидан назорат, молияивй муносабатларни шакл ва усуллари муҳим рол ўйнайди. Молия механизмини янги босқичда муҳим хусусиятларидан бири-хўжалик жараёнларининг юзага келиши, тегишли маълумотларни олиши ва улар асосида хўжалик хаётини ривожланишини диагностикаси ва зарурий тартибга солувчи чораларни кўриш пайтларни ўзаро яқинлаштириш. Ушбу механизмнинг яна бир тузувчиси ишлаб чиқаришни ва пул бозорини динамикасини, уларнинг функцияларини амалга оширилиши ҳамда зарарли иқтисодий оқибатларини узлуксиз истикболлаштириш. Молия механизмини тузилмаси бирмунча мураккабдир. Давлат узининг ижро қонун чиқарувчи органлар оркали: -иқтисодий қонунлар таъсирини чукур урганиш; -молиянинг ривожланиш қонунларини урганиш; -иқтисодий ва молиявий сиёсат вазифаларини урганиш асосида ижтимоий маҳсулот ва миллий даромадни тақсимлаш усулларини куллайди, пул жамғармалариғни шаклларини белгилайди, тулов ва ажратмалар турларини ишлаб чикади, давлат молиявий ресурсларидан фойдаланиш йуналишлари ва принципларини ишлаб чикади.

Молия механизмининг таркибий қисмлари Молиявий курсаткичлар Молиявий бошқариш Молиявий захиралар Молиявий режалаштириш ва прогнозлаштириш Молиявий дастаклар ва рағбатлантириш дастаклари Молиявий курсаткичлар-бу корхонани фаолиятини хар томонлама таърифлашга, пул фондларини ва жамғармаларни яратиш ва сарфлашни таърифлайдиган режали, ҳисоботли ва ҳисоб- китобда ишлатиладиган курсаткичлар. Молиявий режалаштириш ва молиявий прогнозлаштириш - хужалик режасини бир қисми ва молия механизмининг асосий қисми булиб, пул маблағларини яратиш, тақсимлаш ва қайта тақсимлаш ҳамда фойдаланишни режалиш равишда бошқаришдир. Молияни бошқариш- қуйилган мақсадларга эришиш учун объектга молиявий таъсир қилиш усуллари ва шакллари йигиндисидир. Молиявий захиралар деб, кутилмаган ходисалар ва махсус эҳтиёжларни таъминлаш учун давлат бошқариш органларида, корхоналарда йигиладиган пул маблағларига айтилади. Айнан молиявий ўзаро муносабатларини кўплиги уларни ташкиллаштиришда кўп миқдордаги турларини, шаклларини ва усулларини (молия механизмини элементларини) олдиндан белгилайди. Давлат, унинг ижро этувчи ва карор кабул килувчи хокимиятлари оркали иқтисодий қонунлар, молиявий ривожланишнинг қонунларини иқтисодий ва

молиявий сиёсатнинг вазифаларини яхшилаб ўрганиш асосида жамият миллий маҳсулоти, даромад, пул жамғармаларини тақсимлаш методларини ўрнатади, тўлов кўринишларини аниқлайди, ресурсларни ишлатиш принциплари ва йўналишларини аниқлайди. Молияни самарали ишлатиш учун режалаштириш ва кутилаётган кўсаткичларни ишлаб чиқиш, молиявий муносабатларни турли кўринишлари ва методларини тўгри ишлатилиши устидан назорат қилиш зарур. Хужалик механизмининг баъзи бўлинмаларининг хусусиятларига кўра ва молиявий муносабатлар корхона ва ташкилотларнинг молиявий механизмга, суғурта механизмига, ҳамда давлат молияси ишлаш механизмига бўлинади. Ўз навбатида ушбу хар бир соҳа алокида тузилмаларга эга. Масалан, давлат молияси механизми бюджет ва бюджетдан ташқари жамғармаларни ишлатиш механизмига бўлинади. Молиявий механизмни жамият такрор ишлаб чиқаришга таъсирини кўриб чикканда унинг функционал турлари ажралиб чикади. Хар бир соҳа ва алокида молия механизмининг тузилмаси бир бутун ташкилий қисмлари кисобланади. Улар ўзаро боклик. Шу билан бирга бу соҳалар жуда мустакил. Бу ҳолат молиявий механизмни ташкил қилиш заруриятини тукдиради. Молиявий механизмнинг ташкил этувчи бўлакларининг ички бокликлиги муким шартдир. Молиявий механизм соҳалари ва ташкил этувчи бўлаклари бир-биридан мураккаблик даражаси ва алокида элементларнинг тармоқларга бўлиниб кетганлиги билан фарк килади. Масалан, бюджет механизми ўз ичига турли хил солиқларни, маблағларни ишлатишни ва молиялаш методларининг турли хил йўналишларини ўз ичига олади. Корхона ва ташкилотларда пул жамғармаларининг алокида кўринишлари орасидаги муносабат аниқланади, фойда тақсимланади,

жамғармалар ташкил этилади ва ишлатилади. Сукурта ташкилотларида эса закира фондлари системаси яхши ривожланган. Молиявий механизм элементларининг уйкунлашувини формалари, кўринишлари ва молиявий муносабатларни ташкил этиш усуллари молиявий механизм конструкциясини ташкил этади. Ушбу тузилма унинг хар бир элементининг миқдорий параметрларини аниқлаш, яъни пулни муомиладан чегириб олиш нормалари, жамғарма хажми, харажат даражаси ва бошқа миқдорий кўрсаткичларни ва уларни аниқлашни турли усуллари молиявий механизмни энг ишлаб чиқариш шароитларини ўзгаришларини жуда яхши сезадилар ва жамият олдида турган вазифаларга сезувчанлиги мавжуд. Масалан, фойдани тақсимлаш усуллари ва уларни давлат ва корхона орасидаги бўлиш нисбати бир неча меъёр, ўзгарган, савдо-айланмаси солиқ ставкаси ҳам бир неча бор қайта ўзгартирилган. Молия соҳасида давлатнинг фаолияти аниқ ўрнатилган меъёрларига риоя қилиш билан бирга аниқ коидалар асосида амалга оширилади. Молия соҳасига кукук нормаларини киритиш молиявий сиёсатни муваффакиятли олиб боришда, молиявий механизмни аниқ ишлашида катта аҳамиятга эга. Хукук нормаларини киритиш молия алокаларини ташкил этиш бўйича умумий коидаларни ўрнатишга имкон беради, ҳамда жамиятни, корхоналар ва коллективларнинг ва алокида шахсларнинг ктисодий кизикишларини саклашга имкон беради. кукук нормаларига риоя қилиш мустакҳам молиявий тартибни таъминлайди. Молия соҳасида ягона сиёсатни олиб боришда имкон беради. Шундай килиб ҳуқуқ молиявий сиёсатни юргизиш ва амалга ошириш биринчи ҳисобланиб иқтисодий ривожланишга фаол ва билвосита таъсир этади. Ҳозирги шароитда жамият ҳаётни барча соҳаларига катта ўзгаришлар иритилаётган пайтда кукукий муоммоларини хал қилиш катта аҳамиятга

эгадир. қонунчиликни яхши тартибда бўлмаслиги хўжаликдаги янги янгиликларни тўхтатади. Жамият ривожланишига панд беради. кукукий бошқаришдаги келишмовчиликлар иқтисодий чикимларга, негатив ижтимоий ва аклокий оқибатларга олиб келади. Молиявий механизмни тузиб давлат уни молия сиёсати талабларига тўлик мос бўлишига интилади, бу эса молиявий сиёсатнинг мақсадларини ва уни олдида турган масалаларини тўлик ечишга пойдевор бўлади. Шуни ҳам қайд қилиш керакки молиявий механизмни ва уни алокида элементларини коллектив ва шахсий манфатлар билан тўла муваффаклаштирилишига харакат қилинади, бунда молиявий механизм самарасини ошишига гаров бўлади. Умумий стратегияга эга бўлмай, провард мақсадни кўрмай туриб, иқтисодий ислоҳ қилишнинг таъсирчан чора тадбирларини белгилаб бўлмайди. 3. Ҳозирги шароитдаги молиявий сиёсатнинг асосий йуналишлари. Ижтимоий иқтисодий ўзгаришларнинг пировард мақсадини белгилаб олиш ҳозирги иқтисодиётни ислоҳ қилиш стратегиясининг бошлангич нуктаси бўлиб хизмат килади. Иқтисодиётни эркинлаштиришнинг ҳозирги шароитида бринчи даражали чора тадбирлар ҳамда устувор йўналишлар сифатида молия ва солиқ сиёсати соҳасида қуйидагилар илгари сурилади; - каттик молиявий сиёсатни амалга ошириш, давлат бюджети дефицитини иложи борича ҳамайтириш, бюджетдан бериладиган дотациялар ва субсидияларнинг барча турларини босқичма-босқич кискартириб бориш;

- бюджет маблағлари даромад тушганидан кейингина тақсимлаштирадиган йўлдан огишмай бориш, биринчи даражали, энг зарур умумдавлат эктиёжлари учунгина бюджетдан маблағ ажратиш; Халқ хўжалиги тармоқларини, айрим корхоналарни ривожлантириш учун бюджетдан пул билан қайтарилмайдиган килиб таъминлаш амалиётидан воз кечиш. Ана шу мақсадлар учун инвестиция кредитларидан кенг фойдаланиш; Солиқ тизимини такомиллаштириш, бюджет даромадлари баркарор суратда тўлдириб турилишини таъминлайдиган, кичик ва хусусий корхоналарнинг, чет эл капитали иштирокидаги, кишлок хўжалик маҳсулотини қайта ишлайдиган ва халқ исътемоли моллари ишлаб чиқарадиган кўшма корхоналарнинг ривожланишини рағбатлантирадиган пишик-пухта солиқ сиёсатини олиб бориш. Кедит-пул сиёсати соҳасида; Марказий банк бошчилигида ҳамда кенг тармоқли мустакил тижорат ва хусусий банклар яъни икки босқичли банк тизимини баркарор ривожланишини таъминлагш, республика худудида йирик чет эл банкларининг бўлимлари ва ваколатхоналарини очиш учун кулай шароит яратиш; Баркарор пул муомаласини таъминлаш, кредит ва накд пул эмиссиясини, жами пул массасининг асоссиз ўсишини кескин чеклаш; 2000-2001 йилда кабул қилинган сармоявий лойиха деярли тўла бажарилди. Иқтисодиётда баркарорлик ва ривожланиш таъминланиб, ялпи ички маҳсулот ўсиши 4 фоизни ташкил этди. 2000 йилда ҳам республика иқтисодиёти ўтган йиллардаги каби баркарор ва изчил ривожланди. Макроиқтисодий баркарорлик, иқтисодий ўсиш мамлакатимизда давом этаётган ислоҳатлар ва жамиятни янгилаш жараёнинг ажралмас кусусиятларига айланиб колди. Ўтган йили ялпи ички маҳсулот

ишлаб-чиқариш-4 фоизга, саноат ишлаб чиқариши кажми-6.4 фоизга, кишлок хўжалиги маҳсулотлари етиштириш-3.2 фоизга кўпайди. Истеъмол моллари ишлаб чиқариш-7.7 фоизга, чакана товар айланиши-7.8 фоизга, аколини пуллик хизмат кўрсатиш кажми эса-14 фоизга ортди. Иқтисодиётимизда макроиқтисодий кўрсаткичларнинг баркарорлиги ошди. Давлат бюджети ҳамомади ялпи ички маҳсулотнинг бир фоизидан ошмади. Накд пул эмиссияси, йил якунларига кўр, 9.4 фоизни ташкил этди, бу– прогноз қилинган даражадан анча пастдир. Жами пул массаси, белгиланган даражадан-яъни ялпи ички маҳсулотга нисбатан 19 фоиздан ошгани йўқ. Бу-пул айланиш тизимининг баркарорлигидан далолат беради. Иқтисодиётимиз ва мамлакатимиз баркарорлигини таъминлайдиган етакчи соҳалар анча тез суръатлар билан ривожланди. Пулнинг кадрсизланишининг олдини олишга каратилган катътий чора- тадбирлар инфляция кўрсаткичларини прогноз қилинган даражада саклаб туриш имконини берди. Йил мобайнида қайта молиялашнинг ўртача ойлик даражаси йиллик 36 фоиздан 24 фоизга пасайди. Бу эса, ўз навбатида, инвестиция жараёнларига ракбатлантирувчи таъсир кўрсатди. Корхоналарни молиявий сокломлаштириш бўйича кўрилган чора-тадбирлар тўлов муддати ўтиб кетган дебиторлик карзларини 41 фоизга, ана шундай кредиторлик карзларини эса 58 фоизга кискартириш имконини берди. Мониторинг ўтказилаётган 21 та вазирлик ва идоранинг тўлов муддати ўтиб кетган дебиторлик карзлари тўлик тугатилди. Банкротлик ёкасига бориб колган корхоналар сони деярли икки баробар кискариб, 182 тадан 81 тага тушди. юртимизда фаолият кўрсатаётган 169 минг корхонадан зарар кўриб ишлаётганни 139 тани ташкил этди. Банкларнинг умумий капитали ва банк тизими активларининг умумий хажми йил давомида1.9 баробар ошди. Ўзбекистонда банк активларининг ялпи ички

маҳсулотга бўлган нисбати 2001 йил 1 январ колатига кўра, 56 фоизни ташкил этди. Тижорат банкларини депозит базасида аколи омонатларининг улуши 7.8 фоиздан 15.8 фоизгача кўпайди. 2000 йил хусусийлаштириш дастури бўйича кўзда тутилган 167 та объект ўрнига 374 та объект хусусийлаштирилди. Унинг негизида 152 та киссадорлик жамияти, 103 та хусусий корхона ва 117 та бошқа мулк шаклидаги корхона ташкил этилди. Фонд бозорида илгари давлатга тегишли бўлган умумий қиймати 6 миллиард сўмдан зиёд акция сотилди. Бу 1999 йилдагига нисбатан 35 фоиз кўпдир. 2000 йили давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришдан 14.3 миллиард сўм маблағ тушди. Бу –1999 йилги кўрсаткичдан 1.6 баробар кўпдир. Молиялашнинг барча манбалари кисобидан иқтисодиётимизга 700 миллиард сўм атрофида, жумладан, карийб 810 миллион АкШ доллари миқдоридаги сармоя киритилди. Жами сармояларнинг 55 фоиздан зиёди ишлаб яикариш тармоқларини ривожлантиришга йўналтирилди. Енгил саноат, транспорт ва алока тармоқларига, шунингдек, ишлаб чиқариш билан боклик бўлмаган курилишларга йўналтирилган инвестициялар салмоки ортди. Республикада кулай инвестиция мукитини шакллантириш бўйича ишларни янада кучайтириш бундан буён ҳам бизнинг узок муддатга мўжжалланган стратегик вазифамиз бўлиб колаверади. Шу мақсадда Марказий банк, Молия вазирлиги, Давлат солиқ кўмитаси тижорат банклари билан биргаликда банкларнинг инвестиция фаолиятини ракбатлантириш бўйича ўз таклифларини кўриб чиқиш учун Вазирлар Макҳамасига такдим этишларини тезлаштиришлари зарур. Таълим сохасига бюджетдан бериладиган каражатларни келгуси йилга режалаштирилаётганида ўтган йилда косил бўлган каражатлари-ю келгуси

йилда кўшиладиган каражатлари инобатга олинади. Айрим колларда ўкувчилар контингенти ўзгариш тенденциялари кисобга олинади. Лекин бундаги катта ҳамчилигимиз шундаки, режага асос килиб олинаётган раҳамлар нима учун ошгани ёки ҳамайганини чукур таклил килмаймиз. Мисол учун айтиш мумкин-ки, 2001 йил давлат бюджети умумий харажатларида маориф соҳасига режалаштирилган маблағлар улуши 27 фоизни ташкил этади, бу эса 2000 йилга нисбатан карийб 3 фоизга кўпдир. Ёки 2002 йилда давлат бюджетининг умумий хараатларида маориф сохасига28,8% ни ташкимл килган. Днмак айтишимиз мумкинки, йиллар мобайнида маориф сохаси учун бюджетдан амалга оширилаётган харажатлар ортиб бормокда. Шунинг учун, Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини чукур тахлил килиб чиқишимиз зарур. Биринчидан, коллеж ва лицейлар сонини худудларнинг демографик вазиятидан келиб чиккан колда аниқлаштириш ва уларни жойлаштириш, янги биноларни курмасдан бўш ётган бинолардан самарали фойдаланиш, ўкув стандартларини ва жикозлаш нормативларини керакли мутахассисларни жалб килган колда танкидий таклил қилиш ва шу каби тадбирларга алокида эътибор берган колда режалаштиришни ва молиялаштиришни амалга ошириш лозим. Иккинчидан, Миллий дастур доирасида Корея, Япония хукуматлари, Осиё Ривожланиш Банкидан жалб қилинаётган имтиёзли кредитлардан самарали фойдаланишни таъминлаш зарур. Бунда алокида эътибор бериш керак-ки бу кредит лойикаларини самарали ва ўз вактида ишлашига Молия вазирлиги асосий маъсул идорадир. Иқтисодий масалаларга тўхталиб ўтар эканмиз, авваламбор экспорт потенциалимиздан тўлик фойдалана олмаётганимизни очик ойдин айтишим

лозим. Экспортга маҳсулот чиқаришни ракбатлантирувчи кўпгина имтиёзлар кабул қилинганига карамай, бу соҳада киладиган ишларимиз кўпдир. Шунинг учун, биринчи галда биз қандай имтиёзлар ва омиллар кутилаётган натижа бераётгани ва кайсилари наф бермаётганлигини, қандай бюрократик тўсиклар борлигини чукур танкид килиб чиқишимиз ва шу билан бирга бошқа давлатларнинг тажрибасини батафсил ўрганиб чиқишимиз лозимдир. Экспортер корхоналар учун у ёки бу имтиёзларни танлаш кукукини берувчи механизмларни тадбик этишимиз, экспортга йўналтирилаётган маҳсулотларни Бутунжакон Савдо Ташкилоти принципларига асосланган колда солиқка тортиш тизимини унификация қилиш тадбирларини амалга ошириш мақсадга мувофик бўлади деб ўйлайман. Лекин бу ишга ёндашиш кар томонлама бўлиши кераклигини таъкидлаб ўтмокчиман. Жумладан, валюта сиёсатидаги эркинлаштириш тадбирлари ҳам муким ўрин тутади. Юртбошимиз ўз маърузаларида бу йўналишдаги бизнинг асосий вазифаларимизни белгилаб бердилар. Шундан келиб чиккан колда, миллий валютамизнинг тўла конвертациялашга ўтиш жараёнини ижобий кечишини таъминлаш ва кафолатлаш мақсадида иқтисодий ва молиявий кўрсаткичлар жараёнлари билан узвий боклик бўлган колда аниқ тадбирлар ишлаб чиқишимиз лозимдир. Экспортга йўналтирилган ва импортнинг ўрнини босадиган маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ракбатлантириш сиёсатининг муваффакиятли амалга ошишининг асосий омилларидан бири бу соклом ва кулай инвестицион мукитнинг мавжудлигидир. Охирги пайтда чет эл инвестицияларини жалб қилиш ишлари сустлашган, жалб қилинаётган ивестициялар асосан кредит шаклида ва кукумат кафолати билан бўлмокда. Лекин бизнинг олдимизда мамлакатимизга тўкри инвестицияларни жалб қилиш йўлларини излашимиз,

бюрократик тўсикларни аниқлаштириб уларни енгиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқишимиз зарур. Шу билан бирга, мавжуд ички имкониятлардан ҳам самарали фойдаланиш йўлларини излашимиз лозим. Бу ўринда тегишли тижорат банклари ва идоралар билан яқиндан ишлаш, лойикаларни экспертизасини такомиллаштириш, молия бозорида маблағларни жалб килувчи янги инструментларни жалб қилиш кисобига кредитлар ажратиш учун маблағлар резервини ташкил этиш тадбирларини амалга ошириш лозим. Алокида таъкидлаш керак-ки, кредит бозорининг ривожланиши хизмат кўрсатувчи молиявий инфратузилмага ҳам бокликдир. Масалан, Молия вазирлиги томонидан кимматли кокозлар бозорини ривожлантиришдаги ўрни анча пасайиб колган. Сукурта назорати хизматининг оёкка туриб олганига карамасдан, сукурта бозори ривожланмаган. Молиявий лизингни тадбик этишда ҳам сусткашлик билан иш олиб борилмокда. Ундан ташқари, коммунал хизматлар тарифларининг худудлар бўйича кескин фаркининг борлиги, бюджет ташкилотларида коммунал хизматларидан фойдаланиш аниқ нормативлари мавжуд эмаслиги кар йили Давлат бюджетидан катта маблағларнинг йўналтирилишига олиб келмокда. Шунинг учун, авваламбор, коммунал хизматлар кўрсатиш тизимини тубдан таклил қилиш лозим, биринчидан, тарифлар ўрнатилиши устидан назорат қилиш механизмини киритиш керак, иккинчидан, коммунал хизматлардан имтиёзли фойдаланувчилар сонини ҳамайтириш тадбирларини ишлаб чиқиш лозимдир, учинчидан, кўрсатилган коммунал хизматлар учун ўз вактида тўловларни ошириш механизмини такомиллаштириш долзарб вазифалардан биридир.

Юқорида айтиб ўтилган ҳамчиликлар ва вазифаларга хулоса килиб, шуни айтмокчиман-ки, олдимизда жорий йилда катта маъсулият турибди. Президентимиз томонидан белгилаб берилган вазифалар барча молия ходимлари томонидан чукур англаб етилиши, уларни бажариш бўйича аниқ ва равшан таклифлар тайёрланиши, белгиланган тадбирлар сифатли ва ўз вактида бажарилиши лозимдир. Бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзбек моделининг жакон иқтисодий ва молиявий ҳамжамияти томонидан сўзсиз тан олинишининг асосий сабаблари мустакиллик йилларида мамлакатимиз эришган ютукларнинг замирида ётади. Биринчи босқич мустакилликка эришганимиздан бошлаб 1994 йилгача бўлган даврни ўз ичига ҳамраб олиб миллий давлат молияси тизимининг шаклланиш даври бўлиб кисобланади. Бу босқич миллий даромаднинг катта қисмининг Давлат бюжетида мужассамлаштирилиб, давлатнинг миллий даромадни тақсимлаш ва қайта тақсимлашдаги етакчи ўрни билан характерланади. Бу даврда солиқ ва бюджет сиёсати миллий иқтисодиёт пойдеворини шакллантиришга, ишлаб чиқаришнинг янги тармоқларини ривожлантиришга ва самарали ижтимоий кимоя тизимини яратишга каратилган эди. Айникса, ўша пайтда Россияда ўтказилаётган “шок терапияси” сиёсати сабабли ижтимоий зарур товарларнинг нархи кескин ошиб кетганлиги оқибатларининг олдини олиш тадбирлари бюджет сиёсатининг энг долзарб масалаларидан бири бўлган эди. Жумладан ун, шакар, гўшт, сут, чой, гуруч ва бошқа ижтимоий аҳамиятга молик бўлган товарлар учун Давлат бюджетидан катта миқдордаги дотацияларнинг ажратилиши билан истеъмол нархларининг кескин ошишининг олди олинди, аколининг ёрдамга муктож

катламларининг эктиёжлари кондирилди ва жамиятда ижтимоий баркарорлик ва акиллик саклаб колинди. Иккинчи босқич 1994-1999 йилларни ўз ичига олиб, солиқ ва бюджет тизимининг баркарорлашуви ва структуравий жикатдан ривожланиши, ҳамда бюджет ижросининг халқаро андозаларга ўтилганлиги билан характерланади. Бунда бюджет ижросининг миллий валюта-сўмда амалга оширилиши ва Солиқ кодексининг (1998) кабул қилиниши натижасида давлат молияси тизими мокияти жикатдан янги мазмун ва шаклга эга бўлди. Солиқ сиёсатининг фундаментал масалалари бўлган солиқ турлари ва ставкалари, умумдавлат ва макаллий солиқлар классификацияси, солиқка тортиш методологиясининг асослари ва бошқа умумиқтисодий масалалар Солиқ кодексида аниқ ва равшан белгилаб берилди. Натижада Ўзбекистон Республикаси халқаро экспертлар чикирикидан ўтган замонавий солиқ сиёсатининг баркарор хукукий пойдеворига эга бўлди. Ўз навбатида Солиқ кодексида миллий ва хорижий ишлаб чиқарувчилар учун бир катор имтиёзлар белгилаб берилди. Бу имтиёзлар қуйидаги мақсадларга каратилди: - ички бозорда истеъмол моллари ишлаб чиқаришни ракбатлантириш; - экспортбоп маҳсулот ишлаб чиқарувчиларни кўллаб-кувватлаш; - кўшилган қиймат солиқидан озод этиш ва ягона ер солиқини жорий қилиш оркали кишлок хўжалигининг мамлакат иқтисодиётидаги алокида ўрнини таъминлаш; - кичик ва ўрта тадбиркорликни ракбатлантириш; - хорижий сармояларни жалб қилиш учун кулай молиявий шарт- шароит яратиш ва бошқалар.

Харажатлар нуктаи назардан карасак давлат бюджетининг таркиби такомиллаштирилди, харажатларнинг ижтимоий йўналганлиги кучайди, кўплаб турдаги харажатларни дастурлар асосида молиялаштиришга ўтилди, макаллий бюджетларнинг роли йилдан йилига ортиб бормокда ва бюджет такчиллигини молиялаштиришнинг ноинфляцион услублари амалга такбик этилиб йиллар мобайнида уларнинг салмоги ортиб бормокда.

Адабиётлар 1. Бабич А. М. Финансў: Учебник/ - М.: ИД ФБК-ПРЕСС, 2000. - 760 с. 2. Додобаев Ю.Т. Финансў денежное обраҳение и кредит: учеб пос./ Ю.Т.Додобаев, Р.Т. и др.Асадуллина. - К.: Ферганский, 2001. - 190 с. 3. Драбозина Л.А. “Финансў” учебник. М. “Финансў и статистика” 2001 4. Ковалева А.М., “Финансў” - М.: издат “Финансў и статистика”, 2000. 5. Н.Хайдаров “Молия” (1 кисм) Тошкент. “Академия”. 2001 йил. 6. Родионова В.М. Финансў, Москва: Финансў и статистика, 2000 г. 7. Соколова Н. “Финансў, денежное обрашение и кредит” М. Юрайт, 2000 8. Финансў. Денежное обраҳение. Кредит: конспект лекций. - М.: ПРИОР, 2000. - 176 с. 9. Финансў. Денежное обраҳение. Кредит: Под ред Г.Б. Поляка. Учеб. Второе изд. . - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. - 512 с. 10. Финансў и кредит: Учеб. пособие/ Под ред. проф. А. М. Ковалевой. - М.: Финансў и статистика, 2003. - 512 с. 11. Финансў: Учеб. пособ./ Под ред. проф. А. М. Ковалевой. - М.: Фин. и стат., 2000. - 383 с. 12. Финансў: Учеб./ Под ред. проф. чл.-корр. РЕАН Л.А. Дробозиной. - М.: ЮНИТИ, 2003. - 523 с. 13. Финансў: Учебник /под ред.проф. Дробозиной Л.А. – М.: Финансў ЮНИТИ, 2000.

Похожие

Давлатнинг молия тизими.

Молия сиёсати ва молия механизми

Аҳоли даромадлари ва давлатнинг ижтимоий сиёсати

Ахоли доромадлари ва давлатнинг ижтимоий сиёсати

Бозор иктисодиётини тартибланиши. давлатнинг иктисодий роли. Ахоли доромадлари ва давлатнинг ижтимоий сиёсати