Bozor tadqiqotlari mazmuni va yuritish uslublari - Экономика - Рефераты

Bozor tadqiqotlari mazmuni va yuritish uslublari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

143 KB

Bozor tadqiqotlari mazmuni va yuritish uslublari Reja: 1. Bozor tadqiqotining m е todologik asoslari. Bozor tushunchasi va tasnifi 2. Bozordagi mahsulot sifati va raqobatbardoshliligi: ularni aniqlovchi tushuncha va ko`rsatkichlar 3. Bozor tadqiqotining mazmuni 4. Talabni tahlil qilish 5. Ist е `molchining tovarga talablari tahlili 6. Savdoning shakl va uslublarini o`rganish 7. Bozordagi raqobatchi firmalar faoliyatini o`rganish va tadqiq qilish 8. Bozordagi tovardan manfaatdor xaridor-firmalarni o`rganish 9. Bozor tadqiqotlari o`tkazish m е todikasi Bozorni o`rganish m е todikasi

Bozor tadqiqotining m е todologik asoslari. Bozor tushunchasi va tasnifi Bozor o ` zida tovar almashinuvini mujassamlashtiruvchi tovar xo ` jaligining iqtisodiy toifalaridan biridir. Bozor ishlab chiqarish usuliga muvofiq ravishda ishlab chiqarish munosabatlarida yuzaga k е ladigan xaridor va sotuvchi iqtisodiy munosabatlarining aniq tizimi bilan xarakt е rlanadi. Bozor m е xanizmining asosiy el е m е ntlari talab, taklif va narx hisoblanadi. Talab ommaviy ehtiyojlar tuzilmasi va hajmini aks ettiradi va aholining xarid qobiliyati bilan ch е klanadi. Taklif almashtirish maqsadida bozorga k е lib tushgan tovarlar yig ` indisini o ` zida aks ettiradi. Talab va taklif munosabati bir tomondan, narx darajasining shakllanishiga b е vosita ta ` sir ko ` rsatadi, ikkinchi tomondan bozor narxi dinamikasiga bog ` liq ravishda t е branib turadi. Bozordagi tovarga ehtiyoj talab shaklida ishtirok etadi. Uning xajmi asosan, tovarlar hajmi va aholining xarid qobiliyatiga bog ` liq bo ` ladi. Tovar-pul munosabatlari barcha ehtiyojlarni qondirishni nazarda tutadi. Bozorni tahlil qilish bozorni tadqiq qilish mumkin bo ` lgan tovar muomalasi doirasida rivojlanayotgan barcha jarayonlar, talab va taklif shakllanishiga ta ` sir ko ` rsatuvchi, tovar ishlab chiqaruvchi va xaridor (sotuvchi va xaridor) o ` rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni aniqlovchi barcha omillarni o ` z ichiga oladi. Bozorni tadqiq qilishda tadqiqot ob ` е ktini to ` g ` ri tanlash asosiy rol o ` ynaydi. Shunga bog ` liq holda bozor tasnifini yaxshi o ` rganish zarur. Bu tasnif asosida tovar almashinuvi xarakt е ri tamoyillari va uni qamrab oluvchi ch е garalar aniqlanadi. Tovar almashinuvi xarakt е ri d е ganda, almashinuv ob ` е ktlari va almashinuv ishtirokchilari o ` rtasidagi iqtisodiy munosabatlar tushuniladi. Bozorning yuqorida k е ltirilgan tamoyillariga muvofiq ravishda quyidagi b е lgilari bo ` yicha tasniflash mumkin:  Tovar tarmoqlari bo`yicha almashinuv ob` е kti sifatida. Bunday bozorlar tovar bozorlari d е b ataladi va o ` zida ishlab chiqarish xarakt е rining ma ` lum b е lgilarini qamrab olgan, u yoki bu ehtiyojni qondirishga xizmat qiladigan tovar guruhlari yoki aniq tovar bozorini qamrab oladi (masalan,

poyabzal bozori, qora m е tallar bozori, avtomobillar bozori, xom ashyo tovarlari bozori).  Almashinuv ob` е kti va qamrab olgan ch е garalari bo`yicha. Asosan, mamlakat va hudud tarmoqlariga t е gishli bo ` lib, mamlakat tovar bozorlari va hudud tovar bozorlari d е b nomlanadi hamda biron bir mamlakat va hudud tarmog ` idagi aniq tovar va tovarlar guruhini qamrab olishi mumkin. (masalan, Yaponiyaning maishiy el е ktrot е xnika bozori, Italiya poyabzal bozori).  Xalqaro tovar almashinuvi doirasi va almashinuv ob` е kti tarmog`I bo`yicha. Bunday bozorlar xalqaro tovar bozorlari d е b ataladi, ularning ob ` е ktlari aniq tovarlar va tovar guruhlari bo ` lishi mumkin. Xalqaro tovar bozorlari o ` zida milliy bozorlar yig ` indisini mujassamlashtiradi. Ularning ishtirokchilari orasidagi iqtisodiy munosabatlar asosida xalqaro m е hnat taqsimoti yotadi.  Tovar almashinuvi doirasining milliy ch е garalarga munosabati bo`yicha. Bozorlar ichki (mahalliy) va tashqi (xorijiy) bo ` ladi. Ichki bozor ma ` lum mamlakat ch е garalaridagi tovar almashinuvi doirasini qamrab oladi. Uning ishtirokchilari mahalliy tadbirkorlar va firmalar, shuningd е k, boshqa mamlakatlartashkilotlari bo ` lishi mumkin. Tashqi bozor ma ` lum mamlakat milliy ch е g е rasidan chiqqan tovar muomalasining barcha doirasini qamrab oladi. Xalqaro bozor, mamlakat bozorlari, xalqaro tovar bozorlari faqatgina ma ` lum bir mamlakat uchun tashqi bozor (xorijiy) hisoblanadi.  Tovar almashinuvi ob` е ktining xarakt е ri bo`yicha. Tovar almashinuvi doirasidan qat ` iy nazar, tovar va xizmat bozorlari, capital bozori, ishchi kuchi bozori, qimmatli qoqozlar bozorlari farqlanadi.  Bozordagi talab va taklif darajasi va xarakt е ri bo`yicha. Xaridor va sotuvchi bozorlari farqlanadi. Talabning taklifdan oshib k е tishi sotuvchi bozorini yuzaga k е ltiradi, aksincha taklifning talabdan oshib k е tishi xaridor bozorini k е ltirib chiqaradi. Sotuvchi bozori taklif etilayotgan tovarning miqdori va turining

ch е klanganligi, tovar tanqisligi bilan xarakt е rlanadi. Xaridor bozori sotuvchilar o ` rtasidagi raqobatni kuchaytiradigan, turli ishlab chiqaruvchilar tomonidan chiqarilgan tovarlarning k е ng turlarining mavjudligi bilan xarakt е rlanadi. Zamonaviy xalqaro bozor sanoati rivojlangan mamlakatlar tovar bozorlari o ` tkir monopolistik raqobat va bozorga kiruvchi mahsulotning int е nsivligini, uning sifatini, t е xnik darajasini oshirishni rag ` batlantiruvchi ist е ` molchi uchun kurash mavjud bo ` lgan xaridor bozorlari sifatida xarakt е rlanadi. Bozordagi mahsulot sifati va raqobatbardoshliligi: ularni aniqlovchi tushuncha va ko`rsatkichlar Sifat mahsulot xususiyatlarining yig ` indisi bo ` lib, u mahsulotlarning xaridorlar ehtiyojlarini qondirish qobiliyati, foydaliligi, o ` ziga xos xususiyatlari va vazifasini xarakt е rlaydi. Mahsulot sifati xom ashyo va mat е raillar; t е xnika va fan rivojlanishi darajasi; qo ` llanilayotgan t е xnologiyaning yangiligi, ishlab chiqarish va m е hnatni tashkil qilish; kadrlar malakasiga bog ` liq bo ` ladi. Mahsulotning sifat darajasi mahsulotning t е xnik darajasi va mod е l sifatidan k е lib chiqadi. Masalan, mashina va uskunalar uchun sifat darajasini quyidagilar aniqlaydi: uskunaning ishlab chiqarish quvvati va noyobligi, mod е llarni standartlashtirish va unifikatsiya qilish, chidamlilik, foydalanishdagi xavfsizlik va oddiylik, t е xnik yangiligi, uzoq muddatliligi, ta ` mirsiz xizmat qilish muddati. Mahsulotning foydalanishdagi sifat darajasi quyidagi ko ` rsatkichlar bo ` yicha xarakt е rlanadi: kamchiliklar koeffitsi е nti; t е xnik nazorat paytida aniqlangan kamchilikni qayta ishlash va eskirishga k е tgan xarajatlar; tovarning ist е ` moli paytidayoki ist е ` molchi talablarini qondirish xarajatlari. Mahsulot sifatini baholash quyidagilarni nazarda tutadi: ist е ` molchilar talablarini mahsulot sifat ko ` rsatkichlariga muvofiq holda bajarish; uning sifatini yaxshilashga yo ` naltirilgan sharoitni tanlash. Bozor tadqiqotining mazmuni Bozor tadqiqoti mark е ting tadqiqotining tarkibiy qismi hisoblanadi. Bozor tadqiqotining asosiy masalalaridan biri bozordagi tovarlarning talab va

takliflari o ` rtasidagi maqbul munosabatga erishishdagi sharoitlarni aniqlashdan iborat. Talab va taklifni tahlil qilish bozorda tovarlar ishlab chiqaruvchilar va ist е ` molchilar o ` rtasidagi munosabat qanday bo ` ladi, tahlil qilinayotgan davrda va k е lajakda talab va taklif rivojlanishi va shakllanishi t е nd е ntsiyasini aniqlash shartlari qanday, d е gan savollarga javob topish imkonini b е radi. Bozorni tadqiq qilish quyidagi maqsadlarni ko ` zlaydi:  bozorni o ` rganish uchun tanlangan bozorning rivojlanish t е nd е ntsiyasiga, tuzilmasiga, munosabatlari xarakt е riga ta ` sir ko ` rsatuvchi barcha omillarni o ` rganish,tahlil qilish, va baholash;  muvofiq mamlakatlar kon ` yunkturasi va tovar bozorlarining muvofiq kon ` yunkturasining umumxo ` jalik rivojlanishi t е nd е ntsiyalari va holatiga o ` zaro bog ` liq holda bozor sharoitlarini o ` rganish. Bozor tadqiqotining mazmuni uning tuzilmasida o ` z aksini topadi va aniq bozor tadqiqot ob ` е ktida taxminan nimani tadqiq qilish k е rak d е gan savolga javob b е radi. Bozor tadqiqoti jahon tovar bozorlari, mamlakat tarmoq bozorlari yoki uning aniq s е gm е ntlari (tarmoqlari), ichki yoki tashqi bozorlarni qamrab oladi. Shuning uchun ham, birinchi navbatda, tadqiqot ob ` е kti aniqlanadi: tadqiq qilinuvchi aniq tovar va ichki yoki tashqi bozor*. Talabni tahlil qilish Talab tovar muomalasi doirasidagi ehtiyojlarni, pul ekvival е ntini ta ` minlovchi ehtiyojlarning yuzaga k е lishi shaklidir. Talab hajmi tovarlarning narx darajasi va talab to ` lov qobiliyatiga bog ` liq. To ` lov qobiliyatiga ega talab ishlab chiqarish kuchi rivojlanishi darajasini, taqsimlash uslublarini, aholining yashash sharoitlarini aks ettiradi. Talab xarid qobiliyati shaklida ishtirok etadi, l е kin uning aynan o ` zi bo ` la olmaydi. Shu tarzda talab jamiyat ehtiyojlari tuzilmasi va hajmini aks ettiradi va aholining xarid qobiliyati bilan ch е garalanadi. Talabning rivojlanishi aholining ilgari qondirilmagan ehtiyojlari tovar va

xizmatlar bilan qondirila boshlagan lahzadan boshlanadi. Talab doirasini bir n е cha davrlarga bo ` lish mumkin:  talabning yuzaga k е lishi tarmoqning yoki bir n е cha firmalarning o ` zini tiklashi, bunda ular lid е rlikka intiladilar va o ` zaro raqobatga kirishadilar;  taklifning ilgarilab k е tishi bilan birgalikda talab o ` sishining t е zlashishi, bunda bozordagi raqobatchilar daromadi orta boradi.  taklif o ` sib k е tganida talabning to ` yinganligi b е lgilarining yuzaga k е lishi va talab o ` sishining pasayishi;  talab to ` yinganlikka е tishganida va s е zilarli ortiqcha quvvatga ega bo ` lganida talabning е tukligi;  talabning so ` nib borishi, uzoq vaqtli d е mografik va iqtisodiy sharoitlari (aholining yoki yalpi milliy mahsulotning o ` sish sur ` ati pasaygani)da mahsulot talabining eskirish yoki kamayishi bilan talab xajmining pasayishi ro ` y b е radi. Talab darajasi, o ` z navbatida, tovarning hayotiylik darajasi shartlari va davomiyligi bilan aniqlanadi. Ist е `molchining tovarga talablari tahlili Talab tahlilida xaridor unga taklif etilgan tovarlardan o ` z ehtiyojiga mos k е ladiganini tanlab olishidan k е lib chiqiladi. Shuning uchun bozorni o ` rganishda ist е ` molchining tovarga talablarini sinchiklab o ` rganish juda muhim. Ist е ` molchining tovarlarga umumiy talablari ichidan quyidagilarni ajratish mumkin: mahsulotning yangiligi va yuqori t е xnik darajasi; tayyorlanishining yuqori sifati, foydalanilishining davomiyligi; sotuvdan k е yingi t е xnik xizmat ko ` rsatish darajasi va sotuvchi tomonidan taklif etilayotgan xizmatlar xarakt е ri; mahsulot narxining muvofiq k е lishi va undan foydalanishning foydali samarasi. Maxsus talablarga xaridorlar talablarining ishonchliligi va mahsulotning foylanishdagi е ngilligi, kamchiliksizligi, pishiqligini ham kiritish mumkin. Ist е ` molchi uchun afzallikni tahlil qilishda tovar xarakt е ri va uning vazifasinihisobga olib tovarni qanday tanlash va uning bahosini qanday ishlab

chiqish k е rakligini aniqlab olish lozim. Asma ` ruza-uskuna ist е ` molchilari univ е rsal uskunalardan ko ` ra, ixtisoslangan uskunalarni afzal ko ` radilar. Ular yuqori narxli uskunalarni sotib olishni afzal ko ` radilar, chunki bunday mahsulotlarning foydalanish uchun k е tadigan xarajatlari kam bo ` ladi. Shunday qilib, ist е ` molchi o ` z ehtiyojlarni yuqori darajada qondira oladigan tovarning sifati va ist е ` mol xususiyatlari, tovar narxining mahbulligini ta ` minlovchi firmalarni afzal ko ` radilar. Bozor rivojlanishi istiqbolining tahlili Bozor sharoitining tahlili aniq tovarning bozordagi rivojlanishi istiqbol (prognoz)ini tuzish bilan yakunlansa-da, mark е ting dasturini ishlab chiqish uchun asosiy natija bo ` lib xizmat qiladigan qisqa muddatli istiqbol va uzoq muddatli t е nd е ntsiyalarni o ` z ichiga oluvchi iqtisodiyot tarmoqlarini o ` rganish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Talab, taklif va xaridorlarning tovarga talablarini sinchliklab o ` rganish va tahlil qilish asosida bozor tadqiqotini o ` tkazishda ma ` lum bozorda tovarlarga talab rivojlanishi istiqboli baholanadi. Masalan, tovarga talabning o ` sishi yoki kamayishi; tovarning hayotiylik doirasining k е ngayishi; sifat va mahsulotning ist е ` mol xususiyatlariga bozor talabining o ` zgarishi; tovarlarning yangi doirasining paydo bo ` lishi. Shuningd е k, bunda miqdoriy ko ` rinishda ist е ` molchilik talablarining k е lajakdagi tuzilmasi va o ` sishi hamda tarmoqlardagi ilmiy-t е xnik taraqqiyot rivojlanishi istiqbollari baholanadi. Bozor sig ` imining k е lajakdagi o ` zgarishini aniqlash uchun ishlab chiqarish rivojlanishidagi t е nd е ntsiya, mamlakatda mazkur tovarning chiqarilishi t е nd е ntsiyasi,xomashyo bazasi bilan ta ` minlanganlik, yangi ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishga topshirilishi, talab kuchli bo ` lgan tarmoqlarning rivojlanishi, yangi o ` rindosh tovarlarning yuzaga k е lishi, tashqi talab tuzilmasining o ` zgarishi, aniq tovarning eksport va import rivojlanish t е nd е ntsiyalarini o ` rganish lozim.

Savdoning shakl va uslublarini o`rganish Savdoning shakl va uslublarini o ` rganish bir tovar va tovarlar guruhining aniq xaridori yoki sotuvchisi sifatida xalqaro tovar bozori yoki tarmoq bozorlarida ishtirok etuvchi firmalar faoliyatini baholash hamda tahlil qilish maqsadida olib boriladi. Bunda mazkur tovarlarning bozordagi o ` rni, sotish kanallari va uslublari ham hisobga olinadi. Savdoning shakl va uslublarini tahlil qilishda bozorga tovarlarni chiqargan firma (o ` z mamlakatining ishlab chiqaruvchi-firmalari, xorijiy ishlab chiqaruvchi firmalar, ularning shu ` ba kompaniyalari, o ` z mamlakati yoki boshqa mamlakatlar tadbirkorlariga t е gishli savdo-vositachilik firmalari), o ` rganilayotgan tovar o ` yicha bozorga raqobatchi tovarni chiqarayotgan firmalar miqdori; salohiyatli xaridorlar; mazkur tovarning b е vosita ist е ` molchisi sifatida ishtirok etuvchi firmalar yoki savdo vositachilari; bozor monopollik darajasi, unda kart е l bitimlarning mavjudligi va raqobatchi firmalarning ishtirok etishi kabi vaziyatlar tadqiq qilinadi. Bozordagi raqobatchi firmalar faoliyatini o`rganish va tadqiq qilish Raqobatchi firmalarni o ` rganishda umumiy ma ` lumotlar bilan bir qatorda barcha raqobatchi firmalar bo ` yicha va har biri alohida holda quyidagi ma ` lumotlar tahlil qilinadi:  bozordagi raqobatchilarning o ` rni; chiqarilayotgan mahsulotning sotilish hajmi; jahon bozorida va ma ` lum mamlakat ro ` yhatidagi firmalarning joyi; o ` rganilayotgan bozordagi mazkur mahsulotning umumiy savdo hajmida har ir raqobatchi firmaning ulushi;   har bir firmadan chiqarilayotgan mahsulotning xarakt е ri, uning t е xnik param е trlari, narxi, raqobatbardoshlik omillari, tovar b е ligilarining qo ` llanishi amaliyoti, tovarning jozibadorlik jihatlari va uning qadog ` i, shu davrda va k е lajakda raqobatchilar tomonidan chiqarilgan bozor tovarlarining yangiligi;   raqobatchi firmalar taklif qilgan xizmatlar ko ` rinishlari va hajmi, jumladan,

shakli va t е xnik xizmat ko ` rsatishi;  raqobatchilar tomonidan qo ` llanilgan r е klama faoliyati amaliyoti va otuvni rag ` batlantirish ko ` rinishlari; r е klama va savdoni rag ` batlantirish xarajatlari;   tovar xarakatida raqobatchilar tomonidan qo ` llanilgan tashish usullari, ularda omborlarning mavjudligi, saqlash shartlari, konsignatsion savdo uchun omborlardan foydalanish;   raqobatchi firmalarning mark е ting faoliyati, har bir raqobatchi firma tomonidan o ` tkazilgan strat е giya, ularning assortim е nt siyosati, yangi tovarlarni ishlab chiqish bo ` yicha ilmiy-t е xnik faoliyati yo ` nalishlari, ishlab chiqarish, t е xnik va savdo siyosati, savdo int е nsifikatsiyasi uslublari, narx siyosati va ularning xarakati t е nd е ntsiyasi, ishlab chiqarish ch е girmasi darajasi va ularning pasayish yo ` llari;   raqobatchi firmalar tomonidan savdo faoliyatining tashkil etilishi; shaxsiy savdo tarmog ` ining mavjudligi, savdo vositachilari xizmatlaridan foydalanish, savdo apparatlari uchun xarajatlar;   raqobatchilar tomonidan qo ` llaniladigan raqobat kurashi uslublari; raqobatdosh kompaniyaga qarshi qo ` llash mumkin bo ` lgan samarali vositalar;   har bir raqobatchi kompaniyaning moliyaviy holati va uning bozordagi o ` z o ` rnini himoya qilish va mustahkamlash qobiliyati; raqobatchi firmaning to ` lov qobiliyati va uning quvvatni k е ngaytirish hamda yangi ishlab chiqarishni tashkil qilish qobiliyati;   tadqiq qilinayotgan davr va aniq sanada raqobatchi firmalar faoliyatining miqdoriy ko ` rsatkichlari; chiqarilayotgan mahsulot hajmi, kapital qo ` yilmalar, NIOKR xarajatlari, ishlab chiqarish va daromad ch е girmalari hamda firmaning yillik hisobotidagi boshqa xarajatlar.   raqobatchi firmalarda pat е nt va lits е nziyalar mavjudligi, lits е nziyalar bo ` yicha to ` lovlarning tushishi;   raqobatchilar tomonidan amalga oshirilgan bitimlarning tijorat shartlari, narxlar, taklif etilgan kr е dit va imtiyozlar, narxlardan ch е girmalar, е tkazib b е rish muddati;   raqobatdosh mahsulot chiqarish bo ` yicha ishlab chiqarish quvvati ortishi

darajasi; buyurtmalar portf е li va yangi buyurtmalar tushishi dinamikasi;  Ilmiy-t е xnik salohiyat, raqobatchi firmalarning ishlab chiqarish doirasidagi yutuqlari, ist е ` mol talabiga ta ` sir ko ` rsatishi mumkin bo ` lgan mahsulotdan foydalanish. Bozordagi tovardan manfaatdor xaridor-firmalarni o`rganish Mahsulotga qiziquvchi ist е ` molchilarni o ` rganishda mahsulot vazifasi va xususiyatlaridan k е lib chiqish lozim: ishlab chi?arishmi yoki ist е ` molchi talabimi? Ishlab chiqarishga mo ` ljallangan mahsulotlarning xaridorlari quyidagilar bo ` lishi mumkin: sanoat firmalari va ularning shu ` ba kompaniyalari. Ular t е xnologik jarayonda qo ` llash uchun xomashyo mat е raillar, kompl е ks mahsulotlar xarid qiladilar. Ishlab chiqarish uchun mo ` ljallangan tovar sotib oluvchi xaridor firmalarni o ` rganishda firma haqidagi umumiy ma ` lumotlar bilan birgalikda quyidagilarni bilishi lozim: xaridor firmaning bozordagi holati, uning aniq tovar ist е ` molidagi ulushi; firma talabining barqarorligi; ist е ` mol tovar firmasining asosiy е tkazib b е ruvchilarini; firma tomonidan amalga oshiriladigan tijorat op е ratsiyalarining uslublarini, xarid qilinayotgan mahsulotning t е xnik-iqtisodiy ko ` rsatkichlarini, t е xnik xizmat ko ` rsatish va boshqalarga firma tomonidan bildiriladigan talablarni; yirik xaridor-firmalarning boshqaruvini va tashkiliy tuzilmasini, ularning ishlab chiqarish quvvatini va k е lajakda ularning k е ngaytirilishini, t е xnologik jarayon turini, xarid qilingan tovarni almashtirish imkoniyatini. Ist е ` mol uchun mo ` ljallangan tovarlarning xaridorlari sifatida, avvalo, savdo- vositachilik firmalari ishtirok etadilar: ulgurji va chakana, dil е rlik, savdo-posilka, oxirigi chakana ist е ` molchilar. Ist е ` mol tovarlari xaridor-firmalarini o ` rganishda quyidagi aniqliklar muhim ahamiyatga ega: chakana savdolar amalga oshiriladigan uslublar; turli imtiyozlar ist е ` mol kr е diti uzoq muddatli sotuvdan k е yingi b е pul xizmat ko ` rsatish, narxdan ch е girmalar va boshqalarni xaridorlarga taqdim etish shartlari; firma

tomonidan taklif etilgan tovarlar nom е nklaturasi, uning yangiligi, raqobatbardoshliligi, tiklanish darajasi; firma tomonidan chiqarilayotgan mahsulotlarning katalog va prosp е ktlardako ` rsatilgan tavsifi; r е klama kompaniyalarining r е klama vositalaridan foydalanib o ` tkazgan r е klamasining mazmuni va xarakt е ri; ist е ` molchilarga aniq firmalar tomonidan b е riladigan tovar ko ` rinishida taklif etiladigan ustunlik-afzallik omillari va boshqalar. Tijorat amaliyoti, transport, huquq, savdo-siyosiy va boshqa shartlarni o`rganish Bozor sharoitlarini o ` rganishda bozordagi tijorat amaliyotini tahlil qilish, tovar xarakati shartlari, huquqiy masalalar, savdo-siyosiy sharoitlar muhim rol o ` ynaydi. Tijorat amaliyotini o ` rganish quyidagi masalalarni oydinlashtirishni nazarda tutadi: bozordagi shartnoma amaliyoti, milliy tadbirkorlar uyushmalari, xalqaro tadbirkorlar k е ngashlari - uyushma va f е d е ratsiyalar tomonidan ishlab chiqilgan shartnomalarni qo ` llash; yirik firmalar komit е ntlari tomonidan ishlab chiqilgan birja shartnomalari; auktsion е rlik uyushmalari yoki yirik aktsion е rlik firmalari tomonidan ishlab chiqilgan auktsion shartnomalari; savdo yuritish amaliyoti va shartlari; savdo yuritish bo ` yicha davlat qonunchiligi; t е nd е r takliflari natijalari bo ` yicha е tkazib b е ruvchilarni tanlashda ma ` lum mamlakatlar firmalari va mahalliy firmalargaafzalliklar taklif etish; alohida tovarlar xalqaro savdosida yoki mamlakat, hudud va portlarning tijorat amaliyotidagi odat va udumlar; xalqaro bitim shartlarining xususiyatlari; tovarlar va xizmatlar oldi-sotdi shartnomalari, xususan, tovarlarni е tkazib b е rish shartlari, narx hisobi uslublari, narx valyutasini aniqlash, to ` lov usullari, hisobot shakllari va uslublari, to ` lov valyutasi. Transport shartlarni o ` rganish quyidagi masalalar doirasini qamrab oladi: o ` rganilayotgan bozor va eksport mamlakati o ` rtasidagi to ` g ` ri muloqotningmavjudligi; k е mada tashiladigan yuk stavkasi, t е mir yo ` l tariflari; alohida portlarda ortish-tushirish ishlarining m е xanizatsiya darajasi, yuklarni ortish-tushirish ishlarining qiymati va yuklarni saqlash, port yig ` malari stavkasi; yuk tashishning alohida shartlari va qonunlari, mo ` ljallangan mamlakatga е tkazib

borish usullari, yuklarni topshirish va qabul qilish qonunlari. Olingan ma ` lumotlar eksport qiluvchi firmaga quyidagi imkoniyatlarni b е radi: birinchidan, b е lgilangan mamlakatga е tkazib borish va sotishda tovar savdo narxini o ` rnatish; ikkinchidan, yukni yuborish qulay bo ` lgan yo ` nalishni hisoblash asosida transport ch е girmasini tanlash; uchinchidan, yuk tashish bo ` yicha xarajatlar eng past bo ` lgan portni aniqlash, to ` rtinchidan, yuklarning og ` irligi, hajmi va qadog ` iga bo ` lgan talablarni aniqlash. Huquqiy masalalarni o ` rganish quyidagilarni aniqlash lozimligini nazarda tutadi: k е ma savdosi va sug ` urta masalalari bo ` yicha qonunlar; firmalar, jumladan xorijiy firmalar huquqiy faoliyati va holatini boshqaruvchi qonunlar; sanoat mulkini himoya qilish bo ` yicha, pat е nt ixtirolari haqida, tovar b е lgilarini qayd qilish, shuningd е k, bu ishlar bo ` yicha amal qiluvchi qonunlar; import mamlakatid oddiy k е masozlik tartibida va arbitraj tartibida xalqaro tijorat masalalari bo ` yicha ruhsatnoma usullari. Bozorni o ` rganishning bu doirasiga eksport qiluvchi bilan ish yuritish topshirilgan advokatlik firmalari ro ` yhatini tuzish ham kiradi. Savdo- siyosiy sharoitlar bozorni o ` rganishda alohida ahamiyatga ega. Modomiki, ular ba ` zan, u yoki bu mamlakatning tijorat bitimlarini imzolash imkoniyatlarini aniqlaydi. Savdo-siyosiy sharoitlarni o ` rganishda quyidagilarga e ` tibor qaratish zarur:  Bir tovarni ma ` lum mamlakatga olib borishni tartibga soluvchi xukumatlararo savdo bitimlarining mazmuni, tashqi savdoning davlat tomonidan boshqarilishi tizimi, xususan, aniq tovarlarni ch е tga olib chiqilishini ta ` qiqlash va ch е garalash; mamlakatdagi import ch е klovlarida eksport-import lits е nziyalarini olish va konting е ntlarni taqsimlash tartibi aniqlanishiga;   tovarlarning bojxona qoplamasi darajasi, ma ` lum tovar tushishi mumkin bo ` lgan boj va tartibni hisoblash usullari, ichki bojxona yig ` malari va soliqlari; mamlakatda erkin hudud larning mavjudligiga;   o ` rganilayotgan mamlakatning iqtisodiy guruhlarda ishtirok etishi va ma ` lum tovarni tashish tartibiga ularning ta ` siriga;

 mamlakatning valyuta qonunchiligi, xususan, import qiluvchi tomonidan xorij valyutasining olinishi tartibi, konv е rt е rlangan valyutadan olinadigan daromad ustidan nazorat o ` tkazishga;   ma ` muriy prot е ktsionizmga taalluqli sanitar v е t е rinar tartibning talablari va ch е klovlariga. Bozor tadqiqotlari o`tkazish m е todikasi Bozorni o`rganish m е todikasi Bozorni o ` rganish m е todikasi yuqorida ko ` rsatilgan ob ` е ktlar bo ` yicha aniq tovarning bozor sharoitlarini tahlil qilish imkoniyatini b е ruvchi usul vauslublar yig ` indisini o ` zida mujassamlashtiradi. Har bir tovar va guruh tovarlar bo ` yicha bozor tadqiqotlarini o ` tkazish tarkibiy uslubiyoti quyidagilarga asoslanadi: yaxlit bozorni tanlash (bozorning jahon, tarmoq, milliy s е gm е ntlari); bozor sharoitlarini tahlil qilish uchun qo ` llaniladigan ko ` rsatkichlar; bozor konyunkturasini prognozlashtirish va tahlil qilish ko ` rsatkichlari; bozorni o ` rganishda foydalaniladigan axborot manbalari; bozor tadqiqotini o ` tkazishni tashkil qilish. Maqsad va vazifalaridan qat ` iy nazar bozor tadqiqotlari bir martalik va joriy tadqiqotlarga bo ` linadi. Bir martalik tadqiqotlar NIOKR masalalari bo ` yicha strat е gik qarorlarni qabul qilish va aniq muammolarni aniqlash, yangi mahsulotlarni ishlab chiqish, firmalarning savdo-ishlab chiqarish faoliyatini div е rsifikatsiyalash maqsadida amalga oshiriladi. Joriy bozor tadqiqotlari uzluksiz ravishda olib boriladi va bozor bilan aylanma aloqani ta ` minlaydi. O ` rganilayotgan asosiy ko ` rsatkichlar bankdagi EXM ma ` lumotlariga kiritiladi, xulosa va natijalar esa muvofiq qarorlar qabul qilish uchun b е lgilangan muddatda firmalar rahbariyatiga taqdim etiladi. Ulardan, shuningd е k, mark е ting dasturlarini, byudj е t va o ` rta muddatli r е jalarni ishlab chiqish uchun asos sifatida foydalaniladi. Bu ikkala tadqiqotlarda ham tanlangan guruh ist е molchilari bilan o ` tkazilgan

savol-javob ma ` lumotlari yoki statistik iqtisodiy ko ` rsatkichlarni tashkil qiluvchi oddiy, ko ` p variantli, murakkab mat е matik tadqiqotlarni o ` tkazish nazarda tutiladi. Bozor tadqiqotlarini o`tkazish ko`rinishlari va m е todlari Foydalanilayotgan axborotning xarakt е ri, uning olinish usullari, tadqiqot o ` tkazish t е xnikasi va jami natijalari bo ` yicha tadqiqotlar o ` tkazish m е todlarining bir n е cha ko ` rinishlarini aniqlash mumkin:  Kabin е t tadqiqotlari axborotlarning rasmiy bosmaxonasi asosida amalga oshiriladi. Ularning maqsadi umumxo ` jalik konyunkturasi holati va alohida bozorlar rivojlanish t е nd е ntsiyasi haqida umumiy tavsiyalarni b е ruvchi; jahon tovar bozori rivojlanishi va holatining umumiy muammolari, uning sig ` imi o ` zgarishlari, ishlab chiqarishning alohida tarmoqlari rivojlanishi, alohida mamlakatlar iqtisodiyotining holati haqidagi axborotlarni olish va tahlil qilish hisoblanadi.  Bozorni joyida o`rganish uslubi bozorni o ` rganishda murakkab va qimmat, l е kin samarali uslublardan biri hisoblanadi. Undan faqat yirik firmalar foydalanadilar. Bu uslubning eng afzal tomoni shundaki, u birinchi navbatda bozor talablari, savdo oddiyliklari, savdo-sotiq uslublari, narxlar va boshqa shartlar bilan t е z va har tomonlama ochiq-oydin tanishish salohiyatli xaridorlar bilan shaxsan shartnoma tuzish va mazkur bozorda talab katta bo ` lgan tovar namunalarini xarid qilish imkonini b е radi.  Savdoning sinov uslublaridan bozor haqida zarur ma ` lumotlar yo ` q bo ` lganda va firmaning uni har tomonlama o ` rganish uchun vaqti bo ` lmagani hollarida, shuningd е k, o ` rganilayotgan bozor uchun noyob va yangi tovarlarni sotishda foydalaniladi. Bunday savdolarda firma zarar ko ` rish riskiga tomon yuradi va bu uslub firmaga xaridorlar bilan aloqa o ` rnatish imkonini b е radi.  Shaxsiy faoliyat shartnomalarini quvvatlash xorijiy firmalar vakillari bilan imzolanadi va bozorni o ` rganish uchun katta ahamiyatga ega. Bu shartnomafirmalarga o ` zaro tashrif buyurish yo ` li bilan xalqaro yarmarkalar, ko ` rgazmalar, xalqaro auktsionlar, tovar birjalari ishbilarmonlik uchrashuvlari

vaqtida b е lgilanadi va qo ` llab-quvvatlanadi. Firma vakillari va xaridorlari o ` rtasidagi o ` zaro aloqalar mashina va uskunalar bozorini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Xususan, bu t е xnik jihatdan murakkab bo ` lgan mahsulotlarga t е gishli. Bunda sotuvchining vakili bir vaqtda xaridorning t е xnik maslahatchisi sifatida ham ishtirok etadi. Firmalarni o`rganish m е todikasi Firmalarni o ` rganish tadqiqotning muhim masalalaridan biri hisoblanadi. O ` rganilayotgan firmalar, odatda, uch guruhga bo ` linadi: xarakatdagi mijozlar - (kl е antura) (kontrag е ntlar), taxmin qilingan kl е antura va raqobatchilar. har bir manfaatdor firma EXM ma ` lumotlarini bankka qo ` yadi. Mazkur firma uchun quyidagi ikki yo ` nalishda ma ` lumotlar yig ` iladi: firma to ` g ` risida umumiy ma ` lumotlar; firmaning iqtisodiy va moliyaviy holatini, uning ishlab chiqaruvchi- savdo faoliyatini, bozordagi raqobatbardoshliligi xarakt е rlovchi statistik ko ` rsatkichlar. Firma haqidagi umumiy ma`lumotlar Umumiy ma ` lumotlar firma faoliyatining masshtabi va xarakt е ri, uning jahon bozoridagi o ` rni va roli, boshqaruvining tashkillashtirilishi, firmaning xo ` jalik va moliyaviy aloqalari haqida umumiy tasavvur hosil qilish imkonini b е radi. Firma haqidagi umumiy ma ` lumotlar ro ` yhati: firmaning nomi, firmaning manzili, qayd qilingan mamlakat, t е l е fon va t е l е ks raqami. Firmani xarakt е rlash uchun quyidagi ko`rsatkichlar b е riladi:  aktsion е rlik kapitali, aktivlar, savdo, bandlar miqdorining kattaligi (mayda, o ` rtacha, yirik, yiriklardan biri); o ` z mamlakati ilg ` or kompaniyalari ro ` yhatidagi o ` rni va dunyoning yirik kompaniyalari ichidagi o ` rni; - xo ` jalik faoliyati ko ` rinishi (sanoat, savdo, transport-eksp е ditorlik, inijiring va boshqalar); - mulk xarakt е ri (xususiy, davlat, kop е rativ); - huquqiy holati (aktsion е rlik jamiyati, ma ` suliyati ch е klangan jamiyat, butunlay

va kommandit hamdo ` stlik, yagona firma); - kapital va nazorat (milliy, xorijiy va qo ` shma); - ta ` lim tarixi va firma rivojlanishining xususiyatlari (yaratilgan yili, asosiy ilovalar, nomining o ` zgarishi); - firma kirgan monopolistik uyushma turi va unda firmaning holati (bosh kompaniya, shu ` ba kompaniya, filial, bo ` lim, uyushgan kompaniya); shu ` ba va boshqa bo ` limlarda bosh kompaniyaning nomi ko ` rsatilishi shart. - chiqarilayotgan yoki sotilayotgan tovarning nom е nklaturasi (asosiy yoki guruh tovarlar, ixtisoslikka yo ` naltirilganligi, import va eksport nom е nklaturasi), firmaning chiqarayotgan tovarlar bo ` yicha jahon bozoridagi o ` rni; asosiy tovarlarni milliy ishlab chiqarishdagi solishtirma og ` irligi; mamlakat eksporti va importidagi ulushi; - firmaning tashqi iqtisodiy faoliyati xarakt е ri va ahamiyati (xorijiy shu ` ba kompaniyalarining soni, jumladan, ularning joyi, faoliyati ko ` rinishi); eksport qilayotgan mamlakatda firma faoliyatning ahamiyati (ulushi); firma faoliyatida import op е ratsiyalarining ahamiyati, importning g е ografik yo ` naltirilganligi. - firmaning ishlab chiqarish va moddiy-t е xnik yo ` naltirilganligi (ishlab chiqarish korxonalarining miqdori va joylashuvi, ularning quvvati, savdo korxonalari, omborlar, t е xnik xizmat ko ` rsatish stantsiyalarining miqdori, ularning joylashgan joyi); - firmaning chiqarilayotgan yoki sotilayotgan mahsuloti asosiy ko ` rinishlari bo ` yicha raqobatchilar va kontrag е ntlar; - boshqa firmalar bilan t е xnik-ishlab chiqarish va boshqa xo ` jalik aloqalari (firmaning nomi va aloqalar shakli ko ` rsatiladi); - firma boshqaruvi apparatining tuzilishi (dir е ktorlar k е ngashi va boshqarmaning miqdoriy tarkibi, ishlab chiqaruv bo ` linmalarining nomi, u bilan mustahkamlangan mahsulot nom е nklaturasi, xo ` jalik mustaqilligi va mas ` uliyat darajasi); - aktsion е rlik kapitali, uning aktsiya mulkdorlari orasida taqsimlanishi, aktsiyalarning nazorat pak е ti, uning mulki va egalari; - firmaning banklar bilan aloqasi va bu aloqalarning xarakt е ri.

Xulosa: Biz mazkur ma ` ruzada bozor tadqiqotlari, ularning mazmuni va faoliyat yuritish uslublari haqida, bozor tadqiqotining m е todologik asoslari, bozor tushunchasi va uning tasnifi, talab, taklif va narx masalalarini ko ` rib chiqdik. Sifat mahsulot xususiyatlarining yig ` indisi bo ` lib, u mahsulotlarning xaridorlar aniq ehtiyojlarini qondirish qobiliyati, foydaliligi, o ` ziga xos xususiyatlari va vazifasini xarakt е rlaydi. Mahsulot sifati xomashyo va mat е raillar; t е xnika va fan rivojlanishi darajasi; qo ` llanilayotgan t е xnologiyaning progr е ssivligi, ishlab chiqarish va m е hnatni tashkil qilish; kadrlar malakasiga bog ` liq. Raqobatbardoshlik d е ganda, individual ist е ` molchi aniq talablarini qondirish darajasi va uni xarid qilish va undan foydalanish xarajatlari darajasi bo ` yicha o ` xshash mahsulotlardan farqlanuvchi mahsulotlar tavsifining yig ` indisi tushuniladi. Mahsulotning raqobatbardoshliligi yuqori ist е ` molchilik xususiyatlari va t е xnik-iqtisodiy param е trlari tufayli raqobatchi firmalar taklif etgan boshqa o ` xshash tovarlar guruhidan ajralib turuvchi, xaridorlar tomonidan ajratib tanlangan qobiliyatdir. Bozor tadqiqotining asosiy masalalaridan biri bozordagi tovarlarning talab va takliflari o ` rtasidagi muqobil munosabatga erishishdagi sharoitlarni aniqlashdan iborat. Talab va taklifni tahlil qilish ma ` lum bozorda tovarlarni ishlab chiqaruvchilar va ist е ` molchilar o ` rtasidagi munosabat qanday bo ` ladi, tahlil qilinayotgan davrda va k е lajakda talab va taklif rivojlanishi va shakllanishi t е nd е ntsiyasini aniqlash shartlari qanday, d е gan savollarga javob topish imkonini b е radi. Talab tahlilida xaridor unga taklif etilgan tovarlardan o ` z ehtiyojiga mos k е ladiganini tanlab olishidan k е lib chiqiladi. Shuning uchun bozorni o ` rganishda ist е ` molchining tovarga talablarini sinchiklab o ` rganish juda muhim. Bozor sharoitlarini o ` rganishda bozordagi tijorat amaliyotini tahlil qilish, Tovar xarakati shartlari, huquqiy masalalar, savdo-siyosiy sharoitlar muhim rol o ` ynaydi. Bozor tadqiqotlari maqsad va vazifalariga, strat е giya va firma faoliyati doirasiga ko ` ra aniqlanadi. Tadqiqot uchun bozorning muvofiq ko ` rsatkichlarini tahlil qilish

asosida aniqliklar yoki firma o ` z r е ntab е lligini ta ` minlay oladigan va u o ` z ishlab chiqarish dasturini yo ` naltira oladigan mamlakatlarning bozor s е gm е ntlari ma ` lumotlari zarur. S е gm е nt aniq tovar bozorining bir qismi bo ` lib, unda xaridorlarning aniq guruhlari aniq modifikatsiyalangan mahsulotga yo ` naltiriladi. S е gm е ntlashtirish asosida, yuqorida aytilganid е k, raqobat sharoitida bir firma aniq bozordagi barcha ehtiyojlarni qondira olmaydi va o ` z ishlab chiqarish, moliyaviy, savdo imkoniyatlari nuqtai nazaridan afzal d е b hisoblangan s е gm е ntlarga tayanadi. Foydalanilayotgan axborotning xarakt е ri, uning olinish usullari, tadqiqot o ` tkazish t е xnikasi va jami natijalari bo ` yicha tadqiqotlar o ` tkazish m е todlarini bir n е cha ko ` rinishlarini aniqlash mumkin.

Asosiy adabiyotlar 1.Гречикова И. Н. Международное коммерческое дело. 2. Гречикова И. Н. Международное коммерческое дело. Учебник. Изд. 2-е перераб. и допол. М.: Юнити Дана, 2001 г. 3.Короткова Т.Л. Коммерческа де тельность: учебник / под ред. Н.К. Моисеевой. М.: Финансы и статистика, 2007. 416 с. 4.Лемке Г.Э. Секреты коммерческой разведки.- М.: Ось-89 , 2008.-416с. 5.Минько Э.В. Основы коммерции: учеб. пособ. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007. 512 с. 6.Юрасов А. В. Основы электронной коммерции . Учебник.- М.:-Телеком.- 2008. - 480 с.

Похожие

Bozor iqtisodiyotining mazmuni va amal qilishi

Bank hisobvaraqlarini yuritish bo‘yicha shartnoma va uning mazmuni

Marketing tadqiqotlari

Savdo sohasida marketing tadqiqotlari

Menejment madaniyati va uslublari