Boshqaruv hisobini tashkil etish - Экономика - Рефераты

Boshqaruv hisobini tashkil etish

Загружено в:

06.10.2022

Скачано:

0

Размер:

595.5 KB

Boshqaruv hisobini tashkil etish Reja: 1. Boshqaruv hisobini tashkil etish tizimlari 2. Integratsiyalashtirilgan hisob tizimini avtomatlashtirishning xususiyatlari 3. Chiziqli dasturlash modelining asosi 4. Chiziqli dasturlash modeli muammolarini yechish bosqichlari

Boshqaruv hisobini tashkil etish tizimlari Xo’jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish quvvatlari va uning amaldagi hajmlari boshqaruv hisobi tizimini qo’llashni obyektiv zaruriyatga aylantiradi. Boshqaruv hisobi tizimi axborot hajmi, unga qo’yilgan maqsadlar, mezonlar va maqsadga erishish vositalari, elementlar tarkibi va ularning o’zaro aloqadorligi bilan ifodalanadi. Boshqaruv hisobi tizimining tasniflanishi quyidagi 2-chizmada keltirildi. Axborotlarni qamrash kengligi Tizimli hisob muammoli hisob Moliyaviy va boshqaruv hisobining o’zaro bog’liqligi darajasi avtonom amaldagi (oldingi) standart (me’yorlash- xarajatlar tirilgan) xarajatlar Tannarxga kiritishning to’liqligi to’liq xarajatlar qisman xarajatlar 2-chizma. Boshqaruv hisobi tizimining tasniflanishi Chizmada ifodalanganidek, boshqaruv hisobi tizimi quyidagicha tasniflanadi: axborotlarni qamrash kengligi, moliyaviy va boshqaruv hisobining o’zaro bog’liqlik darajasi, ishlab chiqarishga qilingan xarajatlarning tezkor (operativ)ligi, xarajatlarni mahsulot tannarxiga kiritishning to’liqligi. Faoliyat turlari bo’yicha axborotlarni qamrash kengligi ga qarab xo’jalik yurituvchi subyekt tashkiliy tuzilmasi, mahsulotlar to’liq tizimlarga ajratilib, tizimli va muammoli hisob hamda ularning tarkibiy qismlarining maqsadli to’plami tizimlari yig’indisidan iborat bo’ladi. monistik Operativ (tezkor)lik

Xarajatlarning tizimli hisobi – xarajatlar tarkibi, ro’yxatga olish usullari, identifikatsiya va guruhlanishi, hisobotda aks ettirish bo’yicha aniq belgilangan, ishlab chiqarishga qilingan xarajatlarning moliyaviy hisobi hisoblanadi. Tizimli hisobning elementlari bo’lib qo’yidagilar hisoblanadi: 1) ishlab chiqarish resurslarini sotib olish va ulardan foydalanish bo’yicha xarajatlarni o’lchash va baholash; 2) ta’minot, ishlab chiqarish, sotish jarayonlarini tabiiy o’lchov vositalarida nazorat qilish; 3) xarajatlarni moddalari va elementlari, kelib chiqish manbalari, mahsulot, ish va xizmatlar turlari bo’yicha guruhlarga ajratish; 4) o’z foydalanuvchilarini muddatlari, mazmuni va berilish chastotasi bo’yicha qoniqtiruvchi ichki hamda tashqi hisob va hisobot. Muammoli hisob ishlab chiqarishning iqtisodiy, texnologik, konstruktorlik va tashkiliy tayyorgarligi, mahsulot bahosi va sotilishi, ishlab chiqarish zaxiralari va ishlab chiqarish resurslari xarajatlarini oqilona tashkil etilishi bo’yicha ma’lumotlarni shakllantiradi. Muammoli hisobning masalalari ishlab chiqarish hisobi va statistikaning amaldagi ma’lumotlari asosida dasturlashtirish, me’yorlashtirish, rejalashtirish, istiqbolni belgilash, tizimli iqtisodiy tahlil, nazorat va tartibga solish usullari yordamida hal qilinadi. “Muammoli hisob” tushunchasining mohiyati shundaki, ushbu hisob ma’lumotlari xo’jalik yurituvchi subyektning kelgusidagi iqtisodiy va ishlab chiqarish muammolarini hal etishda ishlatiladi. Muammoli hisob ma’lumotlari quyidagi maqsadlar uchun ishlatiladi: • xarajatlar va daromadalarni rejalashtirish hamda istiqbolni belgilash, smeta(byudjet)larni tuzish va me’yorlashtirish; • xarajatlar tahlili va belgilangan normativlar (standartlar)dan og’ish hamdamahsulot ishlab chiqarish daromadliligi tahlili;

• ishlab chiqarish va sotish jarayonlarida olinadigan daromadlar va xarajatlarhajmi mezoni bo’yicha xo’jalik yurituvchi subyekt va uning tarkibiy bo’linmalari faoliyatini baholash; • ishlab chiqarish va sotish, kooperatsiyalash, import va eksport, mahsulot turlariassortimenti va h.k. borasida yaqin va uzoq kelajakka mo’ljallangan ko’p variantli boshqaruv qarorlarini qabul qilish; • daromadlar va xarajatlarning optimallashuvini ta’minlovchi zaxiralar vaxarajatlarni boshqarish modellarini ishlab chiqish. Xorijiy mamlakatlar amaliyotida moliyaviy (daromadlar va xarajatlarning tizimli tahlili) va boshqaruv hisobi o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik darajasi bo’yicha ikki tizim qo’llaniladi: monistik va avtonom. Monistik – buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarida to’g’ri va qarama-qarshi aloqadorlik asosida tizimli va muammoli hisobni birlashtirib, yaxlit holga keltiruvchi tizim. Tizimli hisob buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarida ishlab chiqarish xarajatlarini, tayyor mahsulot va uning sotilishini aks ettirish yo’li bilan xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatini, uning moliyaviy imkoniyatlarini baholash imkonini beradi. Ichki hisob-kitob ma’lumotlari asosida moliyaviy axborotlarni to’ldirish orqali ma’muriyat har bir ishlab chiqarish bo’g’inining oqilona tashkil etilganligini baholashi mumkin. Moddiy javobgar shaxslarning operativ (tezkor) ma’lumotlari va hisobotlaridan amaldagi standartlardan ijobiy va salbiy farqlanishlar aniqlanadi. Shu orqali daromadlar va xarajatlarning amaldagi nazorati tizimini tashkil etishga zamin yaratiladi. Ishlab chiqarish hajmi yuzasidan unchalik katta bo’lmagan yoki bir xil turdagi mahsulot ishlab chiqaradigan xo’jalik yurituvchi subyekt yaxlit holga keltirilgan tizimdan foydalanadi. Avtonom tizim – tizimli va muammoli hisoblarning alohida-alohida tuzilishi bilan ifodalanadi. Moliyaviy va boshqaruv hisobi o’rtasidagi aloqa bir xilda nomlangan juft nazorat hisobvaraqlari yordamida amalga oshiriladi. Xarajatlar operativligi (tezkorligi) bo’yicha tizimlar qo’yidagilarga bo’linadi:

amaldagi (oldingi, tarixiy) xarajatlar hisobi tizimi va standart (me’yorlashtirilgan) xarajatlar hisobi tizimi. Xarajatlar operativ (tezkor)ligi – samaradorlikni oshirishga qaratilgan tizimning amaliy natija beruvchi omillaridan biridir. Amaldagi (oldingi) xarajatlar hisobi tizimi muayyan turdagi tayyor mahsulot birligini sotishdan olingan daromadlar va amaldagi tannarxni aniqlash uchun sotilgan mahsulot tannarxi va foydani hisoblashga doir ma’lumotlarni shakllantirishdan iborat. Standart xarajatlar hisobi tizimi quyidagilarni o’z ichiga oladi: materiallarni, asosiy vositalarni sotib olish va ishlatish xarajatlari bo’yicha, mehnat xarajatlari, yuk hujjatlari xarajatlari bo’yicha standartlarni ishlab chiqishni; me’yoriy xarajatlar bo’yicha tannarx kalkulyatsiyasini va normativlardan hamda smetalardan chetlanishlarni ko’rsatgan holda amaldagi xarajatlarni tuzish. Jahon amaliyotida bunday tizim “standart-kost” deb yuritiladi. U tannarxni shakllantirish bo’yicha nazoratning tezkorligiga va, zaruriyat tug’ilganda, uning jarayonlarini tartibga solishga yo’naltirilgan. Xarajatlarni tannarxga kiritishning to’liqligi – amaliyotda qo’llanilayotgan hisob tizimi tasniflanishining belgilaridan biri. Boshqaruv hisobida turli maqsadlarga javob beruvchi ikki tizim - to’liq xarajatlar hisobi tizimi va qisman xarajatlar hisobi tizimi amal qiladi. To’liq xarajatlar hisobi tizimi tannarxni kalkulyatsiya qilish va ishlab chiqarishga qilingan xarajatlarning an’anaviy hisob turi sifatida namoyon bo’ladi. Xarajatlarning asosiy guruhlanishi ularning asosiy (to’g’ri kalkulyatsiya obyektiga olib borilishi) va egri (kalkulyatsiya obyektlari o’rtasida qandaydir bazaga proporsional tarzda taqsimlanishi) xarajatlarga bo’linishi orqali amalga oshadi. Qisman xarajatlar tizimi deganda to’g’ridan-to’g’ri xarakterga ega va ayrim mahsulot turlari tannarxiga qo’shiluvchi ayrim xarajatlar elementlari to’plamini amalga oshiruvchi munosabat tushuniladi. Bu tizimda xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bevosita bog’liq bo’ladi va shuning uchun ularni o’zgaruvchan deb

yuritiladi. Cheklangan xarajatlar kalkulyatsiyasi faqatgina kalkulyatsiya qilinuvchi mahsulotni chiqarish bilan bog’liq ishlab chiqarish xarajatlarini o’z ichiga oladi. Egri xarakterdagi ayrim xarajatlar barcha mahsulotlarga tegishlidir. Bu turdagi xarajatlar jami tushum summasidan qoplanadi. Xorij amaliyotida hisobning bu shakli “direkt-kosting” deyiladi. Moliyaviy va boshqaruv hisobining taqqoslama tavsifida umumiy obyekt – xo’jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish resurslari ga e’tibor qaratish lozim. Ishlab chiqarish resurslarining tarkibiy qismlari ishlab chiqarish jarayonida amal qilib, doimiy harakatda bo’ladilar. Ular aylanishadi, shaklini o’zgartiradi, mahsulotga aylanadi, doimiy harakatda bo’lib, eskirishadi va boshqa o’zgarishlarga duch kelishadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida xo’jalik yurituvchi subyekt ishlab chiqarish resurslaridan foydalanishni ifodalovchi, bu jarayonga investitsiyalashning maqsadga muvofiqligi, investitsiyalarning daromadliligini tavsiflovchi analitik ma’lumotlarga ehtiyoj sezadi. Bu vazifalar boshqaruv hisobida hal etilishi mumkin, bunga iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlar amaliyotini misol sifatida keltirish o’rinli bo’lar edi. Ishlab chiqarishda mablag’ aylanishining barcha bosqichlarida ishlab chiqarish resurslari – ta’minot-tayyorlov faoliyati, ishlab chiqarish va sotuv – tizimli buxgalteriya hisobida namoyon etadi. Lekin, bu namoyon bo’lish o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, u ko’proq resurslar dinamikasiga emas, balki ularning mavjud holatiga tegishlidir. Masalan, xo’jalik yurituvchi subyekt omborlaridagi moddiy resurslar hisobi, ta’minotchilardan mol kelishi va ularni ishlab chiqarishga taqsimlanishi hisobi, sexlar, sex omborlarilardagi qoldiq materiallar hisobi va h.k. Moddiy resurslar va asosiy vositalarning butligi uchun javobgarlik faqatgina moddiy javobgar shaxslarga o’rnatilgan. Ishlab chiqarish resurslaridan samarali foydalanish bo’yicha esa, javobgarlik ko’zda tutilmagan. Vaholanki, ishlab chiqarish resurslari xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatining turli yo’nalishlarida aniq belgilangan operatsiyalarni bajaruvchi turli tarkibiy bo’linmalarda ishlatiladi.

Shu bilan birga, ularning har biriga samaradorlikni belgilovchi ko’rsatkichlar tizimi mos keladi. Moliyaviy hisob xo’jalik yurituvchi subyekt bo’yicha umumiy ishlab chiqarishga doir moddiy, mehnat va moliyaviy xarajatlar to’g’risida, mahsulot turi va guruhlari bo’yicha, buyurtmalar bo’yicha yig’ma ma’lumotlarni shakllantiradi. Javobgarlik markazlari bo’yicha xarajatlar hisobi mamlakatimizda hali yo’lga qo’yilmagan. Tizimli buxgalteriya hisobida bo’linmalar rahbarlari xarajatlarning kelib chiqish manbalari va o’z faoliyatlari samaradorligi ko’rsatkichlari to’g’risidagi, o’z bo’linmalarining bir xil elementlari va xarajat moddalari bo’yicha sarflar to’g’risidagi, ular tomonidan qanday bo’lmasin xarajatlar o’lchamiga rioya qilish to’g’risidagi operativ (tezkor) va joriy ma’lumotlar bilan ta’minlanmagan. Zamonaviy ishlab chiqarish hisobining eng muhim kamchiligi xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatining umumiy natijalariga har bir bo’linmaning real hissasini aniqlash muammosi mavjudligi bilan ifodalanadi. Rahbarlarning ma’lumotlar bilan ta’minlanganligi jami boshqaruv (eng past darajadan yuqori darajagacha bo’lgan) tizimi samaradorligini oshiruvchi asosiy omil bo’lib hisoblanadi. Zamonaviy sharoitda boshqaruv hisobini tashkil etish va yuritishga doir mustaqil qarorlar bo’lishi ham mumkin. Ichki ehtiyojlar uchun hisobni yo’lga qo’yishning aniq belgilanmaganligi, tashkiliy va hisoblash texnikalarining mavjudligi ishlab chiqarish hisobini boshqaruv hisobiga qayta tashkil qilinishiga imkon beradi. Boshqaruv hisobi tizimini ishlab chiqishda uning asosiy belgisi bo’lib, faoliyat turlari bo’yicha xarajatlar hisobi bilan har bir sohaning samaradorligini aniqlash o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik xizmat qilishi lozim. Boshqaruv hisobini tashkil qilishdagi bunday yondashuv uning tarkibiy qismlarini belgilab beradi: • ta’minot-tayyorlash faoliyati; • ishlab chiqarish faoliyati; • ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar va mahsulot tannarxi hisobi; • moliya-sotish faoliyati hisobi;

• tashkiliy faoliyatning boshqaruv hisobi; • nazorat (kontrolling). Ta’minot-tayyorlash faoliyati boshqaruv hisobi tizimida dastlabki o’rinni egallashi lozim, chunki u ishlab chiqarishning boshlang’ich bosqichi hisoblanadi. Unda quyidagi faoliyat yo’nalishlari o’z aksini topishi lozim: ulgurji xaridning kengayishi, ayrim turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish hajmining ko’payishi, sotib olish usullarining tanlanishi (o’zi ishlab chiqarsinmi yoki ta’minotchidan sotib olsinmi), xo’jalik yurituvchi subyektning aylanma mablag’lariga investitsiya qilish va uning ta’minottayyorlash bo’linmalariga kapital quyilmalar samaradorligi. Aynan shu maqsadda ish turlari va omborlar xarajatlari to’g’risida, materiallar sotib olish baholari, yarimfabrikatlar tayyorlash tannarxi, ishlab chiqarishga berilgan moddiy resurslarni baholash to’g’risidagi ma’lumotlar yig’iladi va umumlashtiriladi. Bunda sotib olish, yuklash va tushirish, saralash va sifatni baholash, saqlash, ish o’rinlarining saqlanishi va ularning bajarilishi bo’yicha nazorat jarayonlari bo’yicha xarajatlar smetasini tuzishga asosiy e’tibor qaratiladi. Ta’minot-tayyorlash faoliyati to’g’risidagi samarali yakuniy ma’lumot ta’minot hajmining kritik nuqtasini hisoblash uchun ishlatiladi. Ishlab chiqarish faoliyati boshqaruv hisobi tizimida markaziy o’rinni egallaydi. Bu yerda maqsadlar, funksiyalar va ularning bajarilishi bo’yicha ma’lumotlar guruhlashtiriladi. Ishlab chiqarish hisobida moddiy, mehnat va yuk hujjatlari (shuningdek, amaldagi va me’yoriy xarajatlarning aks ettirilishi) xarajatlarini me’yorlashtirish salmoqli o’ringa ega. Shu bilan birga, ishlab chiqarish hisobi xarajatlar hisobi va kalkulyatsiyalashning yagona jarayoni sifatida tashkil etiladi. Har bir xo’jalik yurituvchi subyekt texnologiya, texnika, ishlab chiqarish va mehnatning tashkil etilishi, chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi xususiyatlaridan kelib chiqib, ishlab chiqarish hisobini tashkil etishda o’ziga mos uslubni qo’llagan holda o’z modelini tanlashi mumkin. Hisobning aynan shu bosqichida boshqaruvning turli maqsadlari uchun mahsulot tannarxi aniqlanadi.

Moliya-sotish hisobi yordamida ishlab chiqarilayotgan mahsulot assortimenti, uning yaroqliligi, xaridorlar tarkibi, reklama uchun xarajatlar, marketing, qadoqlash, tayyor mahsulotni omborlarda saqlash sifati va muddatlari to’g’risidagi ma’lumotlar yig’iladi, qayta ishlanadi va shakllantiriladi. Moliya-sotish faoliyatining bo’limlari va segmantlari bo’yicha xarajatlar smetasi tuziladi va ularning bajarilishi nazorat qilinadi. Hisobning bu bosqichida ishlab chiqarish uchun foydali mahsulot turi, jami ishlab chiqarishdan, shuningdek ayrim mahsulot turlaridan keladigan moddiy daromad miqdoriga ta’sir ko’rsatuvchi omillar aniqlashtiriladi. Rahbarlarga qisqa muddat davomida maksimal foyda olish imkonini beruvchi qarorlarni qabul qilish uchun ma’lumot taqdim qilinadi. Tashkiliy faoliyatning boshqaruv hisobi turli darajadagi boshqaruv menejerlari ehtiyojlarini o’zining xarajatlari to’g’risida, transfer baholarni shakllantirish tamoyillari to’g’risida, xo’jalik yurituvchi subyektda ixtisoslashuv va mehnat taqsimotini optimal darajasi to’g’risida, bo’linmalar katta-kichikligini tanlashning to’g’riligi, ishlab chiqarish bo’linmalariga “xarajatlar – ishlab chiqarish hajmi – foyda” tamoyilini qo’llashning asoslanganligi haqidagi ma’lumotlar bilan qondirish uchun zarurdir. Bu yerda tashkiliy faoliyat bo’yicha xarajatlar smetasi tuziladi va bajarilishi nazorat qilinadi, tahliliy hisob-kitoblar olib boriladi: ishlab chiqarish hajmining kritik nuqtasi, o’zgaruvchan va doimiy xarajatlar, umumiy qiymat, transfer baholar, foydaning hisob - kitoblari umumlashtiriladi. Hisobning bu sohasida xarajatlar markazlari, majburiyatlari va rentabelligi bo’yicha yig’ma ma’lumotlar shakllantiriladi. Kontrolling (nazorat) – xo’jalik yurituvchi subyekt yakuniy maqsadlarining amalga oshishini ta’minlovchi boshqaruv tizimidir. Bu juda keng tushuncha hisoblanadi. Adabiyotlarda kontrolling (nazorat)ning ma’nosi bo’yicha turli xil ta’riflar uchraydi. Quyida kontrolling tushunchasi va uning mohiyatini aniqlashda V.B.Ivashkevich tomonidan tuzilgan modeldan foydalanilgan.

- = Kontrolling nafaqat xo’jalik yurituvchi subyektning, balki biznesning ham faoliyat regulyatori bo’lib xizmat qiladi va shu asosda o’ziga xos vazifalarni bajaradi: • Axborot . Qarorlar qabul qilish usullari va ularning muvofiqlashtirishni ta’minlovchi ma’lumot bazasi shakllantiriladi; • Boshqaruv . Me’yoriy, rejadagi va amaldagi ma’lumotlar, xo’jalik yurituvchi subyekt va uning tarkibiy bo’linmalari bo’yicha aniqlangan og’ishlar xo’jalik yurituvchi subyektning yakuniy maqsadiga erishish uslublarini, yo’llarini va vazifalarini muvofiqlashtirish maqsadlarida foydalaniladi; • Nazorat , xo’jalik yurituvchi subyekt va uning tarkibiy bo’linmalari faoliyatining tejamkorligi nazoratini ta’minlaydi. Kontrollingning ana shu funksiyalari uning boshqaruv hisobi va taftishdan farqli jihatlarini ajratib ko’rsatadi. Boshqaruv hisobining barcha tarkibiy qismlari o’zaro bog’langan, unda shakllangan ma’lumotlar ro’yxati xo’jalik yurituvchi subyekt hamda jami boshqaruv tizimidagi boshqaruv hisobini tashkillashtirish va takomillashtirish darajasini ifodalaydi. Xulosa Boshqaruv hisobining mohiyati xarajatlar va daromadlar hisobi, me’yorlashtirish, me’yoriy koeffitsientlardan foydalanish, rejalashtirish, nazorat va tahlilning yaxlit tizimi sifatida namoyon bo’ladi. U operativ (tezkor) boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun, shuningdek xo’jalik yurituvchi subyektning istiqboldagi rivojlanishi uchun ma’lumotlar tizimini shakllantiradi, tahlil qiladi, umumlashtiradi va rahbarlar hukmiga taqdim etadi. Boshqaruv hisobining tarkibiy qismlari ta’minot, ishlab chiqarish va sotish sohalari ishlab chiqarish resurslari aylanmasini tashkil qiladi. Barcha hisob tizimining asosiy maqsadi bo’lib: Daromad Xarajat Foyda

munosabati xizmat qiladi. Daromad, mamlakat iqtisodida inflyatsiya darajasi deyarlik sezilmaydigan paytlarda, shuningdek kuchli raqobatli tarmoqlarda nisbatan turg’un bo’ladi. Shuning uchun ham, hamma savol va muammolar keyingi ko’rsatkich, ya’ni xarajatlar miqdoriga bevosita bag’liq bo’ladi. Xarajatlar miqdori qancha katta bo’lsa, shunga teskari proporsional holda foyda miqdori kam, aksincha holat bo’lsa, foyda miqdori shuncha ko’p bo’lishi mumkin. Shuning uchun ham, boshqaruv hisobini tashkil qilish va yuritish, eng avvalo, xarajatlar mohiyatini chuqur va to’g’ri baholash bilan boshlanishi lozim bo’ladi. Qabul qilinayotgan boshqaruv qarorlari mohiyati bilvosita ana shu xarajatlar miqdorida o’z aksini topadi. Ya’ni, noto’g’ri yoki samarasiz qaror xarajatlarning keskin o’sib ketishiga olib kelsa, keng mushohodali qarorlar uning miqdori sezilarli kamayishini ta’minlaydi. Ana shu oddiy haqiqatni faoliyat turidan va mulk shaklidan qat’iy nazar, barcha xo’jalik yurituvchi subyekt rahbarlari tushunishlari kerak bo’ladi. Yuqoridagi ana shu xulosalardan kelib chiqqan holda, xarajatlar va daromadlar hisobi tizimida quyidagi tarkibiy qismlar ajratib ko’rsatiladi: ta’minot- tayyorlov faoliyati, ishlab chiqarish faoliyati, mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari va tannarx, moliya-sotish faoliyati, tashkiliy va investitsiya faoliyati. Boshqaruv hisobi tizimini tanlashga xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatining ko’lami va ma’muriyat qarorlari o’z ta’sirini o’tkazadi. Har bir tizimning qo’llanilishi va xususiyatlari aynan shu nuqtai-nazardan ko’rib chiqiladi: tizimli va boshqaruv hisobi; monistik va avtonom; amaldagi va standart xarajatlar hisobi; to’liq va qisman xarajatlar hisobi. Shu bilan birga, hisob tizimi xilma-xilligi ularning umumiy belgilari asosida, yuqorida alohida ko’rsatib o’tilgan to’rt guruhga ajratishni taqozo qiladi. Integratsiyalashtirilgan hisob tizimini avtomatlashtirishning xususiyatlari Mulk shakli va faoliyat turidan qat’iy nazar, o’zaro raqobat muhiti kuchayib borishi jarayonida xo’jalik yurituvchi subyektlarni boshqarish yuqori malaka va

chuqur iqtisodiy bilimlarni talab qiladi. Iqtisodiy jarayonlarning modellashtirilishi ishlab chiqarish konunlariga asoslangan mavjud barqaror aloqalar asosida amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish to’liq inson manfaatlari va maqsadlari yo’lida jamiyatning rivojlanish qonunlariga bog’langan holda xizmat qilsada, u tabiat qonunlarini bilish asosida tashkil etiladi va bu qonunlarga bo’ysunadi. Shu boisdan tabiatdagi singari iqtisodiyotda ham barqaror konuniy bog’lanishlar mavjuddir. Shuning uchun ularning matematik tuzilishini shakllantirish, iqtisodiy jarayonlarni matematik modellashtirish mumkin. Buning uchun xo’jalik yurituvchi subyekt rahbari yoki ana shu iqtisodiy jarayonni matematik modellashtirishni o’z oldiga maqsad qilib olayotgan har bir mutaxassis bir qator iqtisodiy bilimlarni, shuningdek, matematik modellashtirish asoslarini, uning amalga oshirilish bosqichlarini puxta bilib olishlari lozim bo’ladi. Chiziqli dasturlash modellaridan foydalanish zaruriyati Har qanday xo’jalik yurituvchi subyekt – mahsulot ishlab chiqaruvchimi, xizmat qo’rsatuvchimi yoki ish bajaruvchimi, qat’iy nazar, xuddi shuningdek mulk shaklidan ham qat’iy nazar, o’z faoliyatlarini olib borishlarida juda ko’plab moddiy, moliyaviy va mehnat resurslari cheklanishlariga (pul mablag’lari yetishmasligi, aylanma mablag’lari tanqisligi, malakali ishchi kuchi kamligi, yuqori texnologiyalarga asoslangan asbobuskunalar yetishmasligi va sh.k.) duch keladi. Agar ishlab chiqarishda cheklashlar bo’lmasa, u holda sotish bo’limining xodimlari va menejerlari mahsulot chiqarishni ko’paytirish yoki mahsulotlarni eng yuqori marjinal foyda bilan sotishga xarakat qilsalar haq bo’ladilar. Lekin, ishlab chiqarishda cheklashlar mavjud bo’lsa, u holda eng yuqori marjinal foydaga ega bo’lgan mahsulotlar uncha daromadgir bo’lmasligi mumkin. Faqat ishlab chiqarish jarayonlari va uning barcha cheklanishlarini aniq modellashtirish yordamida ishlab chiqarish va sotish uchun ancha foydali bo’lgan mahsulotlar va xizmatlarni aniqlab olish mumkin.

Bir omilli cheklanish Barcha mahsulot turlari faqat bir xil stanokda ishlab chiqilsa, bu holda bitta omilli cheklanish mavjud bo’ladi (masalan, stanokning ish vaqti, ya’ni «mashina/soat» ko’rsatkichi) Masalan, xo’jalik yurituvchi subyekt faqat ikki turdagi mahsulotning birini ishlab chiqarishni tanlashi mumkin. Quyidagi ma’lumotlar mavjud: Ko’rsatkichlar Mahsulotlar turlari “1” “2”Chiziqli dasturlash modelidan foydalanish zaruriyati Talabning o ‘ sishini hamma vaqt ham ishlab chiqarish hajmini kengaytirish orqali ta’minlash imkoniyati cheklanganSababi Ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyatini cheklaydigan omillar ikki guruhga bo ‘ linadi 1 2 Bir omilli cheklanish Ko‘p omilli cheklanish

1. Bir dona mahsulotning sotish bahosi 10 15 2. Bir dona mahsulotning o’zgaruvchan xarajati 4 7 3. Marjinal foyda 6 6 4. Mahsulot birligi, mashina/soat 3 soat 6 soat Xulosa: 1. Agar, ikkala mahsulot ishlab chiqarishi bo’yicha cheklanish bo’lmaganda edi, xo’jalik yurituvchi subyekt har ikki turdagi mahsulotni ham ishlab chiqargan bo’lar edi. 2. Bitta cheklanish mavjud bo’lgani uchun xo’jalik yurituvchi subyekt bitta turdagi, ya’ni birinchi turdagi mahsulotni ishlab chiqarishni qabul qiladi. Ko’p omilli cheklanish Mahsulot ishlab chiqarish hajmining cheklanishiga ikki va undan ortiq omillarning ta’sir etishi (masalan, stanokning ish vaqti, ya’ni «mashina/soat», mahsulotlarni testdan o’tkazish vaqti va shu kabi ko’rsatkichlar) Misol. Oldingi misolni davom ettirib, faraz qilaylik, ishlab chiqarish hajmiga yana bir omil ta’sir etayapti. Bu omil - har bir mahsulotni testdan o’tkazish uchun bizning ixtiyorimizda 12 soat vaqt bor. Har bir mahsulotni testdan o’tkazish bir xil, 2 soatdan talab qiladi. Shu holatda, bir soatda «1» mahsulotning testi natijasidagi marjinal foyda 4 ga (8:2 soat) teng bo’ladi. «Test» ko’rsatkichi «mashina/soat» ko’rsatkichiga nisbatan asosiy ko’rsatkichga teskari ta’sir ko’rsatadi. Shu omil ta’siri natijasi bo’yicha xulosa qilinadigan bo’lsa, «test» omilida afzallik «2» mahsulotga beriladi.

Ana shu ikkala cheklanish omili ta’sirida qaysi mahsulot turini ishlab chiqishga afzallik berishni aniqlash uchun chiziqli dasturlash modelidan foydalaniladi. Chiziqli dasturlash modelining asosi Model - namuna, real o’xshashlik, predmetning, jarayonning va voqelikning aks ettirilishidir. Model xarakteri to’g’risidagi ko’rsatkichlar majmuasi modellashtirilayotgan obyektlarning asosiy xususiyatlari xaqida mulohaza yuritish uchun yetarli miqdorda axborotlarni va unga mos qarorlar chiqarish imkonini berishi lozim. Iqtisodiy matematik model (IMM) bir yoki bir necha matematik ifodalar (tenglama, funksiya, tengsizlik) yordamida iqtisodiy jarayonlarni yoki voqelikni aks ettiruvchi talqin bo’lib, modellashtirilayotgan obyektning belgilab qo’yilgan yoki ehtimoli kutilayotgan shart-sharoitlarda o’zini tutishini ko’rsatadi. Modelning modellashtirilayotgan obyektga mos kelishi uchun uning ko’rilishida qo’yidagi qoidalarga rioya qilinishi shart: - obyektni to’la aks ettirishi; - obyekt xarakteristikasiga mos kelishi; - obyekt xarakteristikalarining o’zgarishiga qarab, modelga o’zgartish kiritishehtimolining mavjudligi; - mashinada dasturlash qoidalariga model algoritmlarining mos kelishi; - matematik modelni matematik ko’rinish usullari va shakllariga aylantirishehtimolining borligi. Modellashtirish xo’jalik yurituvchi subyekt boshqaruv mexanizmining majmuasini emas, balki uning ayrim funksiyalarini talqin etishga mo’ljallangan bo’lib, ushbu funksiyalarning asosiylari qo’yidagilardan iborat: - buyurtmalarni bajarish va xarajatlarni bosqichma-bosqich talqin etish bilanbog’liq holda ishlab chiqarishni modellashtirish; !

- iste’molchiga yetkazib berish va haqini to’lash bilan bog’liq holda mahsulotsotishni modellashtirish; - ishlab chiqarishga aloqador xom ashyo, material, jamlovchi qismlar sotibolinishini modellashtirish; - kalkulyatsiya smetalari va xarajatlar elementlari bo’yicha, ishlab chiqarishxarajatlari smetalari bo’yicha tannarxni modellashtirish. Ta’kidlab o’tish lozimki, matematik asosda ko’rilgan va qayd etilgan grafik modellar kam samaralidir, chunki ular statistik bo’lib, ular asosida hisob-kitob ishlarini amalga oshirish va optimal qarorlar qabul qilish ancha murakkab. Modellar, xususan iqtisodiy modellarning asosiy vazifasi - ma’lum qoidalarga bo’ysunuvchi matematik funksiyalar yordamida iqtisodiy voqeliklarni ko’rish, tahlil qilish, solishtirish va bashorat qilishdir. Ma’lumki, model asl nusxaga to’liq mos kelmaydi, iqtisodiy voqeliklar va jarayonlarni ularning barcha murakkabliklari bilan birga aks ettira olmaydi, balki obyektning faqat asosiy xarakteristikalariga nisbatan sodda chizmalar sifatida ko’rib chiqadi va shakllantiradi. Ixtiyoriy tanlab olingan modelga kiritilgan omillar va ko’rsatkichlar soni, agar kattaliklar obyektning asosiy bosh xususiyatlarini aks ettirsagina, uning real obyektga yaqinlashuvi darajasini ko’rsatadi. Ana shuning uchun ham, modellarni ishlab chiqish jarayoni obyektning xaqiqiy mavjud belgilarini tanlab olishdan va ularni keyinchalik matematik formulalar, tenglamalar ko’rinishiga keltirishdan boshlanadi. Biznes, ya’ni xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatini modellashtirishdan ko’zlangan asosiy maqsad sarf-xarajatlarni va natijalarni optimallashtirish bo’lib, uning yechimi ikki variantni ko’zda tutadi : 1. Cheklangan resurslardan foydalangan holda, maksimum natijalarga erishish; 2. Aniq belgilangan natijalarga erishish uchun eng kam miqdorda xarajatlar qilish. Iqtisodiy adabiyotlarda «minimum xarajatlar» bilan «maksimum natijalar» iborasi ko’p uchraydi. Lekin, masalaning bu tariqa qo’yilishi har doim ham to’g’ri bo’lavermaydi, zero aynan bir iqtisodiy masalaning hal etilishidagi minimum, har

doim maksimumni inkor etadi va aksincha. Biror bir narsa bilan cheklanmagan «minimum» va «maksimum» xarajatlar cheksizlikdir. Ayrim olingan xo’jalik yurituvchi subyekt amaliyotida iqtisodiy-matematik modellarning ko’llanilishi ishlab chiqarish va iste’molning iqtisodiy shakllanishiga olib kelish bilan birga iqtisodiy munosabatlar xarakterini (avvalo, biror qarorga kelish va qabul qilish masalalarida) o’zgartiradi. Ishlab chiqarishni boshqarish jarayonlarining optimallashtirilishi mutaxassislarni «boshqaruvchi» darajasiga olib chiqadi va ular xo’jalik yurituvchi subyekt boshqaruvchisi darajasidan bir necha pog’ona past tursalarda, boshqaruvchi ularning tavsiyalarini hisobga olishi mumkin. Xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyati natijalarini va xarajatlarini optimallashtirish uchun uning faoliyatini baholovchi belgilarni aniqlash lozim, ya’ni qo’yilgan masalaga mos keluvchi optimallik mezonini topish kerak bo’ladi. Qabul qilingan har qanday qaror xo’jalik yurituvchi subyektni uning oldiga qo’yilgan maqsadga maksimal darajada yaqinlashtirishi shart. IMM muhim boshqaruv quroli hisoblansada, hozircha ishlab chiqarish va boshqaruv tizimining yordamchi quroli sifatida qoladi. Modellar yordamida qilingan hisob-kitob natijalari hozirgi paytda asosan maslahat beruvchi vosita sifatida qo’llaniladi. Eng so’nggi hal kiluvchi qarorga kelish rahbarga bog’liq bo’lib qoladi. Bunday hol modellashtirishdagi asosiylari qo’yidagilardan iborat bo’lgan kamchiliklar bilan izohlanadi: - modelga masalani hal etish uchun kerak bo’lmagan ko’rsatkichlar va normativlarning kiritilishi; - mazkur obyekt uchun zarur bo’lgan xarakteristikalarning va o’zgaruvchankattaliklarning modelga kiritilmasligi; - modellashtirilayotgan obyekt parametrlariga etarli baho bermaslik; - model tarkibidagi kamchiliklar, ya’ni qabul qilingan omillar funksionalbog’lanishlarining noto’g’ri va noaniq belgilanishi; - asosiy parametrlarni va obyekt dinamikasida o’zgaruvchi parametrlarni to’liqqamrab ololmaydigan darajada modellarni soddalashtirish;

- o’zgaruvchi parametrlar tahlilining murakkablashtirilishi hamda modellashtirishuchun vaqt va resurslar sarfining ortishiga olib keluvchi modellarning murakkablashtirib yuborilishi. Iqtisodiyotning turli darajalari va tomonlari uchun quyidagi IMMlar ishlab chiqiladi: - taqsimot modeli; - adaptiv model; - imitatsiya modeli; - makroiqtisodiy model; - xo’jalik hisobi modeli (mikroiqtisodiy);- iqtisodiy-statistik model va shu kabilar. O’rta va yirik xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini taxlil qilish uchun: - tarmoqlararo balansning tayanch modeli; - xo’jalik hisobi modeli; - iqtisodiy-statistik model va boshqalardan foydalaniladi. Tarmoqlararo balanslarda xo’jalik yurituvchi subyekt sharoitlariga to’g’ri keluvchi eng sodda tenglamaning qo’llanilishini materiallarga bo’lgan talabni hisoblash misolida ko’rish mumkin. Iqtisodiyotda optimallashtirilgan modellar muhim o’rin tutadi. Ular funksional yoki optimallik mezoni deb ataluvchi tenglamalar, tengliklar va tengsizliklar tizimidan iboratdir. Bunday mezonlar yordamida xo’jalik yurituvchi subyekt uchun muhim bo’lgan qandaydir ko’rsatkich bo’yicha eng maqbul qarorga kelinadi. Masalan, belgilangan hajmda mahsulot ishlab chiqarish uchun materiallar sarfining minimum bo’lishi yoki aksincha, belgilab qo’yilgan moddiy resurslar bo’yicha maksimum hajmda mahsulot ishlab chiqarish (daromadga ega bo’lish) kabi. IMMning afzalligi uning universalligida namoyon bo’ladi. Boshqaruv hisobida modellardan foydalanish, xususan, chiziqli dasturlash modellaridan foydalanish ko’pchilik olimlar ishlarida uchraydi. Lekin, undan foydalanish borasida fikr-mulohazalar bir hil emas.

Bizning fikrimizcha, boshqaruv hisobida chiziqli dasturlash modeli yordamida yechiladigan asosiy masala – bu qo’yilgan maqsadning optimal yechimini topishdir. Oddiyroq ifodalanadigan bo’lsa, barcha xo’jalik yurituvchi subyekt rahbarlarining asosiy maqsadi bo’lgan foydani ko’paytirish yoki foydalanilayotgan resurslarni kamaytirishga erishish uchun qanday qilib cheklangan resurslarni taqsimlash kerak degan savolga asosli javob topish. Chiziqli dasturlash modelining barcha o’zaro bog’liqliklari ham chiziqli hisoblanadi. Chiziqli dasturlash modellari neftni tozalash, kimyoviy prerparatlar ishlab chiqarish, oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash va umuman barcha ishlab chiqarish sohalarida juda samarali tarzda, keng qo’llanilanilishi mumkin. Chiziqli dasturlash modelining kirish va chiqish ma’lumotlari, taxmin va cheklovlarini tushuna oladigan buxgalterlar (moliyaviy menejerlar) xo’jalik yurituvchi subyektlarning butun faoliyatini boshqarishda muhim rol o’ynaydilar. Chiziqli dasturlash (ChD) modelidan ishlab chiqarilishi mo’ljallanayotgan mahsulot turlari ichidan eng afzallarini tanlab olish, mahsulot assortimentini aniqlash, materiallarning o’rnini almashtirish va birgalikda ishlatish, kalendarli rejalashtirishni ishlab chiqish kabi boshqaruv qarorlarini yechishda foydalaniladi. Chiziqli dasturlash modelining bu imkoniyatlarini boshqaruv sohasidagi barcha iqtisodchi olimlar bir hilda tan oladilar. Chiziqli dasturlash modelida resurslarning muayyan to’plami mavjud va bu resurslar mazkur xarajatlarni ma’lum bir darajasini ta’minlashi ko’zda tutiladi. Rahbarning asosiy maqsadi maksimal darajada foyda olish uchun va ishlab chiqarish resurslari cheklangan bir sharoitda yoki boshqa omillar ostida qanday tovar va xizmatlarni qancha ishlab chiqarish qarorini tanlay olishida namoyon bo’ladi. Chiziqli dasturlash modeli muammolarini yechish bosqichlari Chiziqli dasturlash modelidan bozor munosabatlari tobora erkinlashib borayotgan hozirgi davrda samarali foydalanish uchun, uning oldiga masala

qo’yilishi va qo’yilgan masala yechimini topish uchun muhim sanaladigan bosqichlar ketma-ketligini har bir rahbar yaxshi bilishi kerak bo’ladi. Chiziqli dasturlash masalalari yechimi uch bosqichni o’z ichiga oladi (quyidagi chizmaga qarang): Maqsadni aniqlash Maqsad funksiyasi maksimallashtirilishi (masalan, foyda) yoki minimallashtirilishi (xarajatlar) lozim bo’lgan maqsadlarni aniqlaydi. Oddiyroq ifodalanadigan bo’lsa, chiziqli dasturlash modeli yordamida rahbar o’zi uchun qanday masala yechimini topishga intilayotganligini aniq belgilab olishi lozim. Asosiy o’zaro bog’liqliklarni aniqlash Bu o’zaro bog’liqliklar chiziqli funksiyalar sifatida ifodalangan cheklovlarni o’z ichiga oladi. Cheklash – bu matematik modelda barcha o’zgaruvchilar qanoatlantirishi lozim bo’lgan matematik tengsizlik (yoki tenglik)dir. Masalan, ishlab chiqarishga bevosita ta’sir qiladigan imkoniyatlar va cheklashlar (moddiy Chiziqli dasturlash muammolarini yechish bosqichlari Maqsadni aniqlash Masalan: - foydani imkon qadar ko‘paytirish; - xarajatlarni kamaytirish va sh.k.1 Asosiy mavjud o‘zaro bog‘liqliklarni aniqlash Masalan: - cheklanishlar; - tenliklar; - tengsizlik; - to‘g‘ri bog‘lanishlar va sh.k. Optimal yechimni topish2 3

resurslar, mehnat resurslari, hom-ashyo imkoniyati, mahsulot komponentlarining barchasi yetarli bo’lishi va sh.k.). a) 1-sex bo’yicha cheklanishni 1.5 x S + 2.0 x L = 300 b) 2-sex bo’yicha cheklanishni 1.0 x S + 0.5 x L = 120Birinchi bosqich Maqsadni aniqlash Jami foyda miqdorini maksimal imkoninidarajaga chiqarish mahsulot turlariningberadigan ishlab chiqarish hajmini belgilab olish. Aniqrog‘i, qaysi turdagi mahsulotdan,( qanchadan ishlab chiqarishni aniqlab olish lozim)Asosiy maqsad Chiziqli funktsiya Ana shu maqsadni ifodalovchi funktsiyani quyidagicha ifodalash mumkin: = 200 x S + 250 x LJami marjinal foyda Ikkinchi bosqich Mavjud bo‘lgan o‘zaro bog‘liklarni quyidagi tengsizliklar ko‘rinishida ifodalash mumkin:

v) material yetishmasligi sababli « L » mahsulotini ishlab chiqish cheklanganligini L ≤ 126 g) salbiy ishlab chiqarish bo’lmagani uchun S ≥ 0 va L ≥ 0 Optimal yechimni topish Maqsad funksiyasi faqat ikkita o’zgaruvchiga ega bo’lsa va cheklovlar soni ko’p bo’lmasa, u holda optimal yechimni topish uchun grafik usul, xatolik va sinash usulidan foydalanish mumkin. Amaliyotda yuzaga keladigan birmuncha qiyin holatlarda, kompyuter uchun dasturli ta’minotning maxsus paketlaridan foydalanish zarur bo’ladi. Raqobat muhiti ta’siri kuchayotgan va tashqi bozor hamda iste’molchilar talabi o’sayotgan davrda har bir rahbar ana shu chiziqli dasturlash modelidan o’zining kundalik amaliyotida foydalanishi va xo’jalik yurituvchi subyektning iqtisodi bilan bog’liq bo’lgan o’z qarorlarini unga suyanib qabul qilishi maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz Amaliyotda odatda, mahsulot ishlab chiqarish hajmini bittadan ko’proq omillar cheklaydi. Bunday holatda biz oddiygina marjinal foydaning cheklovchi resurslar birligiga nisbatidan foydalanib, turli mahsulotlar foydaliligini ranjirlashimiz mumkin. Bir nechta cheklovchi omillar mavjud bo’lgan sharoitda mahsulotlarni zanjirlash sezilarli farqlanadi. Bir mahsulotli oddiy «xarajatlar – hajm – foyda tahlili»ning cheklashlar soni ko’p bo’lgan mahsulotlar to’plamigacha kengayishi butun ishlab chiqarishda marjinal foydani maksimallashtiruvchi ishlab chiqarish rejasini aniqlab olish uchun chiziqli dasturlash modelini ifodalashni talab etadi. Chiziqli dasturlash modelining muhim xulosasi shuki, ancha daromadgir mahsulotlar bo’lib, iste’mol qilingan cheklovchi resurslar birligida marjinal foydani maksimallashtiradigan mahsulotlar hisoblanadi. Agar ko’plab cheklovchi omillar mavjud bo’lsa, foydani oddiy muhimlik darajasiga qarab ajratish imkoniyati bo’lmagan holatda, chiziqli dasturlash modelining yechimi barcha cheklovlarni qanoatlantirgan holda jami marjinal foydani maksimallashtiradi.

Amaliyotda odatda bittadan ko’p cheklovlar uchraydi. Demak, cheklovlar to’plami mavjud bo’lganda jami marjinal foydani maksimallashtirish asosiy masala hisoblanadi. Chiziqli dasturlash modeli chiziqlilik to’g’risidagi tasavvurlar ma’qul hisoblangan masalalarni yechishda foydalaniladi. Chiziqli dasturlash modellarini qo’llayotganda biz faqat bitta omil – mahsulot ishlab chiqarish hajmi mahsulotga ketgan jami xarajatlarni o’zgarishini keltirib chiqarishini ko’zda tutamiz. Barcha boshqa xarajatlar o’zgarmas bo’lsin deylik. Barcha qisqa muddatli qarorlar uchun bu taxmin yetarlicha ma’qul hisoblanadi. Qaerda bu farazlar ma’qul bo’lmasa, unda qarorlar qabul qilish uchun boshqa modellardan foydalanish kerak. Mahsulotning optimal assortimentini aniqlashga doir misol ko’rib chiqamiz: Kichik xo’jalik yurituvchi subyektda keng tijorat va iste’mol tovarlari uchun nashriyot va kantselyariya mollari ishlab chiqariladi. Xususan, ikki turdagi (« S » va « L ») bosma mahsulotlari (albom) ishlab chiqariladi va sinovdan o’tadi. Albomlarning har bir modeli ikkita bo’linmadan, ya’ni ishlab chiqaruv va sinov sexlaridan o’tadi (1jadval). Faraz qilaylik, sex bitta albom ishlab chiqaradi . Jadvaldan ko’rinib turibdiki, ishlab chiqaruv sexi ko’pi bilan S turdagi 200 ta albom (300 mashina-soati : 1,5 mashina-soati bir albomga = 200 albom) yoki L turdagi 150 albom (300 mashina- soati : 2,0 mashinasoati bir albomga = 150 albom) yig’ishi, xuddi shunday nazorat va sinov sexi 120 ta S (120 : 1,0 =120 birlik) va 240 ta L albomini testdan o’tkazishi mumkin. 1-jadval Bo’li m Mavjud quvvat, soatlarda Iste’mol qilinayotgan quvvat, mahsulot birligiga soatlarda Bir kunda maksimal ishlab chiqarish, dona S albomi L albomi S albomi L albomi 1- ishlab 300 mashina soat 1,5 2,0 200 150

chiqaruv sexi 2- sinov sexi 120 soat 1,0 0,5 120 240 2-jadvalda ushbu yechimga relevant bo’lgan boshqa ma’lumotlar keltirilgan. Bitta S albomi uchun marjinal foyda 200 so’m va bitta L albomi uchun 250 so’mni tashkil yetishini ta’kidlab o’tamiz. Ma’lumki, L albomlari uchun materiallarning yetishmasligi, ularni bir kunda ishlab chiqarilishini 126 tagacha kamaytiradi. Aniqrog’i, xo’jalik yurituvchi subyekt L turdagi albomdan har qanday holatda ham 126 donadan ortiq ishilab chiqara olmaydi. Maksimal foyda olish uchun har kuni ikkala turdagi albomdan qancha ishlab chiqarilishi kerak? Shunday qilib, biz asosiy masalani ifodalab oldik. 2-jadval Mahsulot Ishlab chiqarish quvvatlari, donada Sotis h narxi, bir donasi, so’m O’zgaru vchan xarajatlar bir donasi, so’m Marjina l foyda bir donaniki, so’m 1- tsex 2- tsex Faqat S turdagi albom ishlab chiqarilsa 20 0 12 0 800 600 200 Faqat L turdagi albom ishlab chiqarilsa 15 0 24 0 950 700 250 Yuqorida qayd qilinganidek, chiziqli dasturlash masalalari yechimi uch bosqichni o’z ichiga oladi: Maqsadni aniqlash. Maqsad funksiyasi maksimallashtirilishi (masalan, foyda miqdorining eng ko’p miqdorda bo’lishi imkoniyatini aniqlash) yoki minimallashtirilishi (masalan, xarajatlarni) lozim bo’lgan masalalarni aniqlaydi. Asosiy o’zaro bog’liqliklarni aniqlash. Bu o’zaro bog’liqliklar chiziqli funksiyalar sifatida ifodalangan cheklovlarni o’z ichiga oladi. Cheklash – bu

matematik modelda barcha o’zgaruvchilar qanoatlantirishi lozim bo’lgan matematik tengsizlik (yoki tenglik)dir. Optimal yechimni topish . Maqsad funksiyasi faqat ikkita o’zgaruvchiga ega bo’lsa va cheklovlar soni ko’p bo’lmasa, u holda optimal yechimni topish uchun grafik usul, xatolik va sinash usulidan foydalanish mumkin. Amaliyotda yuzaga keladigan birmuncha qiyin holatlarda, kompyuter uchun dasturli ta’minotning maxsus paketlaridan foydalanish zarur. Yuqorida ko’rib chiqilgan misol yordamida chiziqli dasturlash masalasini yechish uchun shu uchta bosqichning amalda ishlashini kuzatamiz. 1-bosqich, asosiy maqsad – jami marjinal foydani maksimallashtiradigan mahsulotlar kombinatsiyasini topishdan iboratdir. Misolimizda ushbu maqsadni ifodalovchi chiziqli funksiya quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: Jami marjinal foyda = 200 000 x S + 250 000 x L 2- bosqich - o’zaro bog’liqliklar quyidagi tengsizliklar ko’rinishida ifodalanadi: a) 1-sex bo’yicha cheklanishni 1.5 x S + 2.0 x L = 300 b) 2-sex bo’yicha cheklanishni 1.0 x S + 0.5 x L = 120 v) material yetishmasligi sababli «L» mahsulotini ishlab chiqarish cheklanganligini L £ 126 g) salbiy ishlab chiqarish bo’lmagani uchun S ³ 0 va L ³ 0 «L»

50 72 100 120 150 200 250 birligi Ushbu rasmda 1 va 2-sexlar uchun materiallar yetishmasligi natijasidagi mavjud cheklashlarni aks ettiruvchi uchta chiziq ko’rsatilgan grafik tasvirlangan. Grafikdagi – qabul qilinishi mumkin bo’lgan qarorlar sohasi mahsulotlarning mumkin bo’lgan kombinatsiyalari chegarsini, ya’ni S va L albomlari sonining barcha cheklovchi omillarni qanoatlantiradigan kombinatsiyasini ko’rsatadi. Bu soha grafikda shtrixlangan. 3-bosqich, optimal yechimni topish uchun dastlab xatolar va sinash usulini, keyin esa grafik usulni ko’rib chiqamiz. Tadqiqotlar natijasi ko’rsatishicha, optimal yechimni aniqlashning bir qator usullari mavjud 2 . Ana shu usullardan rivojlangan demokratik mamlakatlar xo’jalik yurituvchi subyektlari faoliyatida samarali foydalaniladiganlaridan biri - xatolar va sinash usulidir. Bu usul oddiy va qo’llashga juda amaliy bo’lib - optimal yechim mumkin

bo’lgan qarorlar sohasi burchaklari koordinatlarini tanlash natijasida topilishi mumkin. Dastavval, qandaydir burchak nuqtasi tanlab olinadi va unda jami marjinal foyda miqdori hisoblaniladi. Rasmdan ko’rinib turibdiki, mumkin bo’lgan qarorlar sohasi beshta burchak nuqtasiga ega. Bir vaqtning o’zida koordinatlarni tekshirish uchun tenglamadan foydalanish qulaydir. Masalan, (S = 72; L = 96) nuqta ikkita mos cheklovlar – tenglamalar tizimi ko’rinishidagi tengsizliklarni yechish yo’li bilan topilishi mumkin: Demak, mahsulotning optimal tarkibi S turdagi 72 ta albom va L turdagi 96 ta albomni ishlab chiqarish xo’jalik yurituvchi subyekt uchun eng ma’qul variantligini ko’rsatib turibdi. Ta’kidlash joizki, xatolar va sinash usuli, shuningdek grafik usul ikkita yoki ko’pi bilan uchta o’zgaruvchi bo’lgan holdagina foydalidir. Chiziqli dasturlashning ko’p o’zgaruvchili masalalarini yechish uchun bu usullarni qo’llab bo’lmaydi. Bunday holatlarda personal kompyuterlar uchun standart dasturlar paketi simpleks usulidan foydalangan holda optimal yechimni topadi. Ana shunday holatlarda chet mamlakatlardagi xo’jalik yurituvchi subyektlar menejerlari grafik usuldan foydalanishadi. Grafik usulga muvofiq, optimal qaror, qabul qilish mumkin bo’lgan qarorlar sohasining burchak nuqtalaridan birida joylashgan bo’lishi lozim. Nega shundayligini oldingi misolni davom ettirib ko’rish mumkin. Bir xil masalan, 1 mln. so’mga teng bo’lgan marjinal foyda beradigan, barcha mumkin bo’lgan kombinatsiyalarni ko’rib chiqamiz. Boshqacha aytganda, quyidagilarga egamiz: 200 x S + 250 x L = 1 000 000 Bu marjinal foydasi 1 mln. so’mga teng bo’lgan qiymatlar to’plami (S =500; L =0) va (S =0; L =400) nuqta orqali o’tuvchi to’g’ri punktir chiziq bilan berilgan. Jami marjinal foydaga teng bo’lgan boshqa to’plamlar ko’rsatilgan chiziqqa parallel chiziqlar bilan ifodalanadi. Rasmda shunday chiziqlardan uchtasini ko’rishimiz mumkin. Chiziqlar dastlabki holatidan uzoqlashgan sari jami marjinal foyda ko’payadi.

Optimal chiziq dastlabki, ya’ni mumkin bo’lgan qarorlar sohasi bilan umumiy nuqtaga ega bo’lgan chiziqdan eng uzoqda joylashgan chiziqdir. Bu nuqta (S =72; L =96) koordinatlarga ega bo’lgan burchak nuqtadir. Umuman aytganda, maksimallashtirish masalalari uchun optimal qaror mumkin bo’lgan qarorlar sohasining eng chekka nuqtasini punktir chiziq (marjinal foydaga teng bo’lgan chiziq) kesib o’tuvchi burchak nuqtasida joylashgan. Maqsad funksiyasining jami marjinal foydaga (JMF) teng bo’lgan (punktir chiziqning) og’ish burchagi quyidagi tenglamadan topilishi mumkin: JMF = 200 x S + 250 x L Og’ish burchagini (S ga bitta birlik qo’shilishi natijasida, L ning o’zgarish miqdorini) topish uchun L o’zgarganda tenglamani koeffitsientga ajratish va keyin Lni tenglamani chap tomoniga o’tkazish kerak: JMF / 250 = 200 / 250 x S + L L = (JMF / 250 – 200 / 250) x S L = (JMF / 250 – 4 / 5) x S Optimal qaror qabul qilish usuli Grafikdagi ( S =72; L =96) quyidagicha topilgan: 1.5 x S + 2.0 x L = 300 (1) 1.0 x S + 0.5 x L = 120 (2) Shu yerda (2)ni 1.5 ga ko’paytirsak, hosil bo’ladi: 1.5 x S + 0.75 x L = 180 (3) (3)-chi tenglikni (1)-chi tenglikdan chiqarsak, olamiz: 1.25 x L = 120 L = 120 : 1.25 = 96 « L »ning kiymatini (2)-chi tenglikka kuysak, hosil bo’ladi: 1.0 x S + 0.5 x 96 = 120 S=120 - 48=72 « S » va « L »ning kiymatini (sonini) bilgandan keyin umumiy marjinal foyda summasini yengil xisoblab chiqishimiz mumkin: Jami marjinal = (200 x 72) + (250 x 96) = 38 400 p.b. foyda

Grafikdagi ana shu holda bir burchak nuqtasidan keyingisiga siljisak, marjinal foydaning yangi nuqtalari (koordinatlari) hosil bo’lib boraveradi: (S, L) ning burchak nuqtalari « S » « L » Marjinal foyda summasi, p.b.da 1 . (0:0) 0 0 (200 x 0) + (250 x 0) = 0 2 . (0:126) 0 1 26 (200 x 0) + (250 x 126) = 31 500 3 . (32:126) 3 2 1 26 (200 x 32) + (250 x 126) = 37 900 4 . (72:96) 7 2 9 6 (200 x 72) + (250 x 96) = 38 400 5 . (120:0) 1 20 0 (200 x 120) + (250 x 0) = 24 000 Ko’rinib turibdiki, eng optimal koordinat, «S» mahsulotidan - 72 dona va «L» mahsulotidan - 96 dona ishlab chiqish. Tanlab olingan mana shu ixtiyoriy misolda eng ma’qul, ya’ni optimal boshqaruv qarorini qabul qilish usullari bir nechta bo’lib, ularning barchasining ishlash mexanizmi ko’rib chiqildi. Kichik va o’rta biznes subyektlari rahbarlari uchun bu model hamisha boshqaruv qarorlari qabul qilishda amaliy vosita sifatida foydalanishi lozim deb hisoblaymiz. Shu o’rinda qayd qilish joizki, bir necha rahbarlar ayni bir hil holatda turlicha variantlar yechimini tanlaydi, chunki real amaliyotda raqamlardan tashqari rahbar inobatga olishi lozim bo’lgan yana ko’plab omillar bor. Lekin, eng dastlabki hisob-kitoblar va barcha iqtisodiy ma’lumotlar sintezi ana shu tavsiya qilinayotgan modellar natijasiga asoslanishi maqsadga muvofiqdir. Tavsiya qilinayotgan modelning istalgan usulidan mulk shaklidan va faoliyat turlaridan qat’iy nazar barcha xo’jalik yurituvchi subyektlarda ortiqcha qiyinchiliklarsiz foydalanish mumkin. Muammolar va vazifalar 1. Ishlab chiqarishning optimal rejasini aniqlash «Umar» OTAJ ikki hil mahsulot, ya’ni kompyuter va printer yig’adi va ularni sotadi. Xaridorlar kompyuterni alohida sotib olishlari mumkin, yoki unga qo’shib

printerni ham xarid qilish imkoniyatiga egalar. Printerning o’zi alohida, ya’ni kompyutersiz sotilmaydi. Shu tamoyilga muvofiq sotilgan printerlar soni sotilgan kompyuterlar soniga teng bo’lishi, yoki uning sonidan kam bo’lishi mumkin. Har bir kompyuterdan aksiyadorlik jamiyati oladigan marjinal foyda 50 ming so’mni va har bir printerdan ko’riladigan marjinal foyda 100 ming so’mni tashkil qiladi. Har bir printer ikkita ishlab chiqarish liniyasidan o’tib yig’iladi va sotuvga tayyor bo’ladi. Bitta printer birinchi liniyada 6 soatda va ikkinchi liniyada 10 soatda yig’iladi. Bitta kompyuter bo’lsa, birinchi liniyada 4 soatda yig’ilib, sotuvga tayyor bo’ladi. Aksiyadorlik jamiyatining birinchi yig’uv liniyasi sutkasiga 24 soat ishlaydi, ikkinchi yig’uv liniyasi bir sutka davomida – 20 soat. Faraz qilaylik, X – bu printerlar soni, Y – kompyuterlar soni. Talab qilinadi: 1. Vujudga kelishi mumkin bo’lgan barcha munosabatlarni chiziqli dasturlash modeli formatida aks ettiring; 2. «Umar» OTAJ eng yuqori darajada foyda olishi imkoniyatini kompyuterlar va printerlarning qaysi miqdori ta’minlaydiq Masalani yechishda har ikkala usul, ya’ni grafik usuldan ham, sinash va xatolar usulidan ham foydalaning. 2. Xarajatlarni kamaytirish «Mirzo» dehqon-fermer xo’jaligi qishloq xo’jalik ekinlariga mineral o’g’itlarni solishni amalga oshirmoqchi. Buning uchun hisob-kitoblarga asosan 4 800 kg azotli va 5 000 kg fosforli o’g’it kerak bo’ladi. Mineral o’g’itlar maxsus xaltalarda sotilmoqda. «Ekstra» rusumli xaltada ikkita paket bo’lib, uning bittasiga 20 kg azot va 80 kg fosfor o’g’iti solingan, ya’ni bitta xaltaning umumiy og’irligi 100 kg. Ana shu «ekstra» rusumli bitta xaltaning bahosi 10 ming so’m. «Mineral» rusumli xaltaning ham har birida 100 kg o’g’it bo’lib, shundan 75 kg – azot va 25 kg - fosfor, bahosi 18 ming so’m. Faraz qilaylik, X – bu «ekstra» rusumli xaltalar soni va Y – «mineral» rusumli xaltalar soni. Talab qilinadi:

«Mirzo» dehqon-fermer xo’jaligi o’ziga kerak bo’lgan mineral o’g’itlarni eng kam xarajat bilan sotib olishi uchun har bir xaltadan qanchadan xarid qilishi lozim? Masalani grafik ko’rinishida yeching. 3. Mahsulotlarning optimal assortimenti «BONU» kompaniyasining bir nechta oziq-ovqat magazinlari bo’lib, ularning har biri sutkasiga 24 soat ishlaydi. Barcha magazinlarning maydoni bir hil bo’lib, ularning hajmi 80 kv. metrdan. Magazinlarda sotiladigan barcha tovarlar ikki guruhga umumlashtirilgan: baqqollik-gastronomiya mahsulotlari va kundalik ehtiyoj mollari. Kompaniya rahbarlari har bir magazin kamida 20 kv. metrdan baqqollik-gastronomiya mahsulotlari sotishi uchun va 16 kv. metrdan kundalik ehtiyoj mollari sotishi uchun ajratishlari lozimligini belgilab bergan. Mana shu cheklashlar doirasida har bir magazin mudiri mahsulotlar assortimentini mustaqil tarzda o’zi tanlashi mumkin. Bir magazin mudiri har bir kv.m joy uchun marjinal foyda miqdorini quyidagicha belgilamoqda: - baqqollik-gastronomiya mahsulotlaridan 5 000 - kundalik ehtiyoj mollaridan 1 500 Talab qilinadi: 1. Magazin mudiri oldida turgan muommani aniqlang va uning chiziqli dasturlash modelini tuzing; 2. Nima uchun xo’jalik yurituvchi subyekt har bir tovar guruhi sotuvi uchun lozim bo’lgan eng kichik maydonni aniqlaydi? 3. Ana shu magazin uchun har bir tovar guruhidan qanchadan miqdor bo’lishi lozim bo’lgan optimal hajmni toping. Buning uchun har ikkala usul, ya’ni grafik usuldan ham, sinash va xatolar usulidan ham foydalaning. Vaziyatli masalalar Xo’jalik yurituvchi subyekt metaldan ikki xil, ya’ni ko’taruvchi va yig’uvchi qurilma ishlab chiqaradigan yangi sexni ishga tushirdi. Sexning ixtiyorida 5 dona metalga shakl beruvchi va yana 5 dona metalni kesuvchi stanoklar mavjud bo’lib, bu stanoklarning barchasi ijaraga olingan. Har bir stanokning ijara xaqi uchun

xo’jalik yurituvchi subyekt bir oyda 30 000 so’m to’laydi. Stanoklarning har birining bir oylik ishlab chiqarish quvvati 400 soatdan. Qo’shimcha tarzda stanoklar olish imkoniyati yo’q. Quyidagi ma’lumotlar mavjud: Asosiy vositalar nomi Bir dona mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan mashina-soat ko’taruvc hi qurilmada yig’uvch i qurilmada Jami, bir oyda Metalga shakl beruvchi stanoklar 2 2 2 000 Metalni kesuvchi stanoklar 1 2 2 000 Sex buxgalteri qo’shimcha tarzda yana quyidagi ma’lumotlarni berdi: Ko’rsatkichlar nomi ko’taruvchi qurilmada yig’uvchi qurilmada Bir donasining sotish bahosi, ming so’mda 18 27 Bir donasining o’zgaruvchan xarajatlari, ming so’mda 14 20 Yig’uvchi qurilmaga talab cheksiz, ko’taruvchi qurilmalardan xo’jalik yurituvchi subyekt rahbarlari bir oyda 800 donadan ortiq sotish mumkin emas deb, faraz qilishayapti. Quyida mana shu holatning chiziqli dasturlash modeli va uning grafigi keltirilgan. Xo’jalik yurituvchi subyekt imkon qadar eng ko’p miqdorda foyda olmoqchi va buning uchun zarur bo’lgan ishlab chiqarish hajmiga (Oich) erishmoqchi. Chiziqli dasturlash modeli M f = 4 x K + 7 x Y bo’ladi, quyidagi shartlar bajarilsa: K + 2 x Y < 2 000 2 x K + 2 x Y < 2 000 K < 800 K, Y ≥ 0

bu yerda, K - ishlab chiqarilgan va sotilgan ko’taruvchi qurilma; Y - ishlab chiqarilgan va sotilgan yig’uvchi qurilma; Mf - marjinal foyda summasi. Mana shu masalaning grafik ko’rinishi Talab qilinadi: har bir holatni alohida ko’rib chiqqan holda, quyidagi vazifalarni bajaring: 1. Marjinal foydaning eng yuqori miqdorini toping. 2. Ko’taruvchi qurilmaga talabni 1000 donaga yetkazish uchun reklama xarajatlarini yana qancha summaga ko’tarish mumkinligini toping. 1000 800 1000 2000200 ( Y ) ( K )

Adabiyotlar ro’yxati : 1. «O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik to‘g‘risida»gi Qonun. – T., 15.02. 1991. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi, 2000 yil, 5-6 – son. 3. Bobojonov O., Junaniyozov K. “Boshqaruv hisobi” darslik – T., TDIU, 2005 y., 368 bet. 4. Gudushauri G.V., Litvak B.G. Upravleniye sovremennim predpriyatiyem. – M.: EKMOS, 1998. 5. Druker P. Strategicheskoye upravleniye predpriyatiyem. – M.: Delo, 2000. 6. Zabelin P.V., Moiseyeva N.K. Osnovi strategicheskogo upravleniya. – M.: Informatsionno-vnedrencheskiy sentr «Marketing», 1998. 7. Kratko I.G. Mejdunarodnoye predprinimatelstvo: Uchebnoye posobiye. – M.: INFRA-M, 2001, 272 b.

Похожие

Boshqaruv hisobini tashkil etish

O’zbekiston respublikasida boshqaruv hisobini tashkil etishni rivojlantirish yo’nalishlari

O’zbekiston Respublikasida boshqaruv hisobini tashkil etishni rivojlantirish yo’nalishlari

Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslar

Boshqaruv mehnatini tashkil qilish