logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экономика
  4. Бошқарув ҳисоби фанига кириш

Бошқарув ҳисоби фанига кириш

Загружено в:

15.10.2023

Скачано:

0

Размер:

184.5 KB
Скачать
Бошқарув ҳисоби фанига кириш Режа: 1. Бошқарув ҳисобининг моҳияти ва унинг элементлари 2. Бошқарув ҳисобининг предмети, унинг молиявий ҳисоб билан алоқалари ва фарқли жиҳатлари 3. Бошқарув ҳисобининг корхона менежмент тизимида тутган ўрни. Бошқарув ҳисобининг моҳияти ва унинг элементлари Замонавий бухгалтерия ҳисоби тизимининг таркибий қисмларига молиявий ҳисоб ва бошқарув ҳисоби киради. Молиявий ҳисоб бу бухгалтерия ҳисобига оид Қонун ва ҳисоб тамойиллари асосида юритиладиган ва асосан корхонанинг молиявий ҳолати билан боғлиқ ахборотларни шакллантирадиган тизим ҳисобланади. Молиявий ҳисобнинг асосий хоридорлари ташқи ахборот фойдаланувчилар (мулкдорлар, сармоядорлар, кредиторлар, ҳукумат органлари ва бошқа фойдаланувчилар) ҳисобланади. Корхонани самарали бошқариш учун менежерларга объектив, сифатли ва ўз вақтида тақдим қилинадиган ахборотлар зарур. Молиявий ҳисоб ахборотлари бу талабни қондириш учун етарли эмас. Менежерларни бажарилаётган жараёнлар тўғрисида тезкор ахборотларни олишда ва бошқариш қарорларини қабул қилишда зарур ахборотлар билан таъминлашда бошқарув ҳисоби муҳим рол ўйнайди. Бошқарув ҳисоби - бу мавжуд объектларни бошқариш учун зарур бўлган ахборотларни идентификациялаш, ўлчаш, тўплаш, тизимлаштириш, таҳлил ва интерпритациялаш ҳамда узатишдир. Хасанов Б.А. бошқарув ҳисобига оид адабиётларни таҳлил қилиш асосида қуйидаги таърифни келтирган: “ Бошқарув ҳисоби - бу корхона ва унинг турли бўғинларидаги таркибий тузилмаларнинг фаолиятлари юзасидан тактик ва стратегик бошқарув қарорларини қабул қилиш учун харажатлар ва даромадлар тўғрисида ахборотларни тақдим қилувчи ички хўжалик ҳисобининг синтетик тизимидир”. Буюк Британиядаги С IMA ташкилоти бошқарув ҳисоби бўйича профессионал ташкилот ҳисобланади. Ушбу институт томонидан тайёрланган менежментлик бухгалтерия ҳисоби бўйича луғатда менежментлик бухгалтерия ҳисобининг қуйидаги элементлари келтирилган: “1) стратегик режалаштириш; 2) молиявий менежмент; 3) операциялар назорати учун ахборотлар (таннарх бухгалтерия ҳисоби\бюджетлаштириш); 4) стюардесли ҳисобот (молиявий бухгалтерия ҳисоби) ( stewardship reporting ); 5) қарорлар таянчи; 6) ички аудит”. Б.Хасанов бошқарув ҳисобининг элементларига ички сегментар ҳисоб, трансферт баҳосини шакллантириш, истеъмол бозорлари жараёнларини ҳам киритган. Яхлит бухгалтерия ҳисоби тизимини ташкил этувчи бошқарув бухгалтерия ҳисоби ва молиявий бухгалтерия ҳисобининг таркибий элементлари ва улар ўртасидаги ўзаро боғлиқликни, бизнингча, маълум мазмунда акс эттириш мумкин (чизма). Келтирилган чизмадан кўриниб турибдики, бизнингча, қуйидагилар бошқарув бухгалтерия ҳисобининг таркибий элементлари бўлиб, ҳисобланиши лозим: стратегик режалаштириш, бюджетлаштириш, ички аудит ва қарорларни қабул қилиш. Молиявий бухгалтерия ҳисоби таркибига эса, умумий бухгалтерия, солиқлар ҳисоби ва стюардесли ҳисоботни киритиш лозим. чизмада таннарх бухгалтерия ҳисоби ва молиявий менежментнинг иккаласига ҳам оидлиги кўрсатилган. Бир бутун бухгалтерия ҳисоби тизимини ташкил этувчи бошқарув бухгалтерия ҳисоби ва молиявий бухгалтерия ҳисоби ўртасида қатъий чегараларни белгилаш, бизнингча мақсадга мувофиқ эмас. Фақат, улар айрим белгилари бўйича бир-биридан фарқланиши мумкин. Чунки, уларнинг ҳар иккаласи ҳам пировард натижада фойдаланувчиларнинг ахборотларга бўлган талабларини қондиришга хизмат қилади. Бошқарув ва молиявий бухгалтерия ҳисобларининг ҳар бир элементи ўзининг моҳиятига эга ва маълум мақсадларга хизмат қилади. Жумладан, стратегик режалаштириш ва бюджетлаштириш қўйилган мақсадларга эришиш учун фаолиятнинг узоқ ва қисқа муддатли режаларини тайёрлашни қамраб олади. Таннарх ҳисоби маҳсулот (иш, хизмат) лар таннархининг шаклланиши, молиявий менежмент эса оптимал молиялаштириш, асосий ва ишчи капиталини самарали бошқариш билан бевосита қизиқади. Стюардесли ҳисобот молиявий бухгалтерия ҳисобининг ташқи фойдаланувчилар учун асосий маҳсули ҳисобланган молиявий ҳисоботни тайёрлаш ва тақдим қилиш воситаси сифатида намоён бўлади. Бошқарув бухгалтерия ҳисоби ахборотлари ички қарорлар таянчи ҳисобланади, ички аудит ёрдамида бирликнинг операциялари ва бошқарув фаолиятининг адекватлиги ва самарадорлиги назорат қилинади. Шуни таъкидлаш лозимки, бошқарув ва молиявий бухгалтерия ҳисобларининг элементлари бир- биридан ажралган ҳолда амал қилмайди, балким бир-бири билан узвий алоқада бўлади ва бир бирини тўлдириб туради. Таннарх ҳисоби ( cost accounting ) менежментлик ва молиявий бухгалтерия ҳисоби учун ҳам база бўлиб хизмат қилади, стратегик режалаштириш ва молиявий менежмент бевосита таннарх ҳисоби ва стюардесли ҳисоботларнинг ахборотларига таянади. Стратегик режалаштириш , бюджетлаштириш , таннарх ҳисоби , солиқлар ҳисоби , молиявий менежмент , ички аудит ва умумий бухгалтериянинг бошқа маълумотлари қарорлар қабул қилиш учун асос бўлиб хизмат қилади . Демак, бухгалтерия ҳисоби шундай бир тизим бўлиб шаклланиши керакки, унинг таркибий қисмлари, ушбу қисмларга кирувчи элементлар бир-бири билан узвий боғланган бўлиши лозим деган хулосага келиш мумкин. Бошқарув ҳисобининг ҳар бир элементи ўзининг моҳиятига эга ва маълум мақсадларга хизмат қилади. Жумладан, статегик режалаштириш - бу мақсадларга эришиш учун фаолиятнинг узоқ муддатли режаларини тайёрлашни қамраб олади. Бюджетлаштириш фаолиятнинг қисқа муддатли режаларини тайёрлаш, тақдим қилиш ва назорат қилишни ўз ичига олади. Таннарх ҳисоби эса маҳсулот (иш, хизмат) лар таннархини шаклланиш жараёни ва калкуляциясига доир ахборотларни тўплайди, қайта ишлайди ва интерпритацияси билан шуғулланади. Менежмент маслаҳат хизмати эса, объектларни самарали бошқариш бўйича маслаҳатлар тақдим қилади. Молиявий менежмент эса оптимал молиялаштириш, асосий ва ишчи капиталидан самарали бошқариш билан қизиқади. Бошқарув ҳисобининг қарорлар таянчи ва ички аудит таркибий қисмлари юқорида қайд қилинган элементлар устига қурилади. Қарорлар таянчи орқали менежмент қарорларига таянч бўладиган ахборотлар оқими тайёрланади. Ички аудит ёрдамида бирликнинг операциялар ва менежмент фаолиятининг адекватлиги ва самарадорлиги тўғрисида текшириш ва назорат ўтказилади. Шуни таъкидлаш лозимки, бошқарув ҳисобининг элементлари бир-биридан ажралган ҳолда амал қилмайди, балким бир-бири билан узвий алоқада бўлади ва бир-бирини тўлдириб туради. 1) Раҳбарларни ишлаб чиқариш ва корхона фаолиятини бошқариш учун зарур фойдали маълумотлар билан таъминлаш; 2) корхонанинг келажаги ва ишлаб чиқаришни ривожлантириш бўйича перспектив қарорлар қабул қилиш учун маълумотлар тизимини шакллантириш ва раҳбарларни шу маълумотлар билан таъминлаш; 3) ишлаб чиқарилаётган маҳсулот таннархини ҳисоблаш, белгиланган меъёр, мезон ва сметалардан четланишларни аниқлаш, уларни кўрсатиб бериш; 4) корхонанинг молиявий-хўжалик фаолиятини, молиявий қуйилмаларни, янги технологияларни жорий қилишни режалаштириш, режаларнинг бажарилишини назорат қилиш. Ушбу вазифаларнинг ҳал қилиниши бошқарув ҳисобини тўғри ташкил қилинганлигига асос бўлади. Бошқарув ҳисобининг ташкил этилишининг асосий тамойиллари. Бошқарув ҳисоби корхоналарда ташкил этиш зарурияти Қонун ва қонун ости ҳужжатлари талабларидан келиб чиқмайди. Ҳар қандай корхонада ушбу ҳисобни алоҳида бўлим сифатида ташкил этмаган ҳолларда ҳам бошқарув ҳисоби элементлари амал қилади. Чунки, корхонани бошқариш ва назорат қилиш тезкор, оператив ҳамда ишончли ахборотларга таянади. Бундан ахборотларга корхона фаолиятини қисқа муддатга режалаштириш, режаларнинг бажарилишини кунлик назорати натижалари, таъминотчилардан олинадиган хом-ашё ва материаллар тўғрисида кунлик ахборот, машина-соатлар ва меҳнат соатлари тўғрисидаги ахборотлар, кунлик ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулотлар, брак маҳсулотлар тўғрисида маълумот, маҳсулот бирлигининг таннархи, цех фаолиятининг самарадорлигига доир маълумотлар, асбоб-ускуналарнинг ҳолати ва бошқа бошқарув ҳисобининг объектларига доир ахборотларни киритиш мумкин. Демак, ҳар бир корхонада бошқарув ҳисоби мавжуд бўлади. Фақат уни тизимли ташкил этиш, бошқарув ҳисобини ташкил этишнинг тамойилларини белгилаш, жавобгарлик марказларини белгилаш, таннарх ҳисобининг тизимларини (жараёнли костинг, буюртмали костинг, стандарт костинг) аниқлаш керак бўлади. Оддий ҳолатда бошқарув ҳисобининг объектларига қуйидагиларни киритишимиз мумкин: Бошқарув ҳисобининг молиявий ҳисоб билан алоқалари ва фарқли жиҳатлари. Бошқарув ва молиявий бухгалтерия ҳисобининг бир-бири билан алоқалари амалий жиҳатдан қуйидагиларда ёрқин намоён бўлади. Биринчидан , бошқарув ва молиявий бухгалтерия ҳисоблари бошқарув тизимида ягона “контроллёр” департаменти таркибига кириб, топ (юқори пағонадаги) менежмент ҳисобланган молиявий менежер орқали бошқарилади. Иккинчидан, бошқарув ва молиявий бухгалтерия ҳисоби бир хил объектларни, яъни пулда ўлчаниладиган хўжалик операцияларини қайд қилади, тўплайди, таснифлайди ва ахборотларни тақдим этади. Учинчидан , бошқарув ва молиявий бухгалтерия ҳисоби таннарх бухгалтерия ҳисоби ахборот базасига таянади. Тўртинчидан , улар ўртасида доимий ахборот коммуникацияси мавжуд. Бешинчидан, молиявий бухгалтерия ҳисобининг тамойиллари бошқарув бухгалтерия ҳисобида самарали фойдаланиши мумкин бўлади. Биринчи қарашда таннарх бухгалтерия ҳисоби бошқарув ва молиявий бухгалтерия ҳисобини бир-бирига боғловчи восита сифатида намоён бўлиб, у ҳам менежментлик бухгалтерия ҳисобининг, ҳам молиявий бухгалтерия хисобининг таркибий қисми сифатида қаралади. Бу тўғрисида Ч.Т.Ҳорнгрен ва Г.Фостерлар қуйидаги фикрни айтишганлар: “… таннарх бухгалтерия ҳисоби бу менежментлик бухгалтерия ҳисобининг бир қисми плюс таннарх бухгалтерия ҳисобининг ташқи ҳисобот талабларини қониқтирадиган даражадаги молиявий бухгалтерия ҳисобининг бир қисмидир”. Иккинчи қарашда, таннарх бухгалтерия ҳисоби менежментлик ва молиявий бухгалтерия ҳисоблари таркибига кирмаган ҳолда алоҳида тизим сифатида қаралади. Бунда, таннарх бухгалтерия ҳисоби асосий икки тур ҳисоб (молиявий ва менежментлик бухгалтерия ҳисоби) учун ахборот базасига айланади. Бу борада Л.Е.Ҳейтгер ва С.Матулич қуйидаги аниқликни киритишади: “Таннарх бухгалтерия ҳисоби - бу таннархни аниқлаш жараёни бўлиб, бу молиявий ва менежмент ҳисоботлари учун ахборот манбаи бўлиб хизмат қилади. Хусусиятли томони шундан иборотки, менежмент ҳисоботларидаги таннархга оид маълумотлар тўлиқ деталли бўлади. …Молиявий ҳисоботда эса тааллуқли вақт давридаги фаолиятни акс эттирувчи таннарх бухгалтерия ҳисоби маълумотлари^умумлаштирилган ҳолда бўлади. чизма. Таннарх бухгалтерия ҳисоби молиявий бухгалтерия ҳисоби ва менежментлик бухгалтерия ҳисобининг маълумот базаси Ушбу чизмада таннарх бухгалтерия ҳисоби молиявий ҳамда менежментлик бухгалтерия ҳисоботи учун маълумотни таьмин этиш базаси эканлиги кўрсатилган, бироқ ҳисоботнинг икки тури турли мақсадларга қаратилган. Таннарх бухгалтерия ҳисоби маълумот базаси молиявий ва менежментлик бухгалтерия ҳисоби фаолиятини қўллаб қувватлайдиган маълумот фундаменти бўлиб ҳисобланади.” Юқоридагилардан хулоса қилиш мумкинки, таннарх бухгалтерия ҳисоби бошқарув бухгалтерия ҳисоби учун деталли ва молиявий бухгалтерия ҳисоби учун унинг ёндашишлари доирасида ахборот манбаи бўлиб хизмат қилар экан. Бошқарув ва молиявий бухгалтерия ҳисобини маълум белгилари бўйича фарқлаш лозим бўлади . АҚШ Бухгалтерлар Миллий Ассоциацияси 1972 йилдан эътиборан менежмент ва молиявий бухгалтерларни ( СРА ва СМА ) сертификатлаш дастурларини амалга ошириш жараёнида менежментлик ва молиявий бухгалтерия ҳисоби ўртасидаги фарқларни белгиловчи мезонларни ишлаб чиқиш зарурияти туғилганлигини эътироф этди . Ушбу Ассоциация томонидан қуйидаги еттита белги бўйича менежментлик ва молиявий бухгалтерия ҳисоби ўртасидаги фарқлар очиб берилган . Ушбу фарқлар 4- иловада келтирилган . Албатта , ушбу иловадаги жадвалда келтирилган фарқлар жаҳон ҳамжамияти томонидан эътироф этилган . Бугунги кунда ушбу таълимотларга ва мамлакатимиздаги корхоналарда бухгалтерия ҳисобининг ҳолатига уйғун бўлган фарқларини ишлаб чиқиш зарурияти мавжуд . Проф . А . Х . Пардаев томонидан очиб берилган бошқарув ва молиявий ҳисобларнинг фарқли хусусиятларига қўшилган ҳолда таъкидлаш лозимки , бошқарув ва молиявий бухгалтерия ҳисобларининг элементлари бир биридан ажралган ҳолда амал қилмайди , балким бир - бири билан узвий алоқада бўлади ва бир - бирини тўлдириб туради . Юқоридаги бошқарув ва молиявий бухгалтерия ҳисоби ўртасидаги фарқларни изоҳловчи фикрларни ўрганиш асосида , шунингдек , мамлакатимиз ижтимоий - иқтисодий ривожланиш хусусиятлари , бухгалтерия ҳисобининг қонун ҳужжатлари талабларидан келиб чиққан ҳолда , биз бошқарув ва молиявий бухгалтерия ҳисобини қуйидаги белгилари бўйича фарқлашни тавсия қиламиз ( жадвал ). жадвал Бошқарув бухгалтерия ҳисоби ва молиявий бухгалтерия ҳисоби ўртасидаги фарқлар __________________________________________________________ Фарқлаш Белгилари Бошқарув бухгалтерия ҳисоби Молиявий бухгалтерия ҳисоби 1. Кимга мўлжалланганлиги Фақат ички қарор қабул қилувчилар Ташқи ва ички қарор қабул қилувчилар 2. Ҳисобот даврийлиги Соат, кунлик, ҳафталик, ўн кунлик, ойлик, ўсиб борувчи ойлик, чораклик, ўсиб борувчи чораклик, йиллик, бир неча йиллик Чораклик ва йиллик 3. Ҳисобот объекти Маҳсулот (иш, хизмат) тури, участка (гуруҳ), ҳудуд, цех, ва бошқа қисмлар Фақат бир бутун бухгалтерия ҳисоби бирлиги бўйича 4. Консолидацияси Консолидацияланмайди Консолидацияланиши мумкин 5.Вақт орентацияси Келгуси даврларга оид бюджетлар ва ҳақиқий бажарилишларга оид ҳисоботлар Ўтган даврдаги ҳақиқий бажарилишлар 6. Аудит Фақат ички аудит Ички ва ташқи аудит томонидан 7. Нашр қилиниши Оммавийлаштирилмайди Оммавийлаштирилиши мумкин 8. Тамойил ва қоидаларга таяниши Бизнесга самара келтирадиган ва қонунда тақиқланмаган ҳар қандай усул ва услублардан фойдаланишга йўл қўйилади Умум қабул қилинган бухгалтерия ҳисоби тамойилларига таянади Бошқарув бухгалтерия ҳисоби билан молиявий бухгалтерия ҳисоби ўртасидаги муҳим фарқ - бу ҳисоб турларининг асосан кимга мўлжалланганлигидир. Бухгалтерия ҳисоби тизими, қуйи тизимлар ўртасидаги боғлиқлик ва уларнинг кимга мўлжалланганлиги қуйидаги 5-иловадаги чизмада келтирилган. Ушбу чизмадан кўриниб турибдики, менежмент бухгалтерия ҳисоби фақат ички қарор қабул қилувчилар (ички фойдаланувчилар) га тақдим қилинади ва бу менежерларнинг барча доирасини қамраб олади. Айрим турдаги менежмент бухгалтерия ҳисоби ахборотлари ҳамма доирадаги менежментлар учун мўлжалланмасдан, маълум тор доирадаги менежерларга мўлжалланган бўлиши ҳам мумкин. Менежмент бухгалтерлар ахборотларнинг махфийлигига муҳим аҳамиятни қаратадилар. Менежмент бухгалтерлар компетентлик, махфийлик, тўғрилик ва объективлик бўйича қатор жавобгарликларга эгадирлар. Молиявий бухгалтерия ҳисоби оммавий ошкор этилган ахборотлар тизимини қамраб олади ва асосан ўз харидорларини ташқи томондан топади. Менежерлар молиявий бухгалтерия ҳисоби ахборотларидан молиявий ҳолатни таҳлил қилишда ва йиллик натижаларга оид зарур қарорлар қабул қилишда унумли фойдаланадилар. Лекин, молиявий бухгалтерия ҳисобининг характерли томони шундан иборатки, унинг ахборотлари барча доирадаги менежерларни қизиқтирмайди. У фақат молиявий таҳлил ўтказувчилар ва юқори поғонадаги менежерларга керак бўлади. Шу сабабли, молиявий бухгалтерия ҳисоби менежерларнинг ахборотларга бўлган эҳтиёжини етарли даражада қондира олмайди. Молиявий бухгалтерия ҳисобининг муҳим хусусияти унинг асосан ташқи фойдаланувчиларга қаратилганлигидадир. Бошқарув ҳисобининг менежмент тизимида тутган ўрни. Замонавий бухгалтерия ҳисоби корхонани бошқариш тизимида асосий ўринлардан бирини эгаллайди. Кўпчилик чет эл адабиётларида бухгалтерларнинг бошқарувида тутган ўрни уларнинг бошқарув жараёнида иштирок этишини ёритиш орқали очиб берилган. Жумладан, Буюк Британиялик иқтисодчи олимлар Ч.Т.Ҳорнгрен, Г.Фостер компания ва фирмалар менежментида бухгалтерларнинг роли масаласини менежментнинг учта, яъни чизиқли, стаф ва функционал ваколатлари моҳиятини очиш орқали қуйидагича ёритиб беради: “ Чизиқли ваколат - бу тўғридан-тўғри ваколатли бўйсиниш бўлиб, бунда бевосита пастки бўлимлар ваколатининг юқорида турган бўлимлар ваколатига бўйсинишидир. Стаф ваколати - бу ўзаро мулоқот бўлиб, буйруқли бошқаришга асосланмасдан, ходимларнинг пастки, ёнидаги ва юқоридаги ваколатлар билан иш алоқасида бўлишидир. Функционал ваколат - бу буйруқ асосида ёнидаги ёки пастки бўлимларга ўзаро ҳурмат асосида махсус функционал вазифаларни бажариш учун берилади. Стаф ваколати берилган департаментларнинг принципиал вазифаси чизиқли департаментларга таянч бўлиш ва уларга хизмат кўрсатиш ҳисобланилади”. Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатлардаги кўпчилик ишлаб чиқариш ва қурилиш компаниялари учун характерли бўлган менежмент ваколатларининг ташкилий қисмий тузилиши ва алоқаларини Буюк Британиядаги “ Laing Alarko JV ” компаниясининг ЎзБАТ Самарқанд Сигарет фабрикаси қурилиш лойиҳасини амалга ошириш бўйича ташкил қилинган “Лэнг Аларко Ўзбекистан” шўъба корхонаси мисолида кўриб ўтайлик (1-илова) . Ушбу чизмада департаментлар томонидан чизиқли ва стаф ваколатларининг амалга ошиши кўрсатилган. Молиявий ишлар департаменти фаолияти давомида “тришурешип” ( treasureship ) ва “контроллёршип” ( controllership ) функцияларини бажаради ва бошқа департаментлар билан стаф ваколатида алоқада бўлади. Уларнинг функцияларига қуйидаги киритилган. Тришурешип Контроллёршип 1. Капитал сармояси 1. Режалаштириш ва назорат 2. Инвесторлар билан муносабатлар 2. Ҳисобот ва тақдимот 3. Қисқи муддатли молиялаштириш 3. Баҳолаш ва маслаҳат хизмати 4. Банк билан боғлиқ масалалар 4. Солиқ маъмурлиги 5. Кредит ва жамғармалар 5. Ҳукуматга ҳисобот 6. Инвестициялар 6. Активлар бутлигини таъминлаш 7. Суғурта 7. Иқтисодий баҳолаш Тришурешип капитал сармояси, қисқа муддатли молиялаштириш, банк ва кредитлаш, суғурта ва пул маблағлари менежери билан боғлиқ ишларга жавобгар ҳисобланади. Тришурлар асосан операция жараёнидаги муаммолардан келиб чиқадиган молиявий масалалар билан қизиқади . Контроллёр , французча “conptroller” сўзидан келиб чиққан бўлиб , “ ҳисобни юритиш ” маъносини англатади . Контроллёр бу бевосита менежментлик ва молиявий бухгалтерия ҳисобига жавобгар бўлган молиявий ижорачи бўлимдир . Бухгалтерия ҳисоби департаменти - бу бошқа менежерларни махсус хизматлар , жумладан , режалаштириш ( бюджетлаштириш ), вариантлар ва муқобилларни таҳлил қилиш , нархлаштириш ва қарорлар қабул қилишда маслаҳат ва ёрдам берувчи масъул бўлим ҳисобланади . Бухгалтерия ҳисоби департаменти чизиқли департаментлардагидек тўғридан - тўғри ишлаб чиқариш билан боғлиқ ваколатларни бажармайди . Бу департамент бухгалтерия ҳисобини унификациясини ва ҳисобот методларини жорий қилиш йўли билан контроллёр орқали топ ( юқори поғанадаги ) менежментга вакил бўлади . Амалиётда контроллёрларнинг кунлик иш фаолияти ва ишлаб чиқариш менежерлари билан бўладиган кунлик мулоқоти улардан ишлаб чиқариш ҳисоботларини тузиш , ўз вақтида тайёрлаш ва тақдим қилишни талаб этиш билан боғлиқ бўлади . иловадани чизмада контроллёр департаментининг “ Лэнг Аларко Ўзбекистан ” шўъба корхонаси амалиётида ташкил этилганлиги кўрсатилган . Ушбу диаграммада бошқарув бухгалтерия ҳисобининг амалиётдаги элементлари таннарх бухгалтерия ҳисоби , бюджет ва бажарилишларни назорат қилиш , ички аудит таркиби келтирилган . Молиявий бухгалтерия ҳисоби эса « Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида » ги Қонун ва миллий стандартларда кўзда тутилган тамойиллар асосида ташкил қилинади . Компания таннарх бухгалтерия ҳисоби , персонал , таъминот ва қурилиш жараёни , бажарилган ишларни буюртмачига топшириш департаментлари билан стаф мулоқотида бўлади . Бошқа чизиқли ва стаф департаментлар бухгалтерия ҳисоби процедураси ва сиёсатига мувофиқ ҳисобот берадилар . Масалан , персонал департаменти ишчи ва ходимлар , уларнинг иш соатлари ва иш ҳақларининг ҳисобини юритади ва бухгалтерия ҳисоби департаментига ҳисобот бериб туради . Персонал департаменти ходимлар билан боғлиқ барча ишларга масъул бўлим ҳисобланади. Бизнинг амалиётимизда иш ҳақини бухгалтерлар ҳисоблайдилар. Чет эл компаниялари амалиётида эса персонал билан боғлиқ барча жараёнларни, шу жумладан, иш ҳақини ҳисоблашни мутахассислашган персонал департаменти бажаради. Бу эса унинг нуфузини янада оширади. Бухгалтерия ҳисобининг ХИИКлар менежментида тутган ўрни уларнинг менежмент жараёнида бевосита иштирок этишида ёрқин намоён бўлади. Буюк Британиялик олимлар Ч.Т.Ҳорнгрен ва Г.Фостерлар менежерлар режалаштириш ва назорат функцияларини бажаришда бухгалтерия ҳисобининг иккита муҳим қуролига, яъни 1) бюджет ва 2) бажарилиш ҳисоботларига таянишини таъкидлашади: “Бюджет – бу ҳаракатларга оид режаларнинг миқдорий ифодаланиши, координациялашуви ва амалга ошириш воситаларини мужассамлаштиради. Бошланғич ҳужжатлар ва регистрлар ҳаракатлари натижаларини умумлаштиради. Бажарилишга оид ҳисоботлар фаолият натижаларининг ўлчови демакдир. Ушбу ҳисоботлар бюджет билан ҳақиқий маълумотлар билан таққослашни ҳам ўз ичига олади. Ҳақиқий натижаларнинг бюджетга нисбатан фарқи тебраниш деб аталади.”. Ушбу фикрлардан кўриниб турибдики, олимлар “ҳаракат” ва “бажарилишларни ўлчаш (баҳолаш)” ни менежментнинг назорат функцияси таркибига киритадилар. Бунда муаллифлар бухгалтерия ҳисоби орқали “ҳаракатлар” бошланғич ҳужжатлар ёрдамида расмийлаштирилиши, бош ва ёрдамчи регистрлар орқали “ҳаракатлар” таснифланиши, бажарилишларига оид ҳисоботлар тузилиши ва шу асосда “бажарилишларни ўлчаш (баҳолаш)” нинг қуйи тизими вужудга келишини эътироф этадилар. Ушбу қуйи тизим “режалаштириш” қуйи тизими билан “тескари боғлиқликда” бўлишини уқтирадилар. Юқоридагилардан хулоса қилиш мумкинки, бухгалтерия ҳисобига бошқарувдаги алоҳида функцияларни бириктириш мақсадга мувофиқ эмас. Бухгалтерия ҳисоби бошқарув фаолиятида режалаштириш воситаси сифатида «бюджет» ларни тайёрлашда бевосита иштирок этиш, назорат қилиш воситаси сифатида эса ҳаракатлар натижаларини ўлчаб “бажарилишлар ҳисоботлари” ни тузиш ва ҳақиқий натижалар билан режани таққослаш асосида мавжуд фарқларни аниқлаш, шунингдек, бошқарув тизимида “тескари боғлиқлик» ни ўрнатиш тизимидан иборатдир. Бизнингча, бошқарувда бухгалтерия ҳисоби иштирокини менежментнинг қуйидаги умумэътироф этилган тўртта ўзаро боғлиқ ва кетма-кет амалга ошириладиган босқичларида аниқлаш лозим (илова): 1. Ташкилотнинг энг умумий ва махсус мақсадларини белгилаш; 2. Мақсадларга эришиш учун режалар ишлаб чиқиш (бюджетлар); 3. Ҳаракат (амалга ошириш); 4. Бажарилишларни баҳолаш. Ташкилотнинг умумий ва махсус мақсадлари менежерлар томонидан белгилангандан сўнг, мақсадларга эришиш учун режалар ишлаб чиқилади. Бизнес режалари у ёки бу турдаги товар (иш, хизмат) ларни ишлаб чиқариш (бажариш, кўрсатиш) учун талаб этиладиган моддий, молиявий ва меҳнат ресурсларига бўлган эҳтиёжлар, ишлаб чиқариш, сотиш ва кутилаётган молиявий натижаларни акс эттирувчи бюджет лойиҳаларини ўз ичига олади. Ушбу лойиҳалар тузилаётганида бухгалтерия ҳисоби ахборотларидан фойдаланилади ва бухгалтер - менежерлар иштироки талаб қилинади . Лекин , молиявий ахборотларни мужассамлантирувчи кўпгина лойиҳалар , жумладан , пул оқимлари бюджети , фойда ва зарарлар тўғрисидаги ҳисобот лойиҳаси , бухгалтерия баланси лойиҳалари бевосита бухгалтерлар томонидан тузилади . Демак , бизнес фаолияти режалаштирилаётганда бухгалтерларнинг уч кўринишдаги иштирокини таъкидлаш мақсадга мувофиқдир : 1) бизнес режалари тузишда бухгалтерия ахборотлари таъмин этилади ; 2) бухгалтер - менежерлар бизнес - режаларини ишлаб чиқишда бошқа менежерлар қатори иштирок этади ; 3) айрим молиявий ахборотларга тааллуқли лойиҳалар бевосита бухгалтерлар томонидан тайёрланади . Мукаммал режалар ишлаб чиқилгандан сўнг , фаолиятга жалб қилинган маблағларнинг ҳаракати амалга оширилади . Режадаги маҳсулотни ишлаб чиқариш ( ишларни бажариш ва хизматларни кўрсатиш ) учун моддий , молиявий ва меҳнат сарфлари юз беради ва натижада ишлаб чиқариш , сотиш ва молиявий натижалар шакллана боради . Ҳаракат жараёнининг юз бериши эришилган бажарилишларни ўлчаш ва баҳолаш заруриятини келтириб чиқаради . Ҳақиқатдаги ҳаракат ( амалга оширилиш ) ва бажарилишларни баҳолаш натижалари бошқарув ( менежментлик ) ва молиявий бухгалтерия ҳисоби учун объект сифатида хизмат қилади . Ушбу жараёнлар бошланғич ҳужжатлар билан расмийлаштирилади , бухгалтерия ҳисоби счётлари ва регистрларида қайд этилади , бажарилишлар ҳисоботи тузилади ва менежерларга тақдим этилади . Менежерлар ҳақиқатда эришилган натижаларнинг бюджетларга мувофиқлигини назорат қилиб боради . Агарда жиддий фарқ вужудга келса , бюджетларга ўзгартиришлар киритиш масаласи ўртага қўйилади ва бу ўзгартиришлар менежерлар томонидан қабул қилинса , кейинги назорат фаолиятида ушбу ўзгартиришлар асосидаги бюджет лойиҳаларидан фойдаланилади . Ҳаракатлар ( амалга оширилиш ) ва бажарилишни баҳолаш жараёнидаги ҳисобга олинган маълумотларни менежерларга етказилиши “ тескари боғлиқлик ” ни юзага келтиради . Адабиётлар: 1. Друри, Колин. Управленческий и производственний учет: учебний комплекс / Колин Друри; пер. с англ. (В.Н. Егорова). - 6-е изд. - М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. - 1423 с. 2. Пардаев А, Пардаев Б. “Бошқарув ҳис оби” Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2015 йил 251 б. 3. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.: Союзаудит. 2004 4. Хасанов Б.А., Хошимов А.А. Бошқарув ҳисоби. Дарслик. -Т.: «Шарқ», 2011й. 5. An Introduction to Accounting Theory, 1st edition. 2016, UWS, Australia 6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014 7. Сотиволдиев АС. Бухгалтерия хисоби назарияси. Ўқув қўлланма -Т.: " IQTISOD - MOLIYA ", 2007. - 64 б. 8. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони . 9. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 488 б. 10. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 104 б. 11. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 56 б.

Похожие

Менежмент назарияси фанига кириш
Менежмент ва маркетинг асослари фанига кириш
«Минтакавий иктисодиёт» фанига кириш. Фаннинг максади, вазифалари ва услубияти
Бошқарув қарорлари
Бошқарув функциялари