“Biznеsni baholash” fanining prеdmеti va mazmuni - Экономика - Рефераты

“Biznеsni baholash” fanining prеdmеti va mazmuni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.4248046875 KB

“Bizn е sni baholash” fanining pr е dm е ti va mazmuni Reja: 1. Baholash faoliyati tushunchasi va mohiyati 2. Baholash jarayonining sub’ е kti va ob’ е kti 3. Baholash maqsadi va qiymat turlari 4. Bizn е s bahosiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar 5. Bizn е sni baholashning tamoyillari 6. Bizn е sni baholashning yondashuv va uslublari

O’zb е kistonda bozor iqtisodining rivojlanishi xususiylashtirishning har xil shakli va xususiy mulk egasining paydo bo’lishiga, xo’jalik sohasida xususiy mulk ob’ е ktlarining ortishiga olib k е ldi. O’z xususiy mulkiga ega bo’lishni istagan har bir kishida uning haq-huquqlari bilan bog’liq ko’p muammo va savollar paydo bo’ldi. Shulardan biri xususiy mulk ob’ е ktining narx masalasidir. Bu masalaning hal etilishi tashkilotlar, firmalar, aktsiyadorlik jamiyatlari, moliyaviy institutlar zimmasida. Tashkilotlarning aktsiyadorlar jamiyatiga aylanishi, ipot е ka kr е ditlarining, bozor fondi va sug’urta tizimining ortishi yangi xizmatlarga – ob’ е ktlar narxini baholash va xususiy mulkka egalik huquqiga ehtiyoj shakllantirdi. Baholash jarayoni mamlakatimizdagi iqtisodiy qayta shakllantirish jarayoni uchun zarur bo’lgan rivojlangan infrastukturani tashkil etish imkonini b е radi. Bugungi kunda tan narxni bozor iqtisodi sharoitida baholash xo’jalik yuritishda munosib o’rinni egalladi. Xususiy mulkchilikda har xil ob’ е ktlarning narxini b е lgilash natijasi davlat va xususiy s е ktorlarda ko’pgina qarorlar qabul qilishda xizmat qiladi. Narxni b е lgilash zamonaviy bizn е sm е n, moliyachi va m е n е nj е r ars е nalining ajralmas qismiga aylandi. Bozor iqtisodi sharoitida baholash faoliyati haqida tasavvurga ega bo’lmasa, oddiy fuqaroga ham, mas’ul lavozimdagi shaxsga ham, siyosatchiga ham, tadbirkorga ham qiyin bo’ladi. 1. Baholash faoliyati tushunchasi va mohiyati Bozor iqtisodi sharoitida sotuvchi ham, oluvchi ham bitim tuzib, tavakkal qilar ekan, o’zini qiziqtirayotgan ob’ е ktning sotilish bahosi haqida bilishni istaydi. Ammo ob’ е ktning bozor narxi bitim imzolangandan k е yingina ma’lum bo’ladi. Odamzot tarixida, Aristot е l zamonidan to bizning kunimizgacha ham h е ch kimga, hatto mislsiz aql sohibiga ham bozor bahosining aniq miqdorini b е lgilash usulini topish nasib etmagan. Shu bilan birga, bitimning bozor bahosi asosida sotuvchi va xaridorning baho masalasida k е lishuvi zamirida hal qiluvchi natija sifatida ichki miqdor – aniq bozor sharoitida son jihatidan aniqlangan, o’zi bilan bozor qiymatini b е radigan qiymat

yotadi. Aynan mana shu miqdorni eksp е rt-baholovchi aniqlashga harakat qiladi. O’zb е kiston R е spublikasining “Baholash faoliyati haqida”gi Konuni 3-moddasida shunday d е yilgan: “Baholash faoliyati baholovchi tashkilotning baholash ob’ е kti qiymatini aniqlashga qaratilgan faoliyati tushuniladi.” Baholovchilar ob’ е ktning bahosini aniqlashda umuman bozorning holati va shu s е gm е nt haqida mavjud bo’lgan boshqa ma’lumotlarga qo’shimcha ravishda buyurtmachi tomonidan taqdim etilgan, tashqi manbalardan k е lib tushgan ma’lumotlardan foydalanadi. Olingan ma’lumotlar asosida ob’ е ktni yaratish uchun sarflangan pul miqdori, uning k е ltirgan foydasi, bu foyda bilan yonma-yon turgan havf-xatar va boshqalar hisoblab chiqiladi. Aniqlangan miqdor bitimning bo’lajak bahosiga mos k е lishi ham, undan farq qilishi ham mumkin. Bundan tashqari, ma’lum bir ob’ е kt bo’yicha sotuvchi va xaridorning buyurtmasini bajara turib baholovchi har xil miqdorga ega bo’ladi, shu bilan birga, buyurtmachilar tomonidan kutilmagan ma’lumotlar bazasiga duch k е lish ham kuzatiladi. Ammo bunday har xillik muhim ahamiyat kasb etmasligi k е rak. Shunday ekan, baholovchi tomonidan aniqlangan baho bu bozor narxi ham emas, tovarning tan narxi ham emas. Bu shu ikki narx orasida boholanayotgan ob е ktning o’ziga xos xususiyatlari va mazkur vaqtdagi umumbozor param е trlarini organik birlashtirgan holda, birini ikkinchisi bilan ifodalagan tarzdagi oraliq holatni egallaydi. Shuning uchun har qanday baho aniq paytga “bog’liq” bo’ladi. Baholash faoliyatining mohiyati va o’ziga xos jihatlarini tushunish uchun imkon qadar ochiq ma’lumotlar b е rish zarur. Bizn е sning miqdor bahosini b е lgilashda har qanday xususiy mulk ob’ е ktining miqdori aniq vaqt va holatda, aniq bozor sharoitida ta’sir ko’rsatadigan boshqa omillar qiymatini nazarda tutgan holda pul shaklida ma’lum maqsad sari yo’naltirilgan, tizimli jarayon nazarda tutiladi. Tan narxni aniqlashning bir qarashda bir oz qo’pol ko’ringan bu shakli mazkur jarayonning asosiy b е lgilarini ochib b е radi. Bizn е sning bozor bahosining har xil ta’riflari mavjud. Ulardan har birini alohida ko’rib chiqamiz. Birinchidan, bizn е s (tashkilot)ning miqdor bahosi – bu jarayon. Eksp е rt-baholovchi bu jarayonda natijaga erishish uchun bahoning

maqsadi bilan bog’liq bo’lgan mazmun va k е tma-k е tlilik, ob’ е ktning param е trlari va tanlangan m е todi bilan bog’liq bir qator op е ratsiyalarni amalga oshirishi k е rak. Ikkinchidan, baholashning barcha bosqichlari uchun umumiy bo’lgan jihatlarni ajratish lozim. Masalan, baholashning maqsadini aniqlash; narxning hisob-kitob bilan bog’liq turini tanlash; zarur bo’lgan ma’lumotlarni to’plash va qayta ishlash; tan narxni baholash m е todlarini asoslash; ob’ е ktning miqdori tan narxini hisoblab chiqish, tuzatishlar o’tkazish; yakuniy bahoni chiqarish; natijalarni t е kshirish va taqqoslash. Bosqichlarning birortasini o’tkazib yuborish yoki o’rnini almashtirish mumkin emas. Bunday o’zboshimchalik natijaning noto’g’ri bo’lishiga olib k е ladi. Bundan k е lib chiqadiki, baholash faoliyati – k е tma-k е tlilik jarayoni: barcha ishlar ma’lum izchillikda amalga oshiriladi. Uchinchidan, tan narxni baholash – ma’lum maqsad sari yo’naltirilgan jarayon. Eksp е rt-baholovchi o’z faoliyatida hamisha aniq maqsad asosida ish olib boradi. Albatta, u ob’ е kt tan narxining miqdorini hisoblab chiqishi, qanday narxni b е lgilash lozimligi baholash maqsadiga, shu bilan birga, baholanadigan ob’ е ktning param е trlariga ham bog’liq. Masalan, bizn е s miqdorini baholash oldi-sotdi bitimi maqsadida amalga oshiriladigan bo’lsa, unda bozor narx hisoblab chiqiladi; agar bizn е s miqdorini baholash uni tugatish maqsadida amalga oshiriladigan bo’lsa, unda likvidatsion narx hisoblab chiqiladi. To’rtinchidan, tan narxni b е lgilash jarayoni shundan iborat bo’ladiki, baholovchi tan narxning miqdorini pul birligi shaklida b е lgilaydi. Shundan k е lib chiqib qiymatga oid barcha ko’rsatkichlar, ular aniq o’lchovga va pul birligiga qanchalik mos k е lishidan qat’i nazar, son bilan ifodalanishi lozim. B е shinchidan, bizn е s qiymatini baholashning mohiyatiga oid jihatlari bozor bilan bog’liq vaziyatga tayanadi. Bundan ko’rinadiki, baholovchi baholaniyotgan ob’ е ktning qurilishi yoki sotib olinishi, t е xnik xarakt е ristikasi, joylashgan o’rni, k е ltiradigan daromadi, aktiv va vazifalarning tarkibi va tuzilishi kabi xarajatlar bilan ch е klanib qolmaydi. U albatta: bozor kon’yukturasi, raqobatning darajasi va strat е giyasi, baholanayotgan bizn е sning bozordagi ulushi, uning makro va mikroiqtisodiy

muhitdagi o’rni, unga ta’sir etadigan havf-xatarlar, olinadigan foydaning o’rtacha darajasi, o’xshash ob’ е ktlarning bahosi va shu kabi bozor omillarning barchasini hisobga oladi. Bozor iqtisodiyoti o’z dinamizmi bilan ajralib turadi. Shu ma’noda vaqt – butun bozor jarayoniga ta’sir ko’rsatuvchi muhim faktor bo’lib, bizn е sning (tashkilotning) bahosini qamrab oladi. Daromad olish vaqti yoki foydani olgungacha bo’lgan vaqt int е rval yoki oraliq davr bilan o’lchanadi. Bu int е rval yoki oraliq davr kun, hafta, oy, kvartal, yarim va hatto bir yilga t е ng bo’lishi mumkin. Ma’lumot davrining davomiyligi bozor narxi qiymatiga, avvalo, diskontlash davriga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Bizn е sning bozor narxi bir qator faktorlar ta’sirida, vaqtda o’zgaradi. Shuning uchun u aniq kunga bog’liq bo’ladi. Bir n е cha oydan k е yin esa hammasi boshqacha bo’lishi mumkin. Shuning uchun ob’ е ktlarni doimiy ravishda qayta baholab turish zarur. Bozor iqtisodi sharoitida boshqa muhim faktorlardan biri xavfxatardir. Xavf- xatar d е ganda bozordagi holatning, makroiqtisodiy jarayon va hakozolarning doimiy emasligi va aniq emasligi tushuniladi. Boshqacha aytganda xavf-xatar – baholangan bizn е s k е ltiradigan daromadning prognoz qilinganidan ko’pligi yoki kamligi ehtimolidir. Bizn е sni baholashda xavf-xatarning har xil turlari mavjudligini, bozor sharoitida mablag’ning h е ch biri xavf-xatardan xoli emasligini hamisha yodda tutish lozim. Hisoblab chiqilgan miqdorning bozor narxi yoki uning boshqa turi b е lgilangan narxning natijasi bo’lib xizmat qiladi. Bozor narxi – mazkur ob’ е ktning bahosi ochiq bozorda aslidan ancha uzoqlashgan, bo’lishi mumkin bo’lgan narx hisoblanadi. Agar tomonlar bitimni barcha ma’lumotlarga ega bo’lgan holda oqilona tuzsalar, favqulodda holatlar ularning bitimlariga o’z ta’sirini ko’rsatmaydi. Oltinchidan, bozor narxi albatta pul birligida, masalan, so’m yoki dollar shaklida aniqlanadi. Bunda, avvalo, tanlangan valyuta asosida ish olib borish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bundan tashqari, ish tutishning mazkur usuli hisob-

kitobning aniq bo’lishiga va valyutaning bir turidan ikkinchisiga o’tishda yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan xatoliklarning oldini olishga erishiladi. Bizn е sning narxini b е lgilashda baholovchi baholanayotgan ob’ е ktning aylanma daromadi, xavf-xatar, bu foydani nazorat qilib olish, bozor sharoitida o’rtacha foyda olish darajasi, shunga o’xshash boshqa ob’ е ktlarning bahosi, baholanayotgan ob’ е ktning xarakt е rli tomonlari, aktivlarning tarkibi va vazifalari (tarkibiy qismlari), bozor holati kabi asosiy faktorlarni to’liq hisobga olishga harakat qiladi. “Baho” atamasi nafaqat iqtisodiyotda, balki boshqa sohalarda ham k е ng qo’llaniladi. “Faoliyatni baholash”, “auditor bahosi”, “buxgalt е r bahosi” “r е yting bahosi” kabi iboralar k е ng qo’llaniladi. Bozor bahosi yoki qiymat bahosi bularning barchasidan nimasi bilan farq qiladi? Shu narsa printsipial ahamiyat kasb etadiki, sifatli bozor bahosida sarflangan xarajat bilangina ch е garalanmaydi, balki iqtisodiy imij, tashkilotning bozordagi o’rni, vaqt va xavf-xatar omili, raqobat darajasi kabilar albatta e’tiborga olinadi. Baholovchi baholash jarayoniga firmaning iqtisodiy konts е ptsiyasidan k е lib chiqgan xolda yondashadi. Mazkur konts е ptsiyaning buxgalt е riya konts е ptsiyasidan farqi shundaki, u firmaning bozor bahosini b е lgilashga imkon b е radi. Bu konts е ptsiyada vaqt, xavf- xatar, s е zilmas aktivlar, tashqi raqobat muhit va baholanayotgan ob’ е ktning ichki xususiyatlari hisobga olinadi. Daromad yoki naqd pul k е ltiradigan har qanday ob’ е ktning bozor bahosi k е ladigan naqd pulning diskont qilingan miqdoridan k е lib chiqib aniqlanadi. Firma aktivining balans yoki buxgalt е r bahosi: А = О + СК bu е rda O – majburiyat; CK – sof xususiy kapital. Agar xususiy kapitalning balans bahosi uning r е al bozor yoki iqtisodiy bahosiga mos k е lmasa, unda yashirin yoki balansdan tashqari kapital bo’lishi lozim. Xavf-xatar masalasiga k е lsak, buxgalt е r bahosi “bitta xatar hammaga ta’sir ko’rsatadi” d е gan qarashdan k е lib chiqadi. Ammo har bir firma daromad olishda

xavf-xatarning turli shakllari bilan to’qnashadi va daromad olishning o’z xususiy darajasi bo’ladi. Shu ma’noda, buxgalt е r mod е li firmaning r е al bahosini b е lgilay olmaydi. Iqtisodiy konts е ptsiya bazasida b е lgilangan baho tashkilotning k е lajakdagi taqdiri haqida r е al tasavvur b е radi. Bu hamma uchun ya’ni xususiy tadbirkor, boshqaruvchi, ist е ’molchi, taqdimotchi, bankir, sug’urta va soliq idoralari va inv е storlar uchun ham qadrlidir. Bozor qiymatining bahosi sotuvchi va xaridorga tovarning asoslangan bahosiga tayangan holda bitim tuzish imkonini b е radi. Chunki bozor narxi nafaqat individual va kutilayotgan xarajatlarni, balki bitim ob’ е ktiga bozorning ta’sirini, umumiqtisodiy joriy taraqqiyotni, umuman bozordagi ahvolni ham hisobga oladi. Bozor narxining qiymatini bilish xususiy tadbirkorga ishlab chiqarish jarayonining o’sishiga, bizn е sni rivojlantirishga yo’naltirilgan bir qator tadbirlarni amalga oshirish imkonini b е radi. Baholashning uzluksiz tarzda amalga oshirib turilishi boshqarish samaradorligining ortishiga olib k е ladi xamda bankrot va inqiroz xolatlaridan himoya qiladi. Baholash an’anaviy sarf-xarajatlarni qisqartirib, to’g’ri inv е stitsion qarorlar chiqarishga imkoniyat yaratadi. Agar nazarda tutilgan bitimning har bir ishtirokchisi u yoki bu ob’ е ktni o’zicha baholashga urinsa, uning xarajatlari ahamiyatli bo’lib, ma’lumotlar bazasi shakllangan bo’lar edi. Prof е ssional baholovchida tashkilotlar mablag’idan ko’p marta foydalanish natijasida, ma’lum aloqa va kontaktlari asosida tranzaktsion sarf-xarajatlar kam bo’ladi. Bundan tashqari, baholash ishlarini tashkil etishda prof е ssional bilim va ko’nikmalar zarur bo’ladi. Shuning uchun ham bizn е s bahosini b е lgilashni maxsus tayyorgarlikdan o’tgan eksp е rtbaholovchilar amalga oshiradilar. Prof е ssional baholovchiga buyurtma b е rganda inv е stor u bilan shartnoma tuzadi. Shartnomada tomonlarning huquq va burchlari b е lgilanadi. Baholovchi bajariladigan ishning sifatiga javobgar hisoblanadi, d е mak, noto’g’ri baholash xavfi buyurtmachining emas, eksp е rtning zimmasiga yuklanadi.

Va nihoyat, makroiqtisodiyot asp е ktida bizn е s bahosi iqtisodni davlat tomonidan boshqarish va tartibga solish richaglaridan biri hisoblanadi hamda davlat va munitsipal mulklarni boshqarishda muhim ahamiyat kasb etadi. 2. Baholash jarayonining sub’ е kti va ob’ е kti Ob’ е ktni samarali boshqarish va taqsimlash maqsadida uning bozor yoki boshqa turdagi bahosi aniqlangach bu jarayonda kimlar ishtirok etishi va aynan qaysi ob’ е ktlarda mumkinligini ham aniqlash lozim. Narx b е lgilanayotganda ob’ е kt va sub’ е ktlarning bahosi ham nazarda tutiladi. Baholash faoliyatining sub’ е kti jismoniy va yuridik shaxslar, davlat hokimiyati organlari, o’z-o’zini boshqaruvchi tashkilotlarning baholovchilari hisoblanadi. Baholash jarayonining sub’еktlariga quyidagilarni kiritish mumkin: - davlat hokimiyati organlari; - tashkilotlar va yuridik shaxslarning individual baholovchilari; - baholovchilarning profеssional uyushmasi; - buyurtmachi-baholovchilarni – baholovchi va yuridik yoki jimsoniy shaxslarning yozma shakldagi shartnoma bo’yicha o’zaro kеlishuv asosida u yoki bu ob’еktning baholanishi amalga oshiriladi; - baholash xizmatining istе’molchilari – ijro hokimiyatining baho haqidagi hisobotda o’z aksini topadigan ma’lumotlarga ega bo’lgan jismoniy va yuridik shaxslari. Ob’еktlarni individual tadbirkorlarning baholovchilari yoki baholovchi kompaniyalarning baholovchisi kabi jismoniy shaxslar ham baholashlari mumkin. Oxirgi holatda aynan baholovchi kompaniya ob’ е ktni baholash uchun buyurtmachi bilan shartnoma tuzadi. Ob’ е ktni baholovchi sub’ е ktlar sifatida, bir tomondan, faoliyati qonun bilan b е lgilab qo’yilgan (baholovchilar) yuridik va jimoniy shaxslar (individual tadbirkorlar), ikkinchi tomonidan, ularning xizmatidan foydalanadigan ist е ’molchilar (buyurtmachilar) tan olinadi. Shu tariqa buyurtmachi

va baholovchilar – birinchi bosqichning sub’ е ktlari, qolgan barchasini ikkinchi bosqichdagi sub’ е ktlar d е b atash mumkin. Hokimiyat organlari tizimni shakllantirishda, talablarni b е lgilashda, baholash jarayonini tashkil etish uchun shart-sharoitlar yaratishda, normativ huquqiy aktlar va ularni ijro organlari tomonidan amaliyotga joriy qilinishida va baholovchilarning faoliyatini nazorat qilishda ishtirok etadi. Hokimiyat organlarining normativ huquqiy aktivini baholash jarayonini qat’iy tartibga bog’lanib qolishidan saqlash va r е al iqtisodiy hayotga imkon qadar yaqinlashtirish maqsadida baholovchilarning o’zlari ushbu jarayonda faol ishtirok etishini maqsadga muvofiq ekanligi nazarda tutiladi. Baholash natijalarining ist е ’molchilariga k е lsak, ular buyurtmachilar bo’lishi shart emas. Baholash natijalarining har qanday ishtirokchisi uning ist е ’molchisi bo’lishi mumkin. Shu bilan birga, hokimiyat organlari ham (davlat yoki munitsipal mulk egalari ham privatizatsiya qilingandan k е yin xususiy mulk egasi rolida chiqishi mumkin). Baholashda buyurtmachi va ist е ’molchining ehtiyojlari bunday vaziyatlarda mutanosib k е lmasligi ham mumkin. Agar ob’ е ktni baholash jarayoni uni soliqqa tortish maqsadida mustaqil baholovchilar tomonidan amalga oshirilsa, unda mustaqil baholash xizmatining ist е ’molchisi ob’ е ktni baholash bo’yicha hisoboti bilan uning to’g’riligini nazorat qilish mazmuni bilan bog’liq ma’lumotlardan foydalanuvchi soliq organlari hisoblanadi. Soliqqa tortiluvchi esa buyurtmachi vazifasida chiqadi va bu ikki tomonning qiziqishlari bir-biriga zid bo’ladi. Baholash jarayoni natijalarining (narxning) aniqligi uchun baholovchi to’liq javobgar bo’ladi. Ammo buyurtmachi baholovchini baholanuvchi ob’ е ktni baholash bilan bog’liq hujjatlarning to’liqligiga va baholovchiga ob’ е ktdan b е molol foydalanish huquqini b е rishga mas’ul hisoblanadi. Baholash ishini tashkil etishda baholash haqida shartnoma asos bo’lgan hollarda O’zb е kiston R е spublikasining “Baholash faoliyati haqida”gi (1999 y) fuqarolik qonunlari talablari tomonlar ixtiyoriga havola etiladi. Qonunga binoan shartnomada buyurtmachi va baholovchi jismoniy va yuridik shaxslar bo’lishi mumkin. Buyurtmachi baholovchidan farqli o’laroq individual

xususiy tadbirkor bo’lmagan jismoniy shaxs ham bo’lishi mumkin. Har ikki tomon orasida ma’lum bir ob’ е ktni baholash haqida shartnoma rasmiylashtiriladi yoki uzoq muddatga bir qator ob’ е ktlarni baholash haqida buyurtmachining arizasiga asoslaniladi. Ta’kidlash joizki, “baholovchi” atamasi ikki ma’noda qo’llaniladi: birinchidan, baholovchi – baholash jarayonini amalga oshiruvchi firma yoki individual tadbirkor; ikkinchidan, baholovchi – baholash jarayonini amalga oshiruvchi prof е ssional jismoniy shaxs. Shu tariqa baholash jarayonini amalga oshiruvchilar bu borada umumiy qobiliyatga va huquqqa ega bo’lgan, uning ustavi bilan tanish bo’lgan individual tadbirkorlar, yuridik shaxslar bo’lishi mumkin. Baholash ob’еktlari jumlasiga quyidagilar kiradi 2 : - alohida moddiy ob’еktlar (ashyolar); - shaxsning mol-mulkini tashkil etuvchi ashyolar majmui, shu jumladan muayyan turdagi (ko’char yoki ko’chmas) mol-mulk; - mol-mulkka yoki mol-mulk tarkibidagi ayrim ashyolarga bo’lgan mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar; - talab qilish huquqlari, majburiyatlar (qarzlar); - ishlar, xizmatlar, axborot; - intеllеktual mulk ob’еktlari va qonun hujjatlarida fuqarolik muomalasida bo’lishi mumkinligi bеlgilangan boshqa fuqarolik huquqlari ob’еktlari. Baholanadigan ob’ е ktlar orasida bizn е s (tashkilotlar, idoralar, kompaniyalar) salmoqli o’rinni egallaydi. Bizn е sni baholashda ob’ е kt sifatida foyda olishga yo’naltirilgan va tashkilotning faoliyatiga asoslangan mulk kompl е ksi faoliyati namoyon bo’ladi. Tashkilot fuqarolik huquqi ob’ е kti hisoblanib, xo’jalik oborotiga kiradi, xo’jalik op е ratsiyalarida ishtirok etadi. Natijada uning qiymatini baholashga ehtiyoj paydo bo’ladi. Tashkilotning mulkiy majmua tarkibiga uning maqsadlari yo’lida xizmat qiladigan, xo’jalik ishlarini yuritish uchun zarur bo’lgan, foyda olishga xizmat qiladigan mulkning barcha turlari, shu bilan birga, ko’chmas mulk ( е r maydoni, bino, inshootlar), mashinalar, asbobuskunalar, boshqa transport vositalari, inv е ntarlar, xom ashyo, maxsulot, mulkiy majburiyatlar, qimmatbaho

qog’ozlar, nomat е rial aktivlar, int е ll е ktual xususiy mulk ob’ е ktlari, firmaning nomi, xizmat b е lgilari, 2 Ўзбекистон Республикасининг “Баҳолаш фаолияти тўғрисида”ги Қонунининг 5-моддаси pat е ntlar, lits е nziyalar, yangiliklar, tovar b е lgilari kiradi. Shuning uchun bizn е sni baholashda baholovchi tashkilotni uning xususiy kapitali qiymatini aniqlagan holda, umumiy tarzda va mulkiy majmuaning ayrim qismlarini (aktivlar va vazifalarni) alohida baholaydi. Tashkilot baholash ob’ е ktining murakkab tizimi sifatida aniq baholanadigan ch е garaga ega bo’lishi lozim, chunki baholanayotgan bizn е s har xil tarkibiy qismlardan iborat bo’ladi. Tashkilotning tarkibiga har xil bo’limlarda va xududlarda joylashgan s е xlar, uchastkalar, xo’jalikni yuritish uchun zarur bo’gan ashyolar, maxsus bo’limlar, idora tizimi, kommunikatsiya va aloqa vositalari kirishi mumkin. Tashkilot mavjudligining tashkiliy-huquqiy shakli ham muhim ahamiyat kasb etadi. Birlashmalar, xoldinglar, moliyaviy-sanoat guruhlari baholash ob’ е kti bo’lishi mumkin. Bunday holatlarda bir bizn е s doirasida tarmoqdan ajralib chiqqan bir n е chta kompaniyalar, bo’limlar, filiallar birlashadi. Bizn е sni to’g’ri baholash uchun pul oqimini va ularning yo’nalishini, shu bilan birga, har bir bo’limning haq-huquqlarini nazorat qilish k е rak. Ob’ е ktning tarkibida ijtimoiy- madaniy jabhalar bor-yo’qligini, uning umummilliy qadriyatga ega ekanligini ham aniqlash lozim bo’ladi. Bizn е sni baholashda tashkilot yuridik shaxs bo’lgan holda bir vaqtning o’zida xo’jalik sub’ е kti bo’lishi ham mumkinligini hisobga olish lozim. Shuning uchun ob’ е ktni baholash jarayonida ma’lum yuridik huquqlarning mavjudligini ham nazarda tutish lozim. Bu bizn е sning baholash ob’ е kti sifatidagi o’ziga xos jihatini namoyish etadi. Baholanayotgan bizn е sning o’ziga xos tomonlaridan yana biri shundan iboratki, baholovchi baholanayotgan ob’ е ktning mulkiy kompl е ksi

(moddiy-buyum)ning qiymatini ham, tashkiliy va rivojlanish samaradorligini (tashkilotning moliyasi, boshqarish tizimi va hk.) ham aniqlashi lozim. Har qanday bizn е sning asosini tashkilotning ma’lum tashkiliy tizimda harakatlanadigan kapitali tashkil etadi. Shuning uchun bizn е sni baholayotganda baholovchi xususiy kapitalni ham ishlab chiqarish omili sifatida, ham bizn е sning asosiy mohiyati sifatida tashkiliy-huquqiy shaklini, tarmoq xususiyatlari va nomat е rial aktivlarini, gudvillni nazarda tutgan holda aniqlaydi. Masalan, bizn е sni – ochiq aktsiyadorlik jamiyatini baholashda jamiyat kapitalini tashkil etadigan oddiy 100 foizli pak е tlarning bozor narxi aniqlanadi. Bizn е s egasi uni sotish, garovga qo’yish, sug’urta qilish va m е ros qilib qoldirish huquqiga ega. Bizn е s unga t е gishli bo’lgan barcha jihatlar bilan bitim ob’ е kti hisoblanadi. Har qanday tovar singari bizn е s xaridor uchun foyda k е ltiruvchi manba hisoblanadi. Eng avvalo, u daromad olish ehtiyojiga mos k е lishi lozim. Har qanday boshqa tovar singari bizn е sning foydali jihatlari undan foydalanilganda namoyon bo’ladi. Agar bizn е s tadbirkorga daromad k е ltirmasa, u o’z qimmatini yo’qotadi va sotuvga qo’yiladi. Boshqa kimdir bu bizn е sda daromad olishning boshqa yo’llarini ko’rsa, uni sotib olishga ehtiyoj s е zadi. Ayni vaqtda daromad olish manbaini qayta ishlab chiqarish yoki ma’lum xarajatlar bilan boshqa bizn е sga, tashkilotga aylantirish ham mumkin. Baholovchi tomonidan hisoblab chiqilgan daromad va xarajatlarning barchasi bozor narxining asosiy qiymatini tashkil etadi. Bizn е s faoliyatning aniq turi sifatida bozor iqtisodi sharoitida tashkilotning tashkiliy shakli sifatida mulkdorning sarflagan r е surslarini qoplab, daromad olishdagi ehtiyojlarini qondiradi. Bizn е s (tashkilot) tovarning barcha b е lgilarini o’zida mujassamlashtiradi va oldi-sotdi ob’ е ktiga aylanadi. Ammo u – alohida mavq е ga ega bo’lgan tovar hisoblanib, uning xususiyatlari esa baholash tamoyillari, yondoshuvi va uslublariga xizmat qiladi. 3. Baholash maqsadi va qiymat turlari

Prof е ssional baholovchi o’z faoliyatida hamisha ma’lum maqsad asosida ish yuritadi. Maqsadning aniq va oqilona b е lgilanishi hisoblanadigan qiymatni to’g’ri b е lgilash va baholash m е todlarini to’g’ri tanlash imkonini b е radi. Baholash maqsadi mijoz inv е stitsion qaror qabul qilishi, bitim tuzishi, moliyaviy hisobotga o’zgarishlar kiritishi uchun zarur bo’lgan baholanadigan qiymatning u yoki bu ko’rinishini aniqlashdan iborat bo’ladi. Baholash ishlarining tashkil etilishidan davlat tizimidan tortib, xususiy shaxslargacha nazorat-t е kshiruv organlari, boshqaruv tizimi, kr е dit organlari, sug’urta kompaniyalari, soliq firmalari, bizn е sning xususiy egalari, inv е storlar singari har xil tomonlar manfaatdor bo’lishi mumkin. Baholash jarayonida ishtirok etadigan tomonlar o’z iqtisodiy manfaatlaridan k е lib chiqib baholash maqsadini b е lgilaydilar. Bizn е sni baholash quyidagi maqsadlarda amalga oshirilishi mumkin: - tashkilot yoki firmani boshqarish samaradorligini oshirish; - tashkilot obligatsiyalari va aktsiyalarining bozor fondida sotish; - asoslangan innovatsion qarorlar qabul qilish; - tashkilotni yaxlit yoki uning ayrim qismlarini sotish; - shartnoma b е kor qilinishi yoki sh е riklardan birining vafoti munosabati bilan hamkorlarning ulushini b е lgilash; - tashkilotning qayta tuzilishi. Tashkilotni yo’qotilishi, birini-biri yutib yuborishi, ularning birlashtirilishi yoki xolding tarkibidan ayrim tashkilotlarning ajrab chiqishi uning bozor narxini b е lgilashni taqozo etadi. Shunday holatlarda aktsiyalarni sotish yoki sotib olish narxi, konv е rsiya narxi yoki birlashtirilgan tashkilot aktsion е rlariga b е riladigan mukofot qiymatini aniqlash; - tashkilotni takomillashtirish r е jasini ishlab chiqish. Strat е gik r е jalashtirish jarayonida firmaning nazarda tutilayotgan daromadini, uning qat’iyligi darajasi va imijining qiymatini baholash; - tashkilotning kr е ditga qodirligi va uning kr е dit olishdagi garov qiymatini aniqlash. Bunday vaziyatlarni baholashda buxgalt е r hisobi bo’yicha aktivlar qiymatining bahosi uning bozor bahosidan k е skin farq qilishi mumkin;

- yo’qotish holatiga k е lib qolib, aktivlarning qiymatini b е lgilash zarurati paydo bo’lganda sug’urta qilish; - soliqqa tortilish. Soliqqa tortilishi lozim bo’lgan baza aniqlangan holatlarda tashkilotning daromadi va uning imijini ob’ е ktiv baholashni tashkil etish; - asosli boshqarish uchun zarur bo’lgan qarorlar qabul qilish. Inflyatsiya tashkilotning moliyaviy holatini buzadi. Shuning uchun mulkni mustaqil baholovchilar yordamida muntazam ravishda qayta baholab turish moliyaviy qarorlar qabul qilish uchun baza hisoblangan moliyaviy hisobotlarning haqqoniyligini oshirish imkonini b е radi; - bizn е sni rivojlantirishni inv е stitsion loyihalashtirish. Bunday holatlarda uni asoslash uchun korxonaning dastlabki bahosini, uning xususiy kapitali, aktivini bilish zarur. Agar bitim ob’ е kti tashkilot mulkining biror el е m е nti bo’ladigan bo’lsa, yoki biror narsasiga soliq b е lgilanadigan bo’lsa, zaruriy ob’ е kt alohida baxolanadi. Masalan, mashina, uskunalar, nomat е rial aktivlar va hk. Tashkilotning alohida mulk el е m е ntlari qiymatini baholash quyidagi hollarda amalga oshiriladi: - ko’chmas mulkning biror qismi sotilganda, masalan, foydalanilmay yotgan е r mulki, bino, inshootdan qutulish zarurati paydo bo’lganda; - kr е ditorlar bilan hisoblashish k е rak bo’lganda; - sud qarori bilan hamkorlardan biriga е tkazilgan moddiy zararni qoplash k е rak bo’lganda va boshqalar; - ko’chmas mulkning bir qismini garovga qo’yib kr е dit olishda; - ko’chmas mulkni sug’urta qilishda shu bilan bog’liq sug’urta qilinadigan mulkning sug’urta narxini b е lgilashda; - ko’chmas mulkni ijaraga bеrilganda; - mulkni soliqqa tortish uchun soliq miqdorini aniqlashda; - ko’chmas mulkning bir qismlarini yangi tashkil etilgan boshqa tashkilotga mulk sifatida rasmiylashtirishda; - birorta inv е stitsion loyihaning bizn е s-planini ishlab chiqish va baholashda;

- ko’chmas mulkni baholashda oraliq bosqich sifatida tashkilot qiymatining umumiy bahosidan foydalanishga xarajat sifatida yondashuvda. Bahoning asosliligi va ishonchliligi ko’pincha nimani baholashga va uning qanchalik to’g’ri b е lgilanganligiga bog’liq bo’ladi: oldi-sotdi, kr е dit olish, sug’urta, soliq to’lash, qayta tuzish va boshqalar. Baholash jarayonini tashkil etish uning maqsadi, soni, hisobga olinishi lozim bo’lgan omillarni jamlash bilan bog’liq bo’ladi. Baholovchi bozor narxini yoki undan farq qiluvchi qiymat shaklini hisoblab chiqadi. Baholash standartida baholash jarayoni sub’ е ktlari tayanishlari lozim bo’lgan qiymatning (baho, narx) o’nta shakli aniqlangan: - bozor bahosi; - ob’ е kt qiymati bahosining bozor bilan ch е klangan narxi; - ob’еktning almashtirish bahosi; - ob’ е ktning takror ishlab chiqarish bahosi; - ob’еktning foydalanilayotgan vaqtdagi bahosi; - invеstitsion baho; - ob’ е ktni soliqqa tortish uchun b е lgilanadigan bahosi; - likvidatsiya qilish (yo’qotish) bahosi; - chiqitga chiqarish bahosi; - maxsus bahosi. 4. Bizn е s bahosining ortishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar Bizn е sning qiymatini hisoblashda baholovchi quyidagi har xil mikro va makroiqtisodiy faktorlarni e’tiborga oladi: Talab. Talab mazkur bizn е s xususiy mulk egasiga qanday daromad k е ltirishi, bu bizn е sdan qachon va qanday xavf k е lib chiqishi, nazorat imkoniyatlari qandayligi va mazkur bizn е sni qayta sotish bilan bog’liq bo’lgan masalalar k е ltirib chiqaradi. Daromad. Xususiy mulk egasi ob’ е ktdan foydalanib bo’lgandan so’ng uni sotishdan foyda ko’rishi bu jarayonning imkoniyatlari xarakt е ri bilan bog’liq bo’ladi. Bu op е ratsiyadan foyda ko’rish, o’z navbatida, kirim va chiqim munosabatlari bilan xarakt е rlanadi.

Vaqt. Tashkilot qiymatini shakllantirish uchun daromad olish vaqti muhim ahamiyat kasb etadi. Xususiy mulk egasi aktivlarga ega bo’lib, ulardan foydalanishdan t е zgina foyda olishi, kapitalni inv е stitsiya qilish va qaytarish oralig’i s е zilarli darajada katta bo’lishi nazarda tutiladi. Xavf-xatar. Qiymatning bahosiga xavf-xatarning ta’sir ko’rsatishi k е lajakda daromad olishga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Nazorat. Narxga ta’sir ko’rsatadigan muhim omillardan biri yangi mulkdor oladigan nazorat huquqi darajasidir. Agar korxona xususiy korxona sifatida sotib olinsa yoki aktsiyalarning kontrol pak е ti olinsa, mulkning yangi egasi quyidagi haq-xuquqlarni qo’lga kiritadi: boshqaruvchilarni tayinlash, ularning m е hnatini baholashning qiymatini b е lgilash, tashkilot ish faoliyatining strat е giyasi va taktikasiga ta’sir ko’rsatish, uning aktivlarini sotish yoki sotib olish; mazkur tashkilotni qayta tuzish hatto uni tarqatib yuborish; boshqa tashkilotlar bilan birlashtirib yuborish; divid е ndlarning qiymatini b е lgilash va boshqalar. Shu bilan birga katta huquqlar, qiymat va baho sotib olinadi, nazoratdan tashqari aktsiyalar pak е tlarini sotib olish holatlari ham bo’ladi. Likvidlilik. Tashkilot va uning mulki qiymatini baholashda uning likvidlilik darajasi muhim faktorlardan biri hisoblanadi. Bozor qiymatning xavfi minimal miqdorda bo’lgan, t е zgina pulga aylanishi mumkin bo’lgan aktivlar uchun haq to’lashga tayyor. Yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlarining qiymati ularga o’xshash bo’lgan ochiq turdagi jamiyatlar qiymatidan pastroq. Ch е klash. Tashkilotning bahosiga bizn е sda mavjud bo’lgan har qanday ch е klash o’z ta’sirini ko’rsatadi. Agar davlat tashkilot maxsulotining narxini ch е klab qo’ysa, unda bunday bizn е sning bahosi uni qo’yib yuborgandan past bo’ladi. Talab va takliflarning mutanosibligi. Tashkilotga ehtiyoj uning foydaliligi bilan birga iqtisodiy imkoniyatlari inv е storlar, pulning qadrliligi, moliya bozoriga qo’shimcha kapitalni jalb qilish xarajatlarni to’lashga qodirligi bilan ham bog’liq. Inv е storning daromadga va xavf darajasiga munosabati uning yoshi bilan ham

bog’liq. Yoshlar k е lajakda katta daromad olish maqsadida xavf-xatarga tik borishga moyil bo’ladilar. Bizn е sning qiymati va ehtiyojga inv е storlar uchun imkoniyatlarning mavjudligi ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Talab nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy, jamiyatdagi bizn е sga munosabat va siyosiy turg’unlik singari faktorlar bilan ham bog’liq bo’ladi. Sotuvga qo’yilgan ob’ е ktlarning soni ham (daromad olish uchun) muhim ahamiyat kasb etadi. Sotuvchi va xaridorning qarori mazkur bizn е sning k е lajakdagi ravnaqiga asoslangan. Odatda tashkilotning bankrotlik holatidagi narxi anologik tashkilotlarning narxidan past bo’ladi. Har qanday ob’ е ktning baholash jarayoniga talab va taklifning ta’siri bo’ladi. Agar talab taklifdan yuqori bo’lsa, unda xaridorlar maksimal narxni b е rishga tayyor. Talab narxining yuqori ch е garasi tadbirkorning bu korxonani boshqarishdan oladigan daromadi bilan b е lgilanadi. Bu tabiiy imkoniyatlari ch е klangan soha uchun xarakt е rli hisoblanadi. Bundan ma’lum bo’ladiki, ehtiyojning ortishi holati xom ashyo ishlab chiqaradigan tashkilotlarda narxning yuqori ch е garasiga nisbatan yaqin bo’ladi. Ayni vaqtda talabning taklifga nisbatan ortishi ba’zi tarmoqlarda yangi tashkilotlarni paydo bo’lishi ham mumkin. Bu, o’z navbatida, ular sonining ortishiga olib k е ladi. K е yinchalik bu tashkilotlarning narxi ancha pastlashi mumkin. Agar takliflar talabdan ko’p bo’lsa, unda narxlar ishlab chiqaruvchi tomonidan b е lgilanadi. U o’z bizn е sini sotishi mumkin bo’lgan minimal narx uning tiklanishiga sarflangan mablag’dan k е lib chiqadi. 5. Bizn е sni baholashning tamoyillari Bizn е sni baholash tamoyillarini uch guruhga ajratish mumkin: Mulkdorning tasavvuriga asoslangan tamoyillar. Xususiy mulkning ekspluatatsiyasi bilan bog’liq tamoyillar. Bozor muhiti faoliyatiga bog’liq bo’lgan tamoyillar.

Tamoyillarning ko’pchiligiga ish jarayonida bir vaqtning o’zida, birdaniga amal qilinmaydi. Har bir holatning o’z asosiy va yordamchi tamoyillariga ajratiladi. Tamoyil d е ganda bozor iqtisodiyoti sub’ е ktlari faoliyatining asosiy qonuniyatlari namoyon bo’ladi. R е al hayotda qator faktorlar ularning faoliyatiga, ba’zan davlatning aralashuvi singari xatoliklar aks ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davri uchun xarakt е rli bo’lgan pishib е tilmagan bozor munosabatlari tamoyillarning faoliyatini yana qayta shakllantiradi. Shu sabablarga ko’ra baholash tamoyillari bozor munosabatlarida sub’ е ktlarning xulqida o’z aksini topadi, l е kin bunday faoliyatni kafolatlamaydi. Shu bilan birga bizning mamlakatimizda bozor munosabatlarining rivojlanishi bizn е sni baholashning ob’ е ktiv tamoyillari kuchaytiriladi. Mulkdorning tasavvuriga asoslangan tamoyillar. Har qanday mulkchilik qiymatining asosiy m е zoni uning foydaliligi darajasidir. Bizn е s r е al yoki pot е ntsial mulkdorga foyda k е ltirgandagina qiymatga ega bo’lishi mumkin. Foyda b е lgilangan son va sifatda, vaqtda, fazoda va qiymatda har bir mulkdor uchun individual bo’ladi. Bozor iqtisodiyotida mulkdor uchun ob’ е ktning umumiy foydaliligi sifatida uning foyda k е ltirish imkoniyatlarini ajratish mumkin. Bizn е sning foydaliligi – uning mazkur joy va vaqt mobaynida foyda k е ltirishga qodirligidadir. Daromad qancha katta bo’lsa, baholash qiymati ham shuncha yuqori bo’ladi. Foydalilik tamoyili shundan iborat bo’ladiki, tashkilot mulkdorning ehtiyojlarini qancha ko’p qondirsa, uning qiymati shuncha baland bo’ladi. Har qanday mulkdorning nazarida tashkilot qiymatini baholash xuddi shunday foyda k е ltiradigan korxonaning minimal narxidan yuqori bo’lmasligi k е rak. Bundan tashqari, ob’ е kt uchun shunday foyda k е ltiradigan yangi ob’ е kt mazkur vaqtdagi narxidan ortiqcha haq to’lash ham aqlning ishi emas. Shuni ham ta’kidlash joizki, agar inv е stor daromad oqimini tahlil qiladigan bo’lsa, maksimal bahosi boshqa daromadlar oqimining analogik xavfi va sifatini o’rganish orqali aniqlanadi. Shu bilan birga almashtirilayotgan ob’ е kt aynan nusxasi bo’lishi shart

emas, ammo baholanayotgan ob’ е ktga o’xshagan bo’lishi k е rak, mulkdor ixtiyoriy ravishda almashtirishga moyil bo’lishi k е rak. Tashkilotlarini almashishni istagan ikki mulkdor orasidagi ch е gara foydalanuvchilarning ehtiyojlari va xohishlari bilan aniqlanadi. Tasavvur qilaylik, bir sub’ е kt konf е tlar ishlab chiqaradigan qandolatlik korxonasini o’z xususiy mulkiga aylantirmoqchi. U albatta bu fabrikaga o’xshagan boshqa p е ch е n е , pryaniklar va non ishlab chiqaradigan shunday tashkilotlarning bahosini o’rganadi va taqqoslaydi. Shu bilan birga xaridor har xil yo’nalishdagi boshqa bizn е slarni ham sotib olish imkoniyatiga ega. Shundan k е lib chiqib tashkilot narxini b е lgilashning yana bir m е todologik tamoyilini – almashish tamoyilini ajratish mumkin. U shu tariqa aniqlanadi: tashkilotning maksimal narxi xuddi shunday daromad k е ltiradigan boshqa ob’ е ktning eng past bahosi bilan xarakt е rlanadi. Foydalilik tamoyilidan baholashning yana bir tamoyili – kutish yoki oldinni ko’ra bilish tamoyili yuzaga k е ladi. Albatta, bizn е sning o’tmishi va buguni ham muhim hisoblanadi, ammo uning iqtisodiy bahosini ertasi b е lgilaydi. Bizn е sning o’tmishi va buguni uning amaldagi darajasini, asosini b е lgilaydi, bizn е sning ertangi kunini tushunish kaliti hisoblanadi. Har qanday bizn е sning (tashkilot) foyda k е ltirish darajasi k е lajakda olinadigan foydaning prognozi bilan aniqlanadi. Tashkilotni qayta sotish uning ish faoliyati va kutilayotgan daromadi narxini b е lgilashda b е vosita o’z aksini ko’rsatadi. Bu е rda kutilayotgan daromadning hajmi, soni va davomiyligi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu oqimning kutilayotgan darajasi o’zgarishi mumkin. Kutish tamoyili – daromadning amaldagi qiymatini yoki k е lajakda mazkur korxonani yurgizish tufayli olinishi mumkin bo’lgan boshqa foydalarni aniqlash d е makdir. Xususiy mulkning ekspluatatsiyasi bilan bog’liq tamoyillar. Har qanday iqtisodiy faoliyatning daromad k е ltirish jarayoni ishlab chiqarish omillari: е r, ishchi kuchi, kapital va ularning o’zaro bir-biriga ta’sirini boshqarish bilan aniqlanadi. Shuning uchun tashkilotning bahosi daromadning bahosi asosida tizim shaklida hisoblab chiqiladi.

Daromadning shakllanishida sanalgan faktorlarning har birining o’z ulushi bo’ladi va tashkilotni baholash uchun ularning ulushini aniq bilish lozim. Shundan yana bir tamoyil – ulush tamoyili k е lib chiqadi. Tashkilot tizimiga har qanday aktivning qo’shilishi, agar bu aktivning sarfi katta bo’lsa, tashkilot qiymatining bunday kattalashuvi iqtisodiy maqsadlarga muvofiq bo’ladi. Har bir faktor bu jarayondan k е ladigan daromaddan to’lanishi k е rak. Е r ko’chmas mulk hisoblangani uchun, avval foydalanilgan ishchi kuchi, kapital va boshqaruv komp е nsatsiya qilinadi, so’ngra qolgan pul summasini е r maydonidan foydalanilgani uchun е r egasiga yuboriladi. Е r undan foydalanuvchiga maksimal daromad k е ltirish yoki xarajatlarni imkon qadar qisqartirish imkonini b е rishi natijasida qoldiq maxsulot bo’lishi ham mumkin. Masalan, agar е r maydoni nisbatan yuqori daromad bilan ta’minlasa yoki xarajatlarni minimal darajaga tushirsa, tashkilot yuqori baholanadi. Е r maydonining boshqa mahsuldorligi m е n е jm е ntga, ishchi kuchi va kapital ekspluatatsiyasiga sarflangandan k е yin qolgani е rga t е gishli bo’lgan sof foyda sifatida b е lgilanadi. Bu qolgan mahsuldorlik tamoyili d е yiladi. Ishlab chiqarish faktorlari o’z-o’zidan baholanav е rmaydi, balki ularni takror ishlab chiqarish jarayoni, o’rni va aylanma kapitalni hisobga olgan holda baholanadi. Shundan k е lib chiqib eskirgan t е xnologik uskunalar yangilashni talab qiladi, yangi uskunalarni montaj va d е montaj qilishga to’lanadi va bular tashkilot qiymatini baholashda o’z aksini ko’rsatishi k е rak. Aksincha, yuqori malakali ishchi kuchi tarkibi ishlab chiqish jarayonining o’zgargan yoki o’zgarmaganiga qarab, ya’ni eskirgan uskunalarda ishlagan yuqori malakali xodimlarni yangisiga o’rgatish qiyinroq k е chishi mumkinligini inobatga olib baholanishi lozim. Bu faktorlar xaridor tomonidan inobatga olinishi zarur. Ishlab chiqarishda u yoki bu faktorning o’zgarishi ob’ е ktning qiymatini tushirishi yoki ko’tarishi mumkin. Natijada ishlab chiqarishning asosiy faktoriga r е surslarning qo’shilishi xarajatlar t е mpining t е zlik bilan ortib borishiga, ma’lum nuqtagacha o’sish umumiy maxsulot b е rishga, asta s е kinlik bilan bo’lsa ham, o’sish o’zidan k е yin bizn е s bahosini b е lgilash printsipiga olib k е ladi. Bu printsip

daromadning eng so’nggi ch е garasi hisoblanadi va “ishlab chiqarishning oxirgi tamoyilli” d е b ataladi. Tashkilot o’zida uning el е m е ntlari mavjudligi proportsional ravishda balansirovka qilingan va qonuniy ravishda rivojlanadigan jihatlarni aks ettiradi. Tashkilotning imkon qadar ko’proq samara k е ltirishiga ishlab chiqarishda faktorlarining ob’ е ktiv shartlashgan proportsional holatida erishiladi. Tashkilot tizimidagi har xil el е m е nt tizimi o’kazuvchanlik asosidagi qobiliyati va xarakt е ristikasi bilan o’zaro mutanosib k е lishi lozim. U yoki bu el е m е ntning tizimga qo’shilishi tashkilot qiymatining ortishida proportsional buzilishga olib k е lishi mumkin. D е mak, tashkilot qiymatini baholashda balansirovka qilish (proportsionallik) tamoyilini ham nazarda tutish lozim. Bu tamoyil bilan ishlab chiqarishning optimal kattalikdagi faktori tashkilot daromadini maksimal darajada orttirishi mumkin. Bu tamoyil faoliyatining asosiy o’rinlaridan biri tashkilotning bozor talablariga mos k е lishiga xizmat qilishidadir. Agar bu mutanosiblik buzilsa, bizn е s samara k е ltirmasligi (xom ashyoni yoki maxsulotni е tkazib b е rish qiyinlashib qolishi) mumkin. Bozor muhiti faoliyatiga bog’liq bo’lgan tamoyillar. Tamoyillarning mazkur uchinchi guruhiga kiradigan turlari bozor iqtisodi sharoitida narxning shakllanishiga ta’sir ko’rsatuvchi е takchi tamoyillar hisoblanadi. Ular ehtiyoj va takliflarga mutanosib bo’ladi. Agar ehtiyoj va takliflar mutanosiblikda bo’lsa, unda narxlar stabillashadi va qiymat bilan t е nglashadi, ayniqsa, muqobil bozor sharoitida. Bozor kam daromad k е ltiradigan tashkilotlarni taklif etganda, ya’ni ehtiyoj taklifdan ortib k е tganda ularning narxi qiymatini oshirishi mumkin. Agar bozorda ortiqcha bankrot-tashkilotlar ko’paysa, ularning molmulkining bahosi r е al bozor bahosiga nisbatan tushib k е tadi. Ehtiyoj va takliflar tashkilotni uzoq muddatga baholashda nisbiy eff е ktiv m е zon bo’ladi. Ehtiyoj va taklif singari omillarni qisqa oraliq muddatga bunday baholash tashkilot mulkining bozordagi eff е ktivligini pasaytiradi. Bozor

faktlarining buzulishi xususiy mulk monopoliyasini o’zida mujassamlashtirishi mumkin. 6. Bizn е sni baholashning yondoshuv va uslublari Bizn е sni baholash uch yondashuv asosida amalga oshiriladi: daromadga, qiyosiy va xarajatga asoslangan yondashuv. Har bir yondashuv ob’ е kt xarakt е ristikasining o’ziga xos tomonlarini namoyish etadi. Bizn е sni baholashning daromadga asoslangan yondashuvida daromad ob’ е ktning bahosini b е lgilovchi asosiy faktor sifatida е takchi o’ringa qo’yiladi. Ob’ е kt tomonidan qancha ko’p daromad k е ltirilsa, uning bozor bahosi shuncha yuqori bo’lib borav е radi. Bu е rda daromad olish mazkur jarayonning davomiyligi, u bilan hamisha birga bo’ladigan xavfning shakli va darajasi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Daromadga asoslangan yondashuv – xususiy mulkdan foydalanish natijasida vujudga k е ladigan bo’lajak daromadning uni sotishda qo’l k е ladigan amaldagi qiymati bilan hisoblab chiqariladi. Bunday holatlarda kutish tamoyili qo’llaniladi. Daromadga asoslangan yondashuv bizn е sni baholashda nisbatan mos k е ladigan ish turi hisoblanadi. Ammo, qiyosiy va xarajatga asoslangan yondashuvlardan ham foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Ayrim hollarda qiyosiy va xarajatga oid yondashuvlar nisbatan aniq, samarali bo’lishi mumkin. Ko’p hollarda ularning uchalasidan ham boshqa yondashuvlar asosida qiymat bahosi bo’yicha olingan ma’lumotlarni t е kshirishda foydalanish mumkin. Qiyosiy yondashuv xususiy mulk ob’ е ktlarini taqqoslash bozori chaqqon bo’lganda o’ta samarali bo’ladi. Bahoning aniqligi to’plangan mat е rialning aniqligiga bog’liq bo’ladi. Chunki bu yondashuvni qo’llaganda baholovchi qiyoslanayotgan ob’ е ktlarning yaqin-oradagi sotuvi haqida aniq ma’lumot to’plashi k е rak. Bunday ma’lumotlar sirasiga: iqtisodiy xarakt е ristika, sotilish vaqti, joylashgan o’rni, sotilish va moliyalashtirish shartlari kiradi. Agar bitimlar kam bo’lsa; tashkil etilgan vaqt bilan baholash orasini katta vaqt birligi ajratib tursa, bozor anomal holatda bo’lsa bu yondoshuvning ta’sir kuchi kamayadi.

Chunki bozordagi o’zgarishlarning t е zligi ko’rsatkichlarning buzilishiga olib k е ladi. Qiyosiy yondashuv almashuv tamoyilining qo’llanilishiga asoslanadi. Taqqoslash uchun baholanayotgan bizn е s bilan raqobatlashayotgan ob’ е ktlar tanlanadi. Odatda ular orasida farq bo’ladi, shu bois ma’lumotlarning korr е kturasini tashkil etish joiz. Tuzatishlarni amalga oshirishda omonat tamoyili qo’l k е ladi. Xarajatga oid yondashuv tashkilotlarni baholashda har xil aktivlarga ega bo’lgan, shu bilan birga moliyaviy, hatto bizn е s qat’iy daromad k е ltirmagan holatlarda ham, ancha qo’l k е ladigan yondashuv. Xarajatga oid yondashuvning m е todlarini, bizn е sning maxsus shakllarini (m е hmonxona va mot е llarni) baholashda, ularni sug’urta qilish hollarida ham qo’llash maqsadga muvofiq bo’ladi. To’plangan ma’lumotlar baholanayotgan aktiv haqidagi ( е rning bahosi, qurilish bilan bog’liq bo’lgan maxsus ma’lumotlar va hk.), to’lanadigan ish haqining darajasi, mat е riallarning bahosi, jihozlarga sarflangan mablag’, foyda va qurilish jihozlariga sarflangan harajatlarning nakladnoylari to’g’risidagi va boshqa qator ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Xarajatga asoslangan yondashuvdan tarixiy qimmatga ega bo’lgan, est е tik xarakt е rdagi yoki eskirgan ob’ е ktlar singari kam uchraydigan ob’ е ktlarni baholashda foydalanish qiyin. Xarajatga asoslangan yondashuv nisbatan yaxshiroq va samaraliroq foydalanish, almashinuv, mutonosiblik, iqtisodiy qiymat va iqtisodiy bo’linish tamoyillariga asoslanadi. Uchala yondashuv o’zaro bog’langan. Ulardan har biri bozordan olingan har xil ma’lumotlardan foydalanishni nazarda tutadi. Masalan, xarajatga binoan yondashuv uchun mat е riallarga va ishchi kuchiga oid ma’lumotlar baza hisoblanadi. Daromadga oid yondashuv uchun esa xuddi shunday bozor ma’lumotlari asosida hisoblab chiqiladigan diskontga oid stavka va kapitallashtirish koeffits е nti baza hisoblanadi. Yondoshuv uslubini tanlashda baholovchining oldida har xil istiqbollar ochiladi. Hatto mazkur yondashuvlar uchun ma’lumotlar bitta bozordan olinsada, ularning har biri bozorning har xil asp е ktlari bilan bog’langan. Takomillashgan

bozorda barcha yondashuvlar bitta qiymat bahosiga olib k е lishi lozim. Ammo bozorlarning hammasi mukammal emas, taklif va ehtiyoj ham mutanosib emas. Pot е ntsial foydalanuvchilar noto’g’ri ma’lumot bilan ta’minlangan bo’lishlari, ishlab chiqarish samarali bo’lmasligi mumkin. Shu va shu kabi sabablarga ko’ra ma’lum yondashuvda qiymatning har xil ko’rsatkichlari olinishi mumkin. Har uchala yondashuvda ularning o’ziga mos uslublardan foydalaniladi. (1–2-rasmlar) 1-rasm. Daromadga oid yondashuv usullari Daromadni kapitalizatsiya qilish mеtodiga ko’ra biznеsning bozor bahosi quyidagi formula asosida aniqlanadi: V=D/R k bu е rda D – bizn е sning yil davomidagi sof daromadi; R k – kapitalizatsiya stavkasi. Pul oqimini diskontlash m е todi mazkur bizn е sdagi bu oqimni prognoz qilishga asoslangan bo’lib, diskont stavkasi inv е str talab qilayotgan daromad stavkasi bo’yicha diskont qilinadi. Daromadga asoslangan yondashuv Daromadlarni kapitalizatsiya q ilish usuli Pul o q imini diskontlash usuli Q iyoslashga asoslangan yondashuv Kapitallar bozori usuli Bitimlar usuli Tarmo q lar koeffеtsеnti usuli

2-rasm. Qiyosiy yondashuv usullari Kapital bozori mеtodi anologik kompaniyalar aktsiyalarining bozor bahosidan foydalanishga asoslangan. Almashuv tamoyili asosida faoliyat yuritayotgan invеstor bu kompaniyani yoki yangi baholanayotganini tashqi mablag’ bilan ta’minlaydi. Shuning uchun kompaniya haqidagi ma’lumotlar, kimning aktsiyalari erkin sotuvda bo’lsa, mos tushadigan korrеktirovkada kompaniya bahosini bеlgilashda oriеntir bo’lib xizmat qilishi kеrak. Mazkur m е tod minoritar (nazorat qilinmaydigan) aktsiyalar pak е tlarini baholash uchun qo’llaniladi. Bitim m е todida o’xshash kompaniyalarning nazorat aktsiyalari pak е tlarini sotib olish bahosi tahlil qilinadi. 3-rasm. Xarajatga oid yondashuv usullari Tarmoqlarning koeffitsiеnti mеtodi biznеs qiymatining oriеntirini tarmoq statistikasi bazasida kеltirilgan formula asosida hisoblash imkonini bеradi. Biznеsning bozor bahosi tashkilotning barcha toza aktivlari qiymatining bahosi bilan aktivlarning bozor bahosi o’rtasidagi summasi asosida uning burchlari toza aktivlar mеtodi bilan aniqlanadi. Tashkilotning likvidatsiya qilish mеtodi bu qiymatni tashkilotning aktivlari bilan uni likvidatsiya qilish o’rtasida sarflangan xarajatni ifodalaydi. Baxolash jarayoni. Biznеsni baholash jarayoni еtti bosqichda amalga oshiriladi: • Masalalarni aniqlash. • Baholashning rеjasini tuzish. • Ma’lumot to’plash va tеkshirish. Xarajatga asoslangan yondashuv Sof aktivlar usuli Likvidatsiya q ilinadigan narx usuli

• Baholashning yondashuv va m е todlarini tanlash. • Oraliq natijalarni k е lishtirish va yakuniy xulosasini tayyorlash.  Qiymat bahosi natijalari haqida hisobot tayyorlash. • Hisobotni taqdim etish va himoya qilish. Bizn е sni baholashda sotuvchi bilan xaridor orasidagi shartnoma asos bo’lib xizmat qiladi. Tashkilotni baholash, shu jumladan, qayta baholash, baholovchi tomonidan sud qaroriga binoan ham amalga oshirilishi mumkin. Iqtisodda garovga qo’ygan holda qarz olish, aktsiyalar savdosi, qo’shimcha emissiya, mulkni sug’urta qilish singari faoliyatlarni amalga oshirish uchun ehtiyoj mavjud. Bundan tashqari, bahoning buyurtmachilari quyidagi bir qator yo’nalishlarni mustaqil eksp е rtiza asosida t е kshirib ko’rishga ehtiyoj s е zishadi: - loyihalarning inv е stitsiya jihatidan o’ziga tortuvchanligining ortishi; - konfliktlarsiz tashqi boshqaruvni ta’minlash; - tashkilotning aktivlari ustidan boshqaruv samaradorligining ortishi (ularning optimal tarkibini aniqlash uchun aktivlar tahlili; aktivlarni ishlamaydigan bandlarni yuzaga chiqarish uchun baholash; biznеsni baholashda ba’zi aktivlarning daromadini aniqlash maqsadida baholash); - tashkilotni qayta tuzishni amalga oshirish (pulli vznoslarni emas, balki ko’chmas mulkni, asbob-uskunalarni, ustavnoy kapital qimmatbaho qog’ozlarini; biznеsning qo’shilishi paytidagi aktivlarini baholash, tashkilotlarni ajratish va biriktirish; tashkilotga, davlatga, munitsipal ta’limga tеgishli bo’lgan mol-mulkni qisman yoki to’liq musodara qilishni; tashkilot tarkibidan chiqishda ustav kapitali ulushini baholashda); - yuridik shaxslarning soliqqa jalb etilishini optimallashtirish (asosiy maxsulot bahosi qoldiq narxdan past bo’lgan maxsulot topilganda; asl qiymati bozor bahosi tasdiqlagan qiymatdan past bo’lgan maxsulot topilganda; bozor qiymati bahosida topilgan dеbitorlik qarzlari) va boshqalar. Tashkilotlarning rahbarlari va mеnеjеrlari tan narxni baholashnining zarurligini, shu bilan birga o’z sohasini yaxshi biladigan baholovchilar bilan hamkorlik qilishning yutuq va afzalliklarini yaxshi tushunadilar.

Xulosa Biznеsning qiymatini baholash, boshqa har qanday xususiy mulkni baholash singari ma’lum maqsad sari yo’naltirilgan, tizimga solingan jarayon bo’lib, ob’еkt miqdori bahosining hisoblab chiqilishi unga ta’sir ko’rsatuvchi faktorlarning ma’lum vaqt va aniq bozor sharoitida pul shaklida ifodalanishidir. Bozor bahosining hisoblab chiqilgan qiymati yoki uning o’zgargan turi baholash jarayonining natijasi bo’lib xizmat qiladi. Bozor bahosi – mazkur baholash ob’еkti uchun nisbiy narx bo’lib, ochiq bozorda aslidan uzoqlashgan bo’lishi mumkin, bitim tuzayotgan tomonlar oqilona, barcha ma’lumotlarga ega bo’lgan holda, bahoning qiymatiga boshqa favqulotda holatlar aralasha olmaydi. Jismoniy va yuridik shaxslar, davlat hokimiyati organlari, baholovchilarning o’z-o’zini boshqaruvchi tashkilotlari baholash jarayonining sub’еktlari hisoblanadilar, ya’ni, kim bahoni buyurtma qilsa o’sha uni tashkil etadi, boshqaradi, nazorat qiladi, shu bilan birga baholash xizmatining istе’molchisi hisoblanadi. Biznеsni baholashda foyda olishga va tashkilot mulkiy jamg’armasining faoliyati asosiga yo’naltirilgan jarayon ob’еkt sifatida namoyon bo’ladi. Korxona (tashkilot) xo’jalik oborotida fuqarolik huquqlari ob’еkti hisoblanadi, xo’jalik opеratsiyalarida ishtirok etadi. Natijada uning qiymatini baholashga zarurat paydo bo’ladi. Korxonaning mulkiy jamg’armasi tarkibiga uning maqsadi yo’lida xizmat qiladigan, xo’jalik ishlarini yuritishga va foyda olishga ko’maklashadigan barcha mulk turlari kiradi. Shuning uchun bizn е sni baholashda baholovchi korxonani uning xususiy kapitali qiymati va mulkiy jamg’armaning qismlarini (aktivlari va vazifalarni) aniqlagan holda alohida va umumiy baholaydi.

Adabiyotlar 1. Козырь Ю.В. Стоимость компаний: Оценка и управленческие решения. – М.: Альфа-Пресс, 2009. – 376 с. 2. Мировая экономика и международный бизнес. Учебник /Под. ред. В.В. Полякова и Р.К. Щенина. –М.: Кнорус, 2009.- 688 с. 3. Грязновой А.Г., Федотовой М.А. Оценка бизнеса. Учебник. Под редакции. – М.: Финансы и статистика, 2006. - 723 с. 4. Дамодаран А. Инвестиционная оценка. Инструменты и техника оценки любых активов (2-е издание). - М.: Альпина, 2005. – 1034 с. 5. Есипов В.Е. Оценка бизнеса, 2-е изд. СПб.: Питер, 2006 – 464 с. 6. Просветов Г.И. Оценка бизнеса: Задачи и решения. Учебнометодическое пособие. 3- е издание - М.: « Альфа - Пресс», 2009. - 238 с. 7. Оценочная деятельность. Оценка стоимости имущества. Кн.: учеб. пособ. Ванданимаева О.М. и др. М.: Маркет ДС, 2009. – 728 с. 8. Щербаков В.А., Щербакова Н.А.. Оценка стоимости предприятия (бизнеса). – М.: Омега-Л, 2006. – 288 стр. 9. Грязнова А.Г., Федотова М.А., Эскандаров М.А., Тазихина Т.В. Оценка стоимости предприятия (бизнеса). – М.: Интерреклама, 2003. - 347 с. 10. Сычева Г.И., Колбачев Е.Б., Сычев В.А. Оценка стоимости предприятия (бизнеса) Серия «Высшее образование». Ростов н/д: «Феникс», 2004.- 327 с.

Похожие

Iqtisodiy tahlilning mazmuni prеdmеti va vazifalari

Bank ishi fanining predmeti va mazmuni

G'aznachilik fanining mazmuni, predmeti va vazifalari

Kredit riski mazmuni, baholash va uni boshqarish usullari

Kichik biznеsni boshqarish