logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экономика
  4. Аудит моҳияти, мазмуни ва ташкил қилиш асослари

Аудит моҳияти, мазмуни ва ташкил қилиш асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

177.5 KB
Скачать
Аудит моҳияти, мазмуни ва ташкил қилиш асослари Режа: 1. Аудит тўғрисида тушунча, бозор иқтисодиёти шароитида тутган ўрни. 2. Аудитни назорат тизимидаги ўрни ва ривожланиши 3. Аудитни мақсади, мазмуни, вазифалари. 4. Ўзбекистон Республикасида ауд иторлик назоратини ҳуқуқий асослари. 5. Аудит турлари. 6. Аудиторнинг ҳуқуқи ва бурчи. 1. Аудит тў ғ рисида тушунча , бозор иқтисодиёти шароитида тутган ўрни . Иқтисодий ислоҳатларни босқичма-босқич амалга оширилиши бозор элементларини иқтисодиётга жорий этила боришни бошқаришни ва мулк шаклини тубдан ўзгартиришини тақозо қилди. Мулкни нодавлатлаштириш мулкка бўлган муносабатини ўзгартирди унинг тўлиқлигини таъминлашда назоратини хар бир мулкдор зиммасига юклайди. Ўтган узоқ вақт ичида мулкни тўлиқлигини назорати бевосита давлат томонидан тузилган назорат ўтказиш режаларини тузиш бажарилишини ташкил қилиш билан ифодаланган бўлса, ҳозирга келиб амалга оширилган иқтисодий ислоҳатларни самараси ўлароқ ҳар бир мулк эгаси назорат шаклидан ўз ҳохиши билан фойдаланиш даражасига эришди. Ўта марказлаштирилган бошқариш тизимида ҳисоб ва назорат фақат ҳисобот тузиш учун хизмат қилиб келди. Корхона молиявий холатини таҳлил қилишда ҳисоб ва назорат ўз таъсир кучига эга бўлмай келди. Ҳозирги кунга келиб Республика иқтисодиётидаги иқтисодий ўзгаришлар, хорижий сармоялар кириб келиши, хусусийлаштиришнинг ривожланиши турли мулкчилик шаклидаги корхоналарнинг ташкил топиши бухгалтерия ҳисоботида ва назоратда ил\ор усулларни танлаш ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий қилиш имкониятларини яратди. Мустақиллигимизни ўтган даврида бу борада бир қатор ишлар амалга оширилди, шу жумладан бухгалтерия ҳисоби, харажатлар таркиби ва молиявий натижаларни шакллантириш тартиби аудиторлик фаолияти тў\рисида қонунлар қабул қилинди. Бундан асосий мақсад иқтисодиётни барча сохаларида амалга оширилаётган ислоҳатларни ҳисоб ва назоратидаги таъсирини оширишдир. Бозор муносабатлари ҳисоб ва назорат олдига янги иқтисодий усуллар ва талабларни яъни инвестиция, дивиденд, акциялари келтириб чиқаради, булар ёрдамида корхона фаолиятини ривожлантириш имкониятлари яратилади. Корхона бу талабларни бажариш меъёри қабул қилинган Қонун ва Низомларда ўз ифодасини топмоқда. Республикамиз иқтисодиётида турли мулкчилик шаклларининг пайдо бўлиши, корхоналарни чет эл инвестицияси билан ҳамкорликда фаолият кўрсатиш назорат тафтиш ишларини халқаро талаблар доирасида ташкил қилинишин талаб қила бошлади. Ҳар қайси ташкилот ва корхона хўжалик фаолиятини ташкил қилишда тегишли асосий ва оборот мабла\ларига эга бўладилар. Мабла\лар холати, уларнинг тўлиқлиги тегишли моддий жавобгар шахслар зиммасида бўлиб, бу тў\рида корхона бухгалтериясига белгиланган муддатларда моддий жавобгар шахслар товар ва моддий бойликларнинг харажати тў\рисида хисобот топширадилар.Хисобот кўрсаткичлари ёрдамида мабла\ларнинг ҳаракати ҳар бир моддий жавобгар шахс бўйича бухгалтерия ёзувлари орқали назорат қилиб борадилар.Назорат холати, қандай назорат усулидан фойдаланиш биринчидан мулк шаклига бо\лиқ бўлса, иккинчидан корхона ташкил қилиш имконияларига бо\лиқдир. «Аудиторлик фаолияти тў\рисида» ги (янги тахридаги) Қонунни қабул қилиниши (иқтисодий) назорат ишларини соддалаштиришга, унинг таъсир кучини оширишга ва эркин назорат усулини шакллантиришга қаратилган йўналишдир. Жамият тараққиётида, унинг хар бир босқичида шаклланган назорат тури шу жамият ривожи учун хизмат қилади ва унинг ёрдамида жамиятга тегишли хомашё, материал ресурсларнинг холати ўрганилади ва тўлиқлигини таъминлаш чора тадбирлари амалга оширилади. Узоқ йиллар давомида асосий назорат усули бўлиб тафтиш ўтказишдан фойдаланиб келишди. Бу усул режали иқтисодиётни бошқарувчи усул деб ҳам хисобланар эди.Тафтиш ишлари олдиндан тузилган ва тасдиқланган режа асосида ўтказилиши, тафтишчига турли топшириқ ва кўрсатмалар бериш йўли билан амалга оширилиши таъминланар эди.Назорат ўтказишнинг бундай усулида корхона ва ташкилотларнинг хўжалик фаолияти фақат бир томонлама яъни режа топшириқларини бажарилишини текшириш билан якунланар эди. Республикамизда ўтказилаётган иқтисодий ислоҳатларнинг самараси шундаки-мулкни нодавлатлаштиришга, уни ўз эгасига етказиб беришга эришилди. Мулкий эркинлик намоён бўлди. Ҳар бир мулк эгаси ўз мулкини тўлиқ назорат қилиш даржасига эришди.Мулк эгаси ўз мулкини тўлиқлигини таъминлаш мақсадида ўзи учун ишончли, бетараф назорат усулидан фойдаланиши мумкин.Бундай назорат тури аудит назоратидир.Аудит назорати Республикамизда ёш ва янги назорат тури ҳисобланиб, унинг жорий қилинши 90-йиллардан бошланди. Аудит назоратини жорий қилиш бевосита мулкни нодавлат шаклига ўтказиш даврига тў\ри келди.Бу дегани сўз аудитга қадар назорат ишлари паст савияда олиб борилган деган маънони билдирмайди, чунки тафтиш усули кенг қўлланилган.Тафтиш ва аудит назорати бир-бирига ўхшаш бўлса ҳам, улар тубдан фарқ қилади. Биринчи фарқи аудит бу мулк эгасининг яъни хўжалик юритувчи субъектнинг хоҳиши билан унинг талабига биноан тузилган шартномага асосан ўтказилди. Иккинчидан аудит назоратида фақат холатни текширибгина қолмай мулк эгасига хўжалик фаолиятини яхшилаш тў\рисида тегишли маслахатлар беради. Учинчидан хўжаликда амалга оширилган муомалаларини амалдаги қонунларга мос келишини белгилаб беради, иш фаолиятида йўл қўйилган камчиликларни бартараф қилишда ёрдам беради. Аудит ёрдамида ҳисоб-китобларни тў\ри юритилиши ҳисоб ва ҳисоботлар сифати, молиявий натижаларнинг тў\ри аниқланганлиги текширилади.Текшириш аудитор томонидан олиб борилади. Аудит лотинча сўз бўлиб, у эшитади, деган маънони билдиради.Аудитор тузилган шартнома асосида хўжалик юритувчи субъектнинг молиявий ҳолатини, ҳисоб-китоб ишларини тў\рилигини назорат қилиб, ўз хулосасини берувчи юридик шахс хисобланади. Ўзбекистон Республикасида «Аудиторлик фаолияти тў\рисида» Қонун қабул қилиниши ва бу соҳа бўйича малакали кадрлар тайёрлаш маъсулиятини янада оширади.Республикмизда кенг қулоч ёзган иқтисодиётни эркинлаштириш аудит назоратини янги қирраларини очиб берди ва 1992 йилда қабул қилинган аудиторлик фаолияти тў\рисидаги қонунга тегишли ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритилишини тақозо қилди. Ўзбекистон Республикасида 2000 йил 26 майда «Аудиторлик фаолияти тў\рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунга ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш ҳақида Қонун қабул қилинди. Янги тахрирдаги «Аудиторлик фаолияти тў\рисида» ги Қонун аудиторлик фирмаларининг ҳуқуқларини, мажбуриятларини, жавобгарлигини янада оширади.Қонуннинг 2-моддасида: «Аудиторлик фаолияти деганда- аудиторлик текширувини ўтказиш ва бошқа шу билан бо\ лиқ профессионал хизматлар кўрсатиш борасидаги тадбиркорлик фаолияти тушунилади. Давлат ҳокимияти ва бошқарув органларига аудиторлик фаолиятини амалга ошириш тақиқланади» деб белгилангандир. Корхона ва ташкилотлар, хўжалик юритувчи субъектларнинг асосий фаолиятини бошқариш. Ташкил қилиш асоси бўлиб уларнинг устави ҳисобланади. Уставга асосан аудиторлик ташкилотлари ўз хўжалик фаолиятини юритадилар ва амалдаги қонунларга, фармон ва низомларга мос ҳолда фаолият кўрсатадилар. Хўжалик юритувчи субъектларнинг иш фаолияти аудитор назоратидан ўтказилаётганда асосий эътибор амалдаги Қонунларга ва фармонларга риоя қилиш холатини аниқлаб олишга қаратилиши керак.Аудит назорати ёрдамида хўжаликда амалга оширилган хўжалик муомалаларининг қонунийлиги хўжлик фаолияти билан бо\лиқлиги аниқланади.Аудит фанининг объекти сифатида хўжалик юритувчи субъектлар, мулк эгалари тушунилади.Аудит назоратини ташкил қилиш, ўтказиш бўйича мулк эгаси аудит фирмаси билан шартнома тузиш ҳуқуқига эгадир. Аудит назорати ёрдамида молиявий ҳисоботни тў\рилигини, бухгалтерия ҳисоби маълумотларини қонунийлигини, мабла\ларнинг тў\рилигини назорат қилиш имконияти яратилди.Аудит ёрдамида мулк эгасининг иқтисодий аҳволи билан бо\лиқ маълумотлар ёритилиб, унга аудитор холис баҳо беради,йўл қўйилган камчилик ва нуқсонларни аниқлаб бартараф қилиш бўйича ўз маслаҳатларини беради. Аудит ўтказиш давомида аниқланган камчилик аудитор хулосасида ўз ифодасини топади. Демак, аудитнинг асосий мазмуни маълумотларни йи\иш ва белгиланган ўлчов бирликларида баҳолашдир. Аудит ўтказилиши, иқтисодий маълумотларни умумлаштирилиши бўйича ихтиёрий ва мажбурий аудитга бўлинади. Ихтиёрий аудит бевосита мулк эгасининг талабига биноан ўтказилиши, унда аудит мақсади, мазмуни, йўналиши бевосита манфаатдор томонидан белгиланади. Ихтиёрий аудит хўжалик фаолиятининг маълум бир йўналиши бўйича ёки тўлиқ ўтказилиши мумкин. Узбекистон Республикасида қабул қилинган «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги Қонуннинг 10-моддасида: «Қуйидагилар ҳар бир йили мажбурий аудиторлик текширувидан ўтиши керак: акциядорлик жамиятлари; банклар ва бошқа кредит ташкилотлари; суғурта ташкилотлари; инвестиция фондлари хамда юридик ва жисмоний шахсларнинг маблағларини жамлаб турувчи бошқа фондлар ҳамда уларнинг бошқарув компаниялари...». Мажбурий аудиторлик текширувининг буюртмаси бўлиб хўжалик юритувчи субъект ҳисобланади.Аудиторлик фирмасини танлаш бевосита хўжалик юритувчи субъект томонидан амалга оширилади. Мулк эгаси ўз мулкини холатини, хўжалик фаолиятини тўғрилигини доимо назорат қилиш мақсадида ихтиёрий, мажбурий аудиторлик назоратидан фойдаланиш мумкин. Республикамиз иқтисодиётида шаклланган мулкчиликни хилма-хиллиги, бозор иқтисодиёти муносабатларини шакллантириш аудиторлик назорати холатини такомиллаштириш, уни таъсирчанлигини ошириш, тарбиявий фаолиятини яхшилашга алоҳида аҳамият бермоқда. Аудиторлик назоратни зарурияти шундаки- биринчидан мулкни нодавлатлаштириш, иккинчидан иқтисодиётни ривожлантиришда чет эл инвестицияларини жалб қилинишидир. Аудиторлик назорати ёрдамида мулкка бўлган муносабатни ўзгариши, ҳисоботлар холати, амалга оширилган сарф-харажатларнинг махсулот таннархига тўғри ўтказилганлиги аниқланади. Аудиторлик назоратини ўтказишдан асосий мақсад- хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини тўғри ва холис баҳолашдир, шу билан бирга хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятида йўл қўйилган камчилкларни бартараф қилишда уларга йўл-йўриқларни кўрсатишдир. Ўзбекистон Республикасида янги таҳрирдаги «Аудиторлик фаолияти тўғрисида» ги Қонунни қабул қилиниши аудиторлик назоратига кенг эътибор берилганлигини назортни давр талабига мослаштириш учун қилинган тадбирлардан биридир. Қонуннинг 5-моддасида: «Аудиторлик ташкилоти аудиторлик фаолиятини амалга ошириш лицензиясига эга бўлган шахсдир.Аудиторлик ташкилотлари ўз фаолиятини амалга оширишда мустақилдир» деб белгилаб қўйилган. Демак, аудиторлик назоратини олиб боришда мустақил аудиторлик ташкилотлари хизматидан фойдаланилади. Ҳар бир иқтисодий фармациянинг ривожида мулкчилик муносабатлари алоҳида ўрин эгаллайди. Мулк шаклини ўзгартириш, мулкка бўлган муносабатларда ўз ифодасини топади. Бозор иқтисодиёти шароитида корхона ва ташкилотлар ўз-ўзини маблағи билан таъминлаб, фаолият кўрсатишларига алоҳида эътибор бермоқда. Аудит фанининг предмети деб, турли мулкчиликка асосланган корхоналар фаолиятини ўрганишга, хўжалик жараёнларини тўғрилигини аниқлашга шартнома муносабатларини бажарилишини ўрганишга айтилади. Аудит ёрдамида хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини тўғри баҳолаш амалга оширилган хўжалик муомалаларини тўғрилигини назорат қилиш имконияти яратилди.. Бу имконият ҳар икки томонлар ўртасида тузилган шартнома асосида ташкил қилинади. Аудит ёрдамида хўжалик юритувчи субъект фаолиятига холис баҳо берилади, ички имкониятлардан фойдаланиш, харажатларни камайтириш, маҳсулот таннархини арзонлаштириш, рақобатбардош маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун маслаҳатлар берилади.Аудит фани бир қатор иқтисодий фанлари билан шу жумладан «Бухгалтерия ҳисоби» , «Хўжалик фаолияти таҳлили», «Тафтиш ва назорат» фанлари билан ўзаро боғлиқдир. Аудит ўтказишда товар моддий бойликларни инвентаризация қилиш ҳужжатларини муқобил текшириш, баҳолаш усулларидан кенг фойдаланилади. Ўтказилган аудит натижалари аудиторлик хулосаларида ўз ифодасини топади.Аудит назорати ёрдамида мулк эгасига ёрдам бериш, назоратни таъсир кучини ошириш чоралари ишлаб чиқилади. «Биз давлатнинг назоратчилик ва бошқарувчилик функцияларини қисқартириш, унинг корхоналар хўжалик фаолиятига, биринчи галда хусусий бизнес фаолиятига аралашувини чеклашни иқтисодиётни эркинлаштириш йўлидаги асосий вазифалардан бири деб биламиз» 1 деб президентимиз кўрсатиб берди. Республикамизда ўрта ва кичик бизнесни ривожлантиришда, тадбиркорликни оширишда аудиторлик назортини ривожланиши алоҳида аҳамиятга эгадир. 2. Аудитни назорат тизимидаги ўрни ва ривожланиш тарихи. Дунё давлатларнинг иқтисодий салоҳияти XVII асрнинг охири XVIII асрнинг бошларига келиб ривожлана борди.Бу давр ишлаб чиқаришнинг ўсиши, савдо-сотиқни ривожланиши билан ҳарактерлидир.Иқтисодий салоҳиятни ўсиб бориши давлатлар ўртасидаги муносабатларни ривожланишига, мулкчилик шаклларига ҳам ўз таъсирини ўтказди, яъни турли мулкчилик шакллари ташкил топа бошлади.Бу жараёнда иштирок этиш рақобатбардошликни оширишга маблағлар холатини тўғри баҳолашда,дебитор ва кредитор қарзлари холатини аниқлашда, корхонанинг молиявий холатини аниқ ҳисоб-китоб қилишда бетараф бир мутахассис хизматидан фойдаланишни талаб қилган.Бу бетараф мутахассис аудитор ҳисобланади. Аудитор бу маблағлардан белгиланган меъёрлар бўйича сарфланишига, амалдаги қонун ва низомларга асосланганлигини тасдиқлаш мақсадида ёрдам 1 И.А.Каримов. Озод ва обод ватан эркин ва фаровон ҳ аёт –пировард ма қ садимиз. Т. «Ўзбекистон», 2000, 56- бет. берувчи, маслаҳат берувчи, тегишли кузатувлар олиб борувчи шахс ҳисобланади. Корхона ва ташкилотларнинг хўжалик фаолияти, айниқса молиявий холатини тўғри аниқлаш биринчи навбатда улардаги иқтисодий маълумотларга боғлиқдир, маълумотни аниқлиги бошқарувни осонлаштиради, маблағлардан унумли фойдаланиш имконини беради, ҳаражатларни тежаш, маҳсулот таннархини арзонлаштириш учун асос яратади. Иқтисодий маълумотларни тўғрилиги назоратни таъсир кучини оширишга, маблағларни тўлиқлигини таъминлашга рақобат муҳитини яратишда алоҳида аҳамиятлидир. Аудит /арб давлатларида молиявий назорат тури сифатида кенг қўлланилиб келинмоқда. Аудитнинг асосий мақсади корхона, ташкилот, хўжалик юритувчи субъектлар томонидан амалга оширилган хўжалик муомалаларини қонунийлигини текшириш, иқтисодий маълумотларни тўғрилигини аниқлаб бу тўғрида ўз хулосасини ёзиб беришдир.Хулосада кўрсатилган иқтисодий маълумотларнинг манбалари асосан бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботидаги кўрсаткичлар ҳисобланади.Назоратни тўғри ташкил қилинишида унга тайёргарлик кўриш, хужжатларни тартибга солиш ишларини бажариш талаб қилинади ва ҳар бир назорат тури иқтисодий маълумотларни умумлаштириш тартиби, узликсизлиги билан бир-биридан фарқ қилади. Назорат турини танлашда хўжалик юритувчи субъектлар мустақилдирлар.Ҳозирги даврда аудиторлик назорати кенг тарқалаётган мустақил назорат шакли сифатида фаолият кўрсатмоқда. Аудитни вужудга келишида мулк шаклини нодавлатланиши, турли мулкчилик шаклларини ташкил топиши алоҳида эътиборлидир.Акциядорлар бевосита корхона бошқарувчисига бўйсунувчи ҳисобчиларнинг молиявий ҳисоботларини тўғрилигини тасдиқлашда, ишончли ҳисобот олишда, аудитор хизматидан фойдаланганлар. Ишончли ҳисобот хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини тўғри баҳолашга, мулкдан тўғри фойдаланишга,тижорат ишларини самарасини оширишга ёрдам беради. Иқтисодий манбаларга асосланган ҳолда айтиш мумкинки аудиторлик назорати дастлаб Буюк Британияда ташкил топган бўлиб, унинг ташкил топишида ишлаб чиқаришни, товар айланиши ривожланиши, мулкий муносабатлардаги ўзгаришлар алоҳида ўрин эгаллаган. Аудит назорати тўғрисида 1844 йилда тегишли Қонун ва йўриқномалар (ишлаб чиқилган) қабул қилинган.Бунда кутилаётган асосий мақсад бухгалтерия ҳисобидаги ёзувларни тўғрилигига холисона баҳо беришдир. Америка Қўшма Штатларида аудиторлар ассоциацияси 1885 йилдан ташкил қилина бошланди.Аудиторлик назорати республикамизда 1990 йиллардан жорий қилина бошланди.Лекин бу назорат турини Ўрта Осиё республикаларида қадимдан шаклланганлиги тўғрисида профессор Н.Санаев томонидан чоб қилинган «Аудит» дарслигида шундай дейилади: «Ўрта Осиё республикаларида, хусусан, Буюк Ипак йўли ўтган мамлакатларда ҳам аудит қадимдан қўлланилган» 2 Республика иқтисотиётидаги туб ўзгаришлар, ислоҳатларни босқичма- босқич амалга оширилиши хужалик юритувчи субъектлар фаолиятида бошқариш усулларидан самарали фойдаланишни жорий қилишга ҳаракат қилмоқдалар.Бу жараён назорат усулларини эркинлаштиришни талаб қилмоқда.Бозор иқтисодиёти шароитида бундай назорат тури бўлиб аудит назарияси ҳисобланади. Аудит назарияси ёрдамида корхона, ташкилотларнинг хўжалик фаолияти, молиявий холати ўрганилади, хисоб ташкил қилиш ишларини амалдаги Қонунларга мос келиши текширилади. Аудиторлик назортига бўлган талаб республика миқёсида йилдан-йилга ортиб бормоқда, бундан хулоса қилиб айтиш мумкинки, мулк эгалари ахборотдан фойдаланувчилар билан ўзаро боғлиқ эканлигини билдирмоқдалар.Назоратни бу турини олиб борувчилар аудиторлар деб ҳисобланади ва ўз фаолиятида бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботдаги ёзувларни тўғрилигини холис баҳолаб беради.Ҳар бир мулк эгаси ўз мулкини тўлиқлиги, уни ривожлантириш, маблағини кўпайтириш мақсадида харажат қилади.Қилинган харажатни тўғрилигини бевосита назорат шакли билан тартибга солинади. Ривожланган давлатларда назорат турининг асосини аудит назорати ташкил қилади./арб давлатларида қарийб 180 йилдан бери аудит назорати фаолият кўрсатиб келмоқда.Собиқ СССР да назорат шундай ташкил қилинган эдики,унинг бош вазифаси сиёсатдан,режали иқтисодиётдан келиб чиққан ҳолда фаолият кўрсатар эди.Унинг асосий йўналиши белгиланган режа асосида олиб борилар,фақат жазолаш,жазога тортишга қаратилган деб айтиш мумкин,яъни назоратни тарбиявий аҳамияти пасайиб кетган эди. Республика иқтисодиётини эркинлаштириш даврида аудиторлик назоратини кенг жорий қилиниши биринчидан-мулкдорлар холатини тўғри баҳолашга яқиндан ёрдам берса, иккинчидан-назоратни тарбиявий ва таъсирчан кучини ошириб беради. Аудит назорати иқтисодий фанлар билан шу жумладан «Бухгалтерия ҳисоби», «Иқтисодий таҳлил» фанлари билан бевосита боғлиқдир.Аудиторлик назоратида иқтисодий фанларнинг усулларидан фойдаланиш текшириш натижаларини тўғрилигини таъминлаш учун хизмат қилади. Корхона ва ташкилотлар хўжалик фаолиятини амалга оширилиши, бевосита маблағлар ҳаракати билан боғлиқдир. Маблағларнинг ҳаракати, жойланиши ишлаб чиқариш,таъминот ва реализация жараёнида намоён бўлди. Иқтисодий фанларда бевосита маблағлар ҳаракати, ишлаб чиқаришни ташкил қилиш, маҳсулот сотиш, корхоналарнинг молияви холати ўрганилади. Корхона маблағларининг ташкил топиши, жойланиши ва уларнинг манбалари бухгалтерия ҳисоби ёрдамида ўрганилади.Маблағлар 2 Н.Санаев. Р.Нарзиев. Аудит.Т. «Шар қ » Н. 2001йил, 11 бет. холатига таъсир қилувчи омиллар эса хўжалик фаолияти таҳлили фанида ўрганилса, уларни тўлиқлигини таъминлашда тафтиш ва назорат, аудит фани ёрдамида амалга оширилади. Аудитни асосий мақсади амалга оширилган хўжалик муомалаларини амалдаги қонунлар асосида бажарилганлигини назорат қилиш,товар моддий бойликларини тўлиқлигини таъминлашдир. Аудит бевосита бухгалтерия ҳисоби фани билан боғлиқдир,чунки корхона маблағларининг ҳаракати бухгалтерия ҳисоби счётларида тегишли хужжатларга асосан ўз ифодасини топади. Аудит назорати ёрдамида уларнинг тўғрилиги текширилади. Ўзбекистон Республикасида «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги Қонунни қабул қилиниши аудиторлик хизматига бўлган талабни юқори эканлигидир. Аудиторлар ва аудиторлик фирмалари давлат рўйхатидан ўтиб, тегишли лицезияга эга бўлгандан кейингина иш фаолиятларини бошлашлари мумкин. Аудиторлик фани билан камида 3 йил иш стажига эга бўлган асосий бухгалтерия ҳисоби ва назорати бўйича Олий маълумотли мутахассислар шуғулланиши мумкин. Аудиторлар бухгалтерия ҳисоби, тафтиш, назорат ва иқтисодий таҳлил бўйича юқори малакага эга бўлишлари керак. Аудитор текшириш натижаларини умумлаштириб ўз натижаларини беради. Аудиторлик фаолиятида бошқа мутахассислик бўйича ходимлар талаб қилинса, у холда тегишли мутахассис-экспертлар хизматидан фойдаланиш мумкин. Эксперт хулосаси текшириш натижаларига ўз таъсирини ўтказади. Аудиторлик фаолияти давомида турли йўналишдаги мутахассислар хизматидан фойдаланиш мумкин.Ўзбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги (янги тахрирда) Қонунида: «Аудитор – аудитор малака сертификатга эга бўлган жисмоний шахсдир.Агар аудитор аудиторлик ташкилотининг штатида турган бўлса ёки аудиторлик ташкилоти билан фуқаролик-ҳуқуқий тусдаги шартнома тузган бўлса у аудиторлик текшируви ўтказишга жалб этилиши мумкин» деб белгиланган. Аудитор ва аудиторлик фирмаларининг асосий мақсади корхона ва ташкилотларнинг иқтисодий фаолиятини тўғри баҳолашга амалдага Қонунларга риоя қилинганлигини аниқлашга, бухгалтерия ҳисоби ва ҳиоботларни ишончли эканлигини тасдиқлашга қаратилгандир.Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисобот кўрсаткичларини назоратни ижобий баҳолашда Вазирлар Маҳкамаси, Молия Вазирлиги, Давлат солиқ бошқармаси томонидан қабул – қилинган меъёрий хужжатлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. 3. Аудитнинг мақсади, мазмуни, вазифалари. Мамлакатимизда амалга оширилаётган иқтисодий имкониятларнинг ислоҳатларнинг устивор натижаларидан бири, мулкий муносабатларда намоён бўлмоқда.Биз йиллар давомида келган давлат мулки, нодавлат шаклидаги мулкка айланди.Иқтисодиётни эркинлаштириш учун шарт- шароитлар яратилмоқда. Ҳар бир мулк эгаси биринчи мулкдан самарали фойдаланишни асосий мақсад қилган ҳолда фаолият кўрсатади ва ўз фаолиятини натижаси сифатида фойдали ишлашни, фойда кўришни асосий мақсад деб ҳисоблайди.Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини холис текшириб бериш, иш фаолиятини яхшиланишига тавсия берувчи, хато ва камчиликларни аниқ кўрсатиб берувчи аудит республикмиздаги янги назорат туридир. Бозор муносабатларига мос холда фаолият кўрсатиш шароитида аудит ва аудитор хизматига бўлган эҳтиёж вужудга келади.Бу эҳтиёжни қондириш тегишли тайёргарликка эга бўлган, етарли иқтисодий билимлар билан қуролланган аудиторларга бўлган талабларни оширади. Аудит ёрдамида корхоналарнинг молиявий фаолияти, натижалари ўрганилади, таҳлил қилинади. Натижалари асосида тегишли қарорлар қабул қилиш имконияти яратилади. Аудит ёрдамида ўз фаолиятини амалдаги қонунларга мос холда ташкил этилганлиги, қабул қилинган қарорларни бажарилиши ўрганилади.Аудит корхона, ташкилот фаолиятини аниқ баҳолашда ишлатиладиган назорат туридир. Бу назорат турини ўзига хос хусусияти шундаки мижоз ўз ихтиёри билан аудит фирмасини танлаш имкониятига эга бўлади. Президентимиз И.А. Каримов 2000 йил 11 февралда бўлиб ўтган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузасида: «Биз бозор иқтисодиёти асосларини яратдик, лекин, рўй-рост айтиш керакки, бозор иқтисодиётига хос янгиликлар ва ислоҳатлар расмиятчилик билан олиб бормоқда, кўп ҳолларда хўжа кўрсинга амалга ошириляпти. Асосан ном ўзгаряпти-ю мазмун моҳият ўша-ўша эскилигича қолмоқда.» 3 деб тўғри баҳо берди.Бундай холатда аудит назоратини ташкил қилишда ҳам учратиш мумкин.Мамлакатимиз чуқур иқтисодий таназзулдан ўтиб олди, кўп укладли иқтисодиёт шаклланди. Бу давр назоратни янги шакли ҳисобланган аудит ҳарактерлидир.Назорат турларини давр талабига мос келтиришдаги йўл қўйилган камчиликлардан бири назоратни таъсир кучини пасайиб кетганлигига айтиш мумкин. «Аудиторлик фирмалари ўтказаётган тафтишларда кўп хато ва камчиликларга йўл қўйилмоқда.Улар аксарият ҳолларда хўжалик субъектларини тузилган шартномалар асосида эмас, балки назорат идораларининг кўрсатмаларига биноан тафтиш қилмоқдалар.» Бундай холатларни бартараф қилишда «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги Қонун асосида фаолият кўрсатиш талаб қилинади. Аудиторлик назоратидан кутилаётган асосий мақсад мулк шаклидан қатъий назар хўжалик фаолиятини ташкил қилишда, бошқаришда, Республикада амал қилинаётган Қонун меъёрий хужжатларни бажарилишини таъминлаш бўлса, иккинчидан белгиланган тўловларни ўз вақтида, тўғри тўланишини тахлил қиладилар. 4. Ўзбекистон Республикасида аудиторлик назоратини ҳуқуқий асослари 3 И.А. Каримов Озод ва обод ватан эркин ва фаровон щаёт пировард ма қ садимиз. Тошкент. «Ўзбекистон» 2000 йил. 77-102 бетлар. Ўзбекистон Республикасининг мустақил деб эълон қилиниши, унинг иқтисодий-ижтимоий йўналишида туб ўзгаришлар олиб келди. Дунё давлатлари тажрибасини ўрганиб, унинг ижобий томонларини ривожлантирган ҳолда янги аср бўсағасида бозор иқтисодиёти сари дадил қадам ташлади. Бозор муносабатларига ўтишнинг асосий 5 тамойили ишлаб чиқилди ва ҳаётга тадбиқ этилмоқда.Президентимиз томонидан ишлаб чиқилган 5 тамойил Республикамиз иқтисодиётида алоҳида ўрин эгаллаганлигини ҳаётни ўзи тасдиқламоқда.Тамойилларни ҳаётга тадбиқ қилиниши натижасида Республикада саноат, қишлоқ хўжалиги, иқтисодиётни бошқа сохалари МДҲ давлатларига нисбатан салмоқли ривожланмоқда. Президентимиз И. А. Каримов ўзининг «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида» асарида кўрсатиб берганидек: бозор муносабатларига қийинчиликларсиз ва ижтимоий зиддиятларсиз силлиқина ўтиб бўлмаслигини бошқа мамлакатларнинг тажрибаси кўрсатиб турибди.Шу сабабли бозор механизмини жорий этишдан аввал одамларни ижтимоий химоялаш бўйича кучли эхтиёж чора -тадбирларини олдиндан кўриб қўйилиши объектив заруратдир.Шундай экан олға сурилган ночор гурухларнинг ижтимоий ҳимоялашга алохида аҳамият берилмоқда, бир қатор тадбирлар амалга оширилмоқда. Тадбирларни тўлиқ бажарилишини таъкидлаганда,ахолини турмуш тарзини баҳолашда назоратни тўғри ташкил қилиш,уни таъсирчанлигини ошириш, тарбиявий салохиятни баҳолаш алоҳида ахамиятлидир.Йиллар давомида назоратни турли усул ва шаклларидан фойдаланиш назорат туридан қатъий назар унинг бош мақсадини хаспушлаб келди, назоратни сиёсий кучга айлантириш амалга оширилди.Республикамизда амалга оширилган хусусийлаштириш, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш яъни мулкка бўлган муносабатни ўзгартириш,корхоналарнинг хўжалик фаолиятини тижорат асосида аудиторлик фаолиятидан ўтказиш, корхоналар ахборотларидан мустақил фойдаланишни ташкил қилишда аудиторлик текширувини талаб қилади. Аудиторлик текширув Республикамизда амал қилинган назорат турининг ташкил топган ва хозирда ривожланаётган назорат шаклига айланди.Бозор иқтисодиётига ўтган давлатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, ишончли маълумотни беришдан давлат ва тижорат тизимида холи бўлган томондагина олиш мумкин.Назоратни Республикамиздаги ёш тури ҳисобланган аудитнинг хусусияти унинг мустақиллигидадир. Ҳозирги кунда мавжуд бўлган назорат турларини яхшилаш хужалик фаолиятини молиявий холатини текширишдаги камчиликларни бартараф қилиш, текширишлардаги параллелликларни йўқ қилиш ҳамда тадбиркорликнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мақсадида Република Президентининг 1998 йил 19 ноябрдаги «Хўжалик юритувчи субъектларни текширишни ташкил қилишни тартибга солиш тўғрисида» ги фармонида «аудиторлик текширишларни ўтказиш бўйича сарф харажатлар ана шу текширишларни тайинланган ташкилотлар томонидан қопланади» деб белгилаб қўйилган.Фармонни қабул қилиниши Республикамизда тафтиш, назорат ва аудитни янада ихчамлаштириш, унинг таъсирчанлигини оширишга хизмат қилади. Узбекистон Республикасининг халқаро миқёсдаги обрў-эътибори дунё давлатлари томонидан тан олинмоқда ва унинг иқтисодий салоҳиятидаги ижобий ўзгаришлар бошқа давлатлар томонидан ўрганилмоқда, тахлил қилинмоқда Республика иқтисодиётини ривожлантиришда президентимиз томонидан ишлаб чиқилган иқтисодий ислоҳатлар давр талаби,ривожланиш учун қўйган пойдевор вазифасини бажармоқда. Мамлакатимизда иқтисодий ислоҳатларни босқичма-босқич амалга ошириш ўз самарасини бермоқда. Эришилган ютуқларни мустаҳкамлаш, йўл қўйилган камчиликларни тахлил қилишда назорат турларини туғри ташкил қилиш давр талабига айланмоқда. Иқтисодиётни эркинлаштириш, тадбиркорликни кенг ривожлантириш, назорат ишларини таъсирчанлигини ошириш уни бошқариш жараёнидаги фаолиятни такомиллаштириш мақсадида юқорида «аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги қонунда қўшимча ва ўзгартиришлар киритиш зарурати туғилди.Бу масалани кўриб чиққан Олий Мажлис Қонунни янги тахрирни тасдиқлади. «Аудиторлик фаолияти тўғрисида» (янги тахрирда) қонун қабул қилишди. Қонунга асосан аудит мустақил равишда мулк эгасининг молиявий холатини, ҳисоботини тахлил қилиш, экспертиза ўтказиш йўли билан амалга оширилади.Хўжалик муомалаларини амалдаги Қонун ва йўриқномаларга мос келишини аниқлаш мақсадида ўтказиладиган назорат туридир. «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги Қонунда бухгалтерия ҳисоби, ҳисоботларни тасдиқловчи баланс, фойда ва зарар тўғрисидаги ҳисоботлар билан биргаликда улардаги маълумотларни ишончлигини таъминлашда ишлатилишига алоҳида эътибор берилган. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1993 йил 3 майдаги 198 сонли «Корхоналарда молиявий назорат ва уни хўжаликлар ҳисобга жорий қилишда аудиторлик молия назоратининг шакллари» қарорида аудиторлик фаолиятини шартнома асосида ташкил қилиш кўрсатилган. 1993 йил 17.06. 293-сонли «Аудиторларни ва аудиторлик фирмаларининг давлат рўйхатига олиш тўғрисида» Низомни Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси қарор қабул қилди. Қарори асосан аудиторлар ва аудиторлик фирмаларини давлат рўйҳатига олиш учун улар қуйидаги ҳужжатларини тақдим этадилар: -аудитор ва аудиторлик фирмасини давлат рўйҳатига олиш учун ариза: -аудиторлик фирмалари томонидан таъсисчиларнинг уларни ташкил этиш тўғрисидаги шартномаларнинг нотариус тасдиқлаган нусхаси. -янги ташкил этиладиган аудиторлик фирмалари учун уларда бино ва зарур усканалар мавжудлигини тасдиқловчи хужжатлар ва бошқа хужжатлар. -аудиторларнинг ва аудиторлик фирмаларини рўйхатга олиш билан боғлиқ барча хужжатлар илова қилинган ҳолда ариза берилган кундан бошлаб 30 кун ичида амалга оширилади. -Республикада текширишларни тартибга солиш, текширишларни секин камайтириш, уларда мавжуд бўлган параллеллик ва такрорланишларни бартараф этиш, тадбиркорликни ҳуқуқий асосларини ҳимоя қилиш манфаатларини Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримовнинг 1998 йил 19 ноябрдаги «Хўжалик юритувчи субъектларни текширишни ташкил қилишни тартибга солиш тўғрисида»ги фармонда мулкчилик шаклидан қатъи назар хўжалик юритувчи, ҳамда тадбиркорлик тузилмаларини молия хўжалик фаолиятини тафтиш қилиш бир йилда бир марта амалга оширилиши ва 30 календар кунидан ошмаслиги, аудиторлик текширишларни ўтказиш бўйича сарф харажатлар ана шу текширишни таъминланган ташкилотлар ҳисобида қонланиши фармонда белгилангандир. Ўзбекистон Республикасида қабул қилинган «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги қонунни (янги таҳрирдаги ) аудит ва аудиторни мақсади, вазифалари белгилаб берилган. Қонунни 2 моддасида: «Аудиторлик фаолияти деганда аудиторлик ташкилотларнинг аудиторлик текширувларини ўтказиш ва бошқа шу билан боғлиқ профессионал хизматлар кўрсатиш борасида тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш таъқиқланади» деб белгилангандир. Аудит назоратни корхонада молиявий ресурслардан самарали фойдаланиш тўлиқлигини таъминлаш, ички имкониятларини ишга солиш, солиқ тўловларини ўз вақтида тўғри тўланганлигини аниқлаш ва тахлил қилиш, молиявий натижаларни аниқлашда, харажатларни камайтириш имкониятини беради. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Аудиторлик фаолиятини такомиллаштириш ва аудиторлик текширувларининг аҳамиятини ошириш тўғрисида»ги 2000 йил 22 сентябр 395-сонли Қарорида «бухгалтерия ҳисобини юритиш ва ҳисобот тузиш аудиторлик ташкилоти томонидан амалга ошириладиган микрофирмаларнинг молия-хўжалик фаолияти солиқ органлари ва бошқа назорат органлари томонидан тегишли аудиторлик ташкилоти албатта жалб қилинган холда текширилади.Бунда молиявий хисоботнинг тўғрилиги учун аудиторлик ташкилоти жавоб беради» деб белгиланган. Қарорда аудиторлик хулосаларини солиқ органлари ва бошқа назорат органлари томонидан ҳисобга олиш тартиби, мажбурий ундириш тартиби, аудиторлик ташкилотларига лицензия бериш тартиби белгилангандир. 5 Аудит турлари. Ички ва ташқи аудит тўғрисида тушунча ва ташкил қилиш асослари. Ҳар корхона ва ташкилот ўз хўжалик фаолиятини тасдиқланган Низом асосида олиб борилади. Низомда корхона фаолияти тўлиқ ўз ифодасини топади ва амалдаги қонунларга риоя қилиш, уларни бажарилишини таъминлашга алоҳида аҳамият берилади. Корхонага таълуқли бўлга маблағлар тегишли моддий шахслар зиммасига юкланган бўлиб, улар ўз зиммасига юкланган бўлиб, улар ўз зиммасидаги мулкни тўлиқлигини таъминлаш холати бўйича ҳисобот тузадилар. Моддий жавобгар шахсларнинг хисоботида улар томонидан хисобот даврида кирим қилинган товар ва моддий қийматлар миқдори ва суммаси бўйича алоҳида-алоҳида кўрсатилади. Тузилган хисобот белгиланган муддатларда бухгалтерияга топширилади. Демак товар ва моддий қийматларнинг бирламчи ҳаракатини тасдиқловчи ҳужжат бўлиб моддий жавобгар шахсларнинг ҳисоботи (асос бўлади) ҳисобланади.Ҳар бир хисоботда товар ва моддий бойликларнинг ҳолати тегишли хужжатлар билан асосланган ҳолда хисоботда кўрсатилади. Бухгалтерия ҳисобини ташкил қилиш асосида моддий жавобгарлик тамойили ва ҳисоботлар асос қилиб олиниши керак.Назорат ишларини ўтказишда ҳисоботларни ўз вақтида тузилиши ва топширилиши, уларда кўрсатилган маблағлар ҳаракатини тасдиқловчи ҳужжатларни тўғри расмийлаштирилганлиги, корхона фаолияти билан боғлиқлигига алоҳида эътибор талаб қилинади. Иқтисодий адабиётларда берилган шархларга асосан аудит назоратини объекти қилиб корхона ва ташкилотларнинг, хўжалик юритувчи субъектларнинг хўжалик муомалалари олинади деб кўрсатмалар мавжуд.Лекин шу кўрсатмалар асосида аудит турларини изохлашда айрим камчиликлар мавжуд.Бизнинг фикримизча аудитни турларга ажратишда ҳисоб турларига асосланиш, уларни ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан холда ўрганиш ва тавсия қилиш мақсадга мувофиқдир.Юқоридаги фикрдан келиб чиққан холда аудит назоратини ўтказилиши бўйича ички ва ташқи аудитга, хўжалик муомалаларини текшириш ва қамраб олиш холатига қараб операцион, олдиндан ўтказиладиган, молиявий аудитга бўлишни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Ички аудит назорати корхона бош бухгалтери ва бошқа бўлимлар билан ҳамкорликда фаолият кўрсатади. Ички аудит фаолиятини ташкил қилиш, бошқариш бевосита корхона раҳбари зиммасига юклатилади.Ички назоратни ташкил қилиш учун раҳбар нормал шароит яратиб бериши керак. Ички аудит бошқарув ҳолатини такомиллаштиришда, ресурслардан самарали фойдаланишни аниқлашда, корхона ичида иқтисодий ўзгаришларни амалга оширишда кенг ишлатилади.Ички аудитнинг моҳияти шундаки, у бевосита корхона раҳбари ёки унинг ходими томонидан ўтказилади. Ички аудитнинг асосий мақсади бошқаришни такомиллаштириш, маҳсулот ишлаб чиқаришга сарф қилинадиган харажатлардан унумли фойдаланиш, корхона раҳбарини иқтисодий маълумотлар билан таъминлаш, ишлаб чиқариш холатини назорат қилиш бўйича тегишли тадбирларни амалга ошириш учун имконият берадиган ахборот ва маълумотларни йиғиб таҳлил қилишда ўз самарасини беради. Ички аудит ёрдамида маҳсулот ишлаб чиқариш сифатини яхшилаш имкониятлари ўрганилади, ходимларни иш фаолияти назорат қилинади. Ички аудитор хўжалик фаолиятини яхшиланиши бўйича назорат ишларини олиб боради. Ички аудит ёрдамида товар ва моддий бойликларнинг тўлиқлиги улардан самарали фойдаланиш бўйича ишлари ўтказилади.Ички аудитор корхона раҳбарига бевосита ҳисобот беради режа топшириқларини бажарилишини назорат қилади. Корхона ва ташкилотларда хўжалик фаолиятини назорат қилишда ички ва ташқи аудитдан фойдаланиш мумкин, ички аудит ишлари бевосита корхона штат бирлигида тегишли лавозимни эгаллаб турган шахс томонидан ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил №198 «Молиявий назоратни мустаҳкамлаш ва хўжаликларга тадбиқ этиш тўғрисида»ги қарорига асосан аудит назоратининг муҳим йўналишига айланиши керак. Ички аудит ёрдамида ҳисоб кўрсаткичлари билан ҳисобот маълумотларини бир-бирига мос келиши аниқланади. Йиғилган маълумотлар ёрдамида корхона фаолиятида йўл қўйилган хато ва камчиликлар уларни бартараф қилиш чора тадбирлари ишлаб чиқилади. Ички аудитни асосий мақсади, ишлаб чиқаришни тўғри ташкил қилиш, сифатли маҳсулотни ишлаб чиқаришни таъминлаш, сарф-ҳаражатларни камайтириш ва меҳнат унумдорлигини ошириш мавжуд ресурслардан самарали фойдаланишни таъминлашдир. Ички аудит ёрдамида бошқарув аппаратини такомиллаштириш, маҳсулот сифатини ошириш чора тадбирларини таҳлил қилиб, маҳсулотни сотиш имкониятлари ўрганилади. Ташқи аудит бевосита корхона фаолиятини чуқур ўрганиш, назоратни мустақиллигини таъминлаш, мақсадида олиб борилади. Ички аудит холатини талабга жавоб беришини аниқлайди, амалдаги қонун ва низомларга асосланган холда иш кўради. Ташқи аудитда ўтказилган текшириш натижалари бўйича аудитор вазирлик, идора ёки ижтимоий ташкилотларга ҳисобот бермайди. Хўжалик фаолиятида амалга оширилаётган муомалалар турлича бўлиб уларда товар - моддий бойликларнинг ҳаракати ифода қилинади. Мулк эгаси ўз мулкини тўлиқлигини таъминлаш мақсадида муомала назоратини олиб бориши керак. Кўп холларда муомала назорат, корхона бош ҳисобчиси томонидан ҳам олиб борилади. Муомала назорат қилишдан мақсад, маблағлар ҳаракатини тўғри ташкил қилиш, тўлиқлигини таъминлашдир. Муомала назорати маълум вақт бирлигида ўтказилади,унинг натижасида корхона фаолиятини умумлаштирувчи маълумот олиш имконияти яратилмайди. Оперция назорати бевосита корхона ходими томонидан умумлаштирилмайди ва тегишли далолатнома билан расмийлаштирилмайди. Муомала назорати натижаларини ўрганишда асосий мақсад хўжалик фаолиятини яхшилашда ички имкониятларни аниқлашдир. Муомала назорат ўтказиш тартиби расмийлаштириш амалдаги қонун моддаларида тўлиқ ўз ифодасини топмаган. Аудит назоратини ўтказиш, натижаларини умумлаштириш тартиби белгиланган амалдаги қонунлар асосида олиб борилади. Аудит натижалари ўрганилади, унинг оқибатида корхонадаги амалга оширилган хўжалик муомалаларининг тўғрилиги текширилади. Текшириш натижаларини аниқлашда муомала назорат натижалари ҳисобга олинмайди, фақат тегишли ҳужжатлар асосида амалга оширилган хўжалик муомалаларининг холати белгиланган муддатлар бўйича узлуксиз олиб борилади. Аудит назоратини ўтказиш муддатлари ҳар иккала томонлар ўртасида келишилади. Аудит ва тафтиш республикамизда йиллар давомида қўлланиб келинган назорат тури ҳисобланади. Лекин тафтишга қараганда аудит назорати янги ташкил топган деб ҳисобланади. Аудит ва тафтишнинг мақсади товар ва моддий бойликларни тўғрилигини таъминлаш, бухгалтерия ҳисобидаги ёзувларни тўғрилигини, моддий жавобгарликни ташкил қилишдаги хато ва камчиликларни аниқлаш билан бирга бухгалтерия ҳисоботини аниқ ва исботли тузилганлигини текширишдир. Тафтиш ўтказилиши бўйича ички ва ташқи тафтишга бўлинади. Ички тафтиш бевосита савдо, ишлаб чиқариш корхонасининг вакили томонидан ўтказилса, ташқи тафтиш вазифалари бошқармалар томонидан ўтказилади. Тайинланишига қараб тафтиш режали ва режадан ташқари кўринишларга олиб борилади. Корхона ва ташкилотларда белгиланган режа топшириқларни бажаришда,маблағлардан самарали фойдаланишда, товар ва моддий бойликларни тўлиқлигини таъминлашда хужжатли тафтиш ўтказиш талаб қилинади. Хужжатли тафтиш деб, ташкилот хўжалик фаолиятини маълум бир давр ичидаги холатини ҳисоб ва ҳисобот кўрсаткичларига асосланиб ҳар томонлама чуқур текширишга айтилади. Тафтиш ва аудитни бир-бирига ўхшашлиги ҳар икки назорат турида ҳам амалга оширилган хўжалик муомалаларини қонунийлиги, амалдаги қонун ва йўриқномаларга асосан бажарилганлиги, бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботида кўрсатилган маблағларнинг тўлиқлигини таъминлаш вазифаси бажарилади. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг 1993 йил 21 июл 54- сонли йўриқномасида тафтиш ва текширишлар ўтказиш тартиби белгиланган. Тафтиш ўтказилаётган амалдаги қонунларга, йўриқномаларга, фармойишларга, вазирлик ва идоралар томонидан чиқарилган меъёрий хужжатларга амал қилинади. Тафтиш ҳар йили 1 марта ўтказилади.Тафтиш ўтказиш учун юқори ташкилот (вазирлик, идора) раҳбари томонидан белгиланади ва бу тўғрисида буйруқ чиқарилади. Буйруқда тафтиш ўтказиш муддати бошланиши ва тугалланиши, тафтиш ўтказувчининг исми, фаолияти, қайси даврни тафтиш қилиниши кўрсатилади. Тафтиш ўтказиш бўйича корхона ташкилот раҳбари ва бош бухгалтерия йиллик тафтиш ўтказиш режасини тузадилар. Тафтиш ишларини белгиланган муддатларда бажарилиши кўп жиҳатлардан уни ўтказиш йўлларини танлаш ва ўтказиш дастурини тўғри тузилишига боғлиқ. Тафтиш ўтказиш дастури ҳар бир тафтиш учун алоҳида тузилади. Дастурда тафтиш кунларида бажариладиган иш ҳажми асосий эътиборни қайси соҳаларга қаратиш ва унинг бажарилиш муддатлари кўрсатилади. Тафтиш ишларини якуни сифатида тафтиш далолатномаси тафтиш томонидан тайёрланади. Далолатномада тафтиш ўтказилган корхонага қисқача тафсилотнома берилиб тафтиш натижалари ўз ифодасини топади. Тафтиш далолатномаси тафтишчи, раҳбар ва бош бухгалтер томонидан имзолангандан кейин далолатномани бир нусхасини олганлиги тўғрисида бош бухгалтер далолатномага имзо қўяди. Ички аудит назоратида товар ва моддий бойликларнинг тўкинлигини таъминлашга алоҳида эътибор берилади. Товар ва моддий бойликларнинг тўлиқлигини аниқлаш мақсадида инвертаризация ўтказилади. Ташкилот раҳбари томонидан махсус буйруқ (фармойиш) чиқарилиб, унда инвертаризация хужжатларини бухгалтерияга топшириш муддатлари кўрсатилади. Инвертаризация ўтказиш асосан қуйидаги холатларда мажбурий деб ҳисобланади: • товар ва моддий бойликлар бўйича моддий жавобгар шахслар ўрганишдир: • мулк ижарага берилаётганда: • асосий воситаларни давлат тассаруфидан чиқаришда: • табиий офатлар юз берганда: • товар моддий бойликлар баҳоланганда: • корхона ёки ташкилот тугатилганда. Инвертаризация таркиби аниқлангандан кейин инвертаризация ўтказиладиган объект учун моддий жавобгар шахс ўз зиммасидаги товар ва моддий бойликлар тўғрисида ҳисобот тузади ва комиссия аъзоларига тақдим этади. Моддий жавобгар шахс ўз зиммасидаги товар ва моддий бойликлар билан боғлиқ кирим-чиқим хужжатлари тўлиқ ҳисоботда кўрсатилган, қўшимча хужжатлар йўқлигини тасдиқлаб, ёзма тилхатни комиссияга топширади. Инвертаризация ўтказишда моддий жавобгар шахс зиммасида барча товар ва моддий бойликлар санаб, ўлчаниб, баҳоси аниқланиб, суммалари ҳисобланиб чиқилади. Бунинг учун тасдиқланган «Инвертаризация ўтказишда товар ва моддий бойликларни рўйхатга олиш» варақаси тўлдирилади. Барча товар ва моддий бойликлар варақада акс эттирилгандан кейин жами варақлардаги сумма ҳисобланиб чиқилиб бу кўрсаткич, бухгалтерия ҳисобида ёзувлар билан таққосланиб, инвентаризация натижалари аниқланади. Аудитор ёки аудит фирмаси мулк эгаси билан тузилган шартномага асосан тегишли моддий жавобгар шахс зиммасидаги товар ва моддий бойликларни тўлиқлигини текшириб бориш бўйича инвентаризация ўтказиб, натижаларини аниқлаб бериши мумкин. Демак, аудит текшириш ўтказишда инвентаризация бухгалтерия ҳисобининг усули сифатида ишлатилади, агар зарурият туғилса. Аудитнинг инвентаризациядан асосий фарқи, шундаки, корхона ва ташкилотларнинг хўжалик фаолияти комплекс текширилади ва молия холатига баҳо берилади. Инвертаризацияда алоҳида олинган моддий жавобгар шахс зиммасидаги товар ва моддий бойликларнинг тўлиқлигини аниқланади. Бу аниқлик ҳар бир жавобгар шахс бўйича хужжатлаштирилиб, корхона ва ташкилот бўйича товар ва моддий бойликларнинг тўлиқлигини ўрганилади. Аудит асосан, мустақил ўз уставига, банкда тегишли ҳисоб-китоб счётига тугалланган балансга эга бўлиб, юқори ташкилоти бўлмаган қўшма, ижара, хиссадорлик жамиятларида, концернларда молиявий назоратни амалга оширишда жорий қилинади. 6 Аудиторнинг ҳуқуқи ва бурчи. Мижоз билан хўжалик юритувчи субъектлар ўртасидаги муносабатлар тузилган шартномалар билан тартибга солинади. Шартнома тузишда асосий эътибор амалдаги қонунларга риоя қилиш, уни бажаришини таъминлаш бўйича томонларни ўзаро келишувини расмийлаштиришдир. Тузилган шартнома шартларини бажармаслик, ёки сифатсиз бажариш, томонлар ўртасида ҳуқуқий вазифаларини бажарилишини қонун асосида кўриб чиқишни талаб қилади. Аудиторнинг жавобгарлиги биринчи навбатда «Аудиторлик фаолияти тўғрисида» ги Қонунни бажарилиши билан ўлчанади. Ўзбекистон Республикасида қабул қилиниши «Аудиторлик фаолияти тўғрисида» ги Қонуннинг 6-моддасида аудиторлик ташкилотининг ҳуқуқлари белгиланган. Бу моддада: «…аудиторлик текшируви ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилиш учун хўжалик юритувчи субъектнинг таъсис хужжатлари ҳамда бухгалтерия ҳисоби ва молиявий ҳисобот хужжатлари билан олдиндан танишиб чиқиш:» Аудиторлик текширувини ўтказиш давомида юзага келган масалалар бўйича хўжалик юритувчи субъектнинг моддий жавобгар шахслардан оғзаки ва ёзма тушунтиришлар олиш ҳамда аудиторлик текшируви учун зарур бўлган қўшимча маълумотларни олиш. Аудиторлик ташкилий қонун хужжатларига мувофиқ бошқа ҳуқуқларига ҳам эга бўлиши мумкин. Қонунга асосан ўз ҳуқуқи, вазифаларни бажаришда совуққонликка йўл қўйилган аудиторлик фирмаси амалдаги қонунлар асосида жавобгар деб ҳисобланади. Аудитор ўз иш фаолиятини амалдаги қонунлар асосида ва меъёрий хужжатларга мос холда олиб боради. Аудитор ёрдамида корхонада амалга оширилган хўжалик муомалаларини бухгалтерия ҳисоби ёзувларида тўғри акс эттирилиши, бухгалтерия ҳисоботидан маълумотларни асосли тузилганлиги, товар ва моддий бойликларни сақланиши, уларнинг сарф харажати дебитор ва кредитор қарзларнинг холатини аниқлашда ёрдам беради. Аудитор хўжалик юритувчи субъектга бухгалтерия ҳисобини ташкил қилиши, маҳсулот таннархини калькулация қилиш, молиявий холатини ташкил қилиш бўйича маслаҳатлар бериш мумкин. Аудитор ўзи текшириш ўтказаётган корхона ва ташкилот раҳбарига текшириш давомида аниқланган хато-камчиликларни, амалда қонунлар ва йўриқномаларга риоя қилмаслигини маълум қилиш ҳуқуқига эгадир. Текшириш давомида мижозга, унинг иш фаолиятига зарар етказмаслиги керак. Шартнома шартларида кўрсатилган моддаларга , уларни бошқарилишига риоя қилиши шарт. Аудиторнинг вазифаларидан бири корхона молиявий хўжалик фаолиятини тўғри баҳолаш.Мулк эгаларининг иқтисодий аҳволини яхшилашига ёрдам бериши, тўлов қобилиятини яхшилашига тавсиялар тайёрлашдир. Ўз навбатида илғор тажрибаларини жорий қилишга кўмаклашишдир. Аудиторлик ташкилоти аудиторлик назорати ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилишдан олдин хўжалик юритувчи субъектнинг низоми, бухгалтерия ҳисоби ва молиявий ҳисоботни кўрсаткичлари билан танишиб чиққан ҳолда фаолият кўрсатиши мақсадга мувофиқдир. Аудитор текшириш давомида хўжаликда бажарилган иш ва хизматларни белгиланган меъёрий хужжатларга мос келишини таъминлаш мақсадида ишлаб чиқарилаётган маҳсулот бирлигига сарф қилинадиган ҳаражатларни тасдиқловчи Низом ва норматив хужжатларга риоя қилиши керак. Аудитор томонидан ўтказилаётган текшириш ва унга қўйиладиган талаб, ҳуқуқ ва бурч асосан икки ҳолатда намоён бўлади. Биринчи ички талаблар, иккинчи бу ташқи талаблардир. Аудиторга қўйиладиган ички талабларга қуйидагиларни киритиш мумкин: - одоб аҳлоқ нормаларига риоя қилиш; - корхона хўжалик фаолиятига аралашмаслик; - амалга оширилган хўжалик муомалаларини корхона фаолияти билан боғлиқлигини ўрганиш; - Ички аудиторлик назоратини ҳолатини баҳолаш; - Мижоз билан тузилган шартнома шартларига амал қилиш ва бошқалар. Юқоридаги талабларга риоя қилиш аудиторлик назоратини тўғри ташкил қилишга мижоз олдидаги маъсулиятни оширишга олиб келади. Хўжалик юритувчи субъект ўз фаолиятини яхшилашни такомиллаштиришда ички имкониятлардан самарали фойдаланишда молиявий ҳисоботларини тўғрилашга ишонч ҳосил қилиш мақсадида аудитор хизматидан фойдаланиш. Аудитор ва мижоз ўртасидаги муносабат шартнома асосида ташкил қилинади. Имзоланган шартнома асосида аудиторлик фирмаси (аудитор) ҳисоботларни тўғрилигини аудитдан ўтказиш ва консальтин хизмат кўрсатишдан иборатдир. Аудитор иш фаолиятининг биринчи навбатида хўжалик юритувчи субъект томонидан, амалда қонун ва Низомларга риоя қилиш ҳолати текширилади. Аудит назоратини ўтказиш давомида хўжалик юритувчи субъект раҳбарлари ва бошқа ходимлар томонидан йўл қўйилган хато ва камчиликлар тўғрисида ёзма оғзаки холда тушунтириш хатларини олиш керак. Аудитор томонидан ўтказилаётган текшириш бевосита тузилган шартномани бажарилишига қаратилган бўлиши шарт. Аудитор томонидан ўтказилган текшириш давомида аниқланган бухгалтерия ҳисоб- китобларидаги, ҳисоботларни тузишдаги, маҳсулот таннархига киритилган харажатларни белгиланган харажатлр тўғрисидаги Низомга асосланганлигини кўрсатиб беради. Аудитор текшириш давомида сир сақлаш мезонига риоя қилиши, мижозга зарар етказиш билан боғлиқ маълумотларни ошкор қилмаслик этикасига риоя қилиши керак. Текшириш муддатларини шартномага асосан ташкил қилиши керак. Аудитор асосли хулоса тайёрлаб бериши учун тўлиқ ва етарли, ишончли ахборотга эга бўлиши керак. Аудитор бухгалтерия ҳисоби, иқтисодий тахлил ҳисоботлар бўйича етарли билимга эга бўлиш билан бирга мулкчилик шакллари, самарадорлик тўғрисида етарли билимга эга бўлиши керак. Ўзбекистон Республикаси «Аудиторлик фаолияти тўғрисида» ги Қонунни қабул қилиниши бу соҳага бўлган эътиборни янада кучайтирди. Аудит бу белгиланган ваколатга эга бўлган шахслар, яъни аудиторлар (аудиторлик фирмалари) томонидан мижозни (хўжалик юритадиган субъектнинг) молиявий ҳисоботини тўғрилигини тасдиқловчидир. Аудитор ёки аудиторлик фирмаси ўз иш фаолиятини мижоз билан тузилган шартнома асосида олиб боради. Шартномада унга амал қилиш муддати, бажарувчи ва буюртмани мажбуриятлари, шартнома суммаси, корхона тижорат сирларини сақлаш ва буюртмачиларнинг розилигисиз уни ошкор қилмаслик амалдаги қонун ва Низом, йўриқномаларга риоя қилиш шартлари кўрсатилади ва ҳар икки томон ўртасида имзоланади. Шартнома бир ёки бир неча йилга тузилиши мумкин, мулк эгаси ёки хиссадорлар жамияти молиявий ҳолатини яхшилашида аудиторлар хизматидан фойдаланиши мумкин. Аудитор ва аудиторлик фирмалари тузилган шартнома шартларини бажаришлари керак. Аудитор текшириш давомида қонун ва Низомларга риоя қилган ҳолда шартнома шартларини бажарилишини таъминлашдир.

Похожие

Ўзбекистон Республикасида аудит, аудиторлик хизматини ташкил қилиш мақсади ва вазифалари
Қисқа муддатли кредитлашни ташкил қилиш асослари
Меҳмонхона бизнесида сифатнинг мазмуни ва моҳияти
Қурилиш ташкилотларида бухгалтерия ҳисобини ташкил қилиш асослари
Кредит шартномаси, унинг моҳияти мазмуни