Aholi umumiy daromadlarini hisoblash metodikasi - Экономика - Рефераты

Aholi umumiy daromadlarini hisoblash metodikasi

Загружено в:

16.03.2024

Скачано:

0

Размер:

257.5 KB

Aholi umumiy daromadlarini hisoblash metodikasi Reja: 1. Aholi umumiy daromadlarini hisoblash metodikasining mohiyati 2. Aholi birlamchi daromadlari tarkibiy qismlarining shakllanishi 3. Transfertlarni hisoblash tartibi 4. Aholi umumiy daromadlarini hisoblash uchun axborot bazasi

Aholi umumiy daromadlarini hisoblash metodikasining mohiyati Aholi umumiy daromadlarini hisoblash metodikasi aholi turmush sifatini tavsiflovchi ko’rsatkichlarni hisoblash va baholash asoslarini, shuningdek, aholi daromadlarining darajasi, tarkibi va shakllanishidagi alohida manbalarning ahamiyatini belgilaydi. Ushbu metodika Milliy hisoblar tizimi (MHT)-93 ning halqaro statistika standartlariga, Halqaro mehnat tashkilotining tavsiyalariga, O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga asoslangan. Metodika davlat statistika organlari tomonidan aholi umumiy daromadlarining hajmini yillik va choraklik asosda respublika va hududlar darajasida hisoblashda foydalanish uchun mo’ljallangan. Uy xo’jaliklari ixtiyorida mavjud bo’lgan va tovar va xizmatlar xarid qilishga qodirligini belgilovchi iqtisodiy resurslar majmuini ifodalovchi uy xo’jaliklarining iqtisodiy farovonligi aholi turmush sifatining muhim ko’rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Bu resurslarga joriy va kapital tushumlar, shuningdek, asosiy fondlar va qarzga oid bo’lgan majburiyatlar balansi kiradi. Iqtisodiy farovonlik darajasining tahlili uy xo’jaliklarining iqtisodiy resurslarga egalik qilish darajasini, ularni iste’mol qilishga yoki jamg’arishga, shuningdek, ulardan birini tanlashga qodirligini aniqlashga imkon beradi. Uy xo’jaliklarining iste’mol qilishga qodirligini aniqlash mezoni sifatida foydalaniladigan muhim indikator bo’lib umumiy daromadlar (joriy tushumlar) hisoblanadi, chunki ular iste’mol qilish yoki jamg’arish imkoniyatini oshirishni ko’proq ta’minlaydi. Halqaro statistika amaliyotiga muvofiq ravishda qismlarga ajratish maqsadida umumiy daromad, qoidaga ko’ra “birlamchi daromad” va “transfertlardan olingan daromadlar”ga bo’linadi, bu o’z navbatida bandlik holati yoki ijtimoiy ta’minot tizimiga bog’liq holda institustional o’zgarishlarning ta’sirini kuzatish imkonini beradi. Aholining umumiy daromadlari tarkibi 1-jadvalda keltirilgan.

Aholi birlamchi daromadlari tarkibiy qismlarining shakllanishi Aholi birlamchi daromadlari “ishlab chiqarishdan olingan daromadlar” va “mol-mulkdan olingan daromadlar” ga bo’linadi. Mehnatga haq to’lash ko’rinishidagi daromadlarga xodimlarga hisoblangan ish haqi, rahbatlantirish hususiyatiga ega bo’lgan barcha to’lovlar, kompensastiya to’lovlari va ishlanmagan vaqt uchun haq to’lash kiradi. Shuningdek, mehnatga haq to’lash ko’rinishidagi daromadlarga ommaviy axborot vositalari xodimlariga to’lovlar (maqola, radio (tele) dasturlar va shunga o’xshashlar uchun mualliflik haqlari), rastionalizatorlik takliflari uchun va mualliflik huquqiga ega bo’lmagan shunga o’xshash mukofotlar kiradi. Ushbu metodikada yollanma ishchilar daromadlariga shuningdek: yuridik shaxs tomonidan jismoniy shaxslarning ehtiyojini qondirish maqsadida tovarlar, ishlar, xizmatlar (maktabgacha bolalar muassasasida tarbiyalanishi uchun, kommunal xizmatlar, transportda yurish bo’yicha imtiyozlar va shunga

o’xshashlar) uchun to’lovlar, mehnat munosabatlarini tugashi yoki ishdan bo’shash bo’yicha nafaqalar, O’zbekiston Respublikasining qonunchiligiga muvofiq ravishda ish beruvchi tomonidan o’z qo’l ostida yollanib ishlayotganlarga to’langan boshqa to’lovlar kiradi. Yollanma ishchilarning daromadlarini hisoblash sxemasi metodikaga 2- jadvalda keltirilgan. Mustaqil ravishda band bo’lishdan olingan daromadlarni hisoblash uchun asos bo’lib MHTning “aralash daromad” tushunchasi hisoblanadi. Aralash daromad yuridik shaxs maqomiga ega bo’lmagan tadbirkorlarning hom-ashyo mahsulotlarini sotib olishga, asbob-uskunalarga texnik xizmat ko’rsatishga, transport vositalariga, kommunal xizmatlarga to’lovlar va shunga o’xshashlarga qilingan xarajatlarni chiqarib tashlagan holda yalpi mahsulotning qiymatidan tarkib topadi.

Shuningdek, aralash daromadga ayirboshlash uchun ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlardan olingan daromadlar, hamda xarajatlarni chiqarib tashlagan holda uy xo’jaligi tomonidan shaxsiy iste’moli uchun ishlab chiqarilgan tovarlarning baholangan qiymati kiradi. Mustaqil ravishda band bo’lishdan olingan daromadlar hajmini hisoblash uy xo’jaliklari kuzatuvi asosida, shuningdek, quyidagi choraklik statistik baholashlar orqali amalga oshiriladi: a) jismoniy shaxslar tomonidan ishlab chiqarilgan (qayta ishlangan), hamda bozorda sotilgan yoki shaxsiy iste’mol uchun sarflangan sanoat mahsulotlari hajmi; b) sotish hamda shaxsiy iste’mol maqsadlarida dehqon xo’jaliklarida etishtirilgan dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari hajmi; v) jismoniy shaxslar tomonidan ishlab chiqarilgan (ko’rsatilgan) xizmatlar (transport, savdo va shunga o’xshash) hajmi; g) jismoniy shaxslar tomonidan (ya’ni, pudratchi sifatida yuridik shaxslarni jalb qilmagan holda) yakka tartibda uy-joy va noturar-joy qurilishi hajmi. Mustaqil ravishda band bo’lishdan olingan daromadlarni hisoblash sxemasi metodikaga 3-jadvalda keltirilgan.

Soliqlarni to’lagandan so’ng xususiy korxona egasi va fermer xo’jaligi rahbari ihtiyorida qolgan foyda, noishlab chiqarish aktivlarini ijaraga berishdan olingan daromadlar tadbirkorlar va boshqa jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlari aralash daromadlar hajmiga qo’shilmaydi. Kichik korxonalarda , mikrofirmalarda va fermer xo ’ jaliklarida yollanib ishlovchilar mehnatiga haq to ’ lash , mustaqil ravishda band bo ’ lgan shaxslarning daromadlari , uy xo ’ jaliklari tomonidan shaxsiy iste ’ mol uchun ishlab chiqarilgan xizmatlardan olingan daromadlar , jismoniy shaxslarning mol - mulkdan olingan daromadlari , hisoblash asosida aniqlanadigan jismoniy shaxslarning chet elda mehnat va tadbirkorlik faoliyatini yuritishdan olingan transfertlar summasi bo ’ yicha olingan ma ’ lumotlar asosida kichik tadbirkorlikdan olingan umumiy daromadlarni aniqlash mumkin bo ’ ladi . Transfertlarni hisoblash tartibi Transfertlar , odatda , uncha katta bo ’ lmagan hajmda va muntazam ravishda to ’ lab boriladigan joriy transfertlarga hamda bir marta ( yoki muntazam bo ’ lmagan ), odatda yaxlit yirik summada to ’ lanadigan kapital transfertlarga ajratiladi . Halqaro standartlarga muvofiq ravishda , ushbu metodikada aholining umumiy daromadlari tarkibiga faqat joriy transfertlar kiritiladi va ularni joriy hisob davrida xarajat qilish imkoniyati mavjud bo ’ ladi . Joriy transfertlar ijtimoiy ajratmalarga ( ijtimoiy sug ’ urta to ’ lovlari va ijtimoiy yordam choralariga ) va boshqalarga ( tashkilotlardan va boshqa uy xo ’ jaliklaridan to ’ lanadigan to ’ lovlarga ) bo ’ linadi . Transfertlardan olingan daromadlarni hisoblashda quyidagi ma’lumotlardan foydalaniladi: - O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari pensiya jamg’armasining pensionerlar soni va ularga tayinlangan pensiyalar to’g’risidagi ma’lumotlari;

- O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash (kam ta’minlangan oilalar uchun, 18 yoshgacha bolalari bo’lgan oilalar uchun, 2 yoshgacha bolalari bo’lgan ishlamaydigan onalar uchun nafaqalar) to’g’risidagi ma’lumotlari; - O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining aholidan pul tushumlari va aholiga pul mablag’lari to’lovlari, shuningdek, chet elga va chet eldan amalga oshirilgan pul o’tkazmalari to’g’risidagi ma’lumotlari; - uy xo’jaligiga boshqa uy xo’jaliklaridan amalga oshirilgan to’lovlar to’g’risidagi ma’lumotlar qismi bo’yicha uy xo’jaliklari kuzatuvi natijalari. Aholi umumiy daromadlarini hisoblash uchun axborot bazasi Aholi umumiy daromadlarini hisoblash respublika va hududlar darajasida yil va choraklar uchun yig’ilib boruvchi (hisobot yili boshidan o’sib boruvchi) usulda amalga oshiriladi. Umumiy daromadlar bo’yicha ko’rsatkichlarning keng qamrovini ta’minlab beruvchi yillik hisoblashlar choraklik baholashlar uchun asos bo’ladi. Choraklik baholashlar ko’rsatkichlarning joriy o’sish sur’atlarini tavsiflash uchun amalga oshiriladi va yillik hisoblash jarayonida aniqlashtiriladi. Yollanma ishchilarning daromadlari hajmini hisoblash tadbirkorlik sub’ektlari va notijorat tashkilotlar tomonidan taqdim etiladigan mehnat bo’yicha va jismoniy shaxslarga to’lovlar haqidagi davlat statistika hisobotlari, shuningdek, “konvertda” to’langan to’lovlar hisobi uy xo’jaliklari kuzatuvining haqiqiy ish haqi bo’yicha maxsus moduli ma’lumotlari asosida amalga oshiriladi. Mustaqil ravishda band bo’lgan shaxslarning daromadlari hajmini hisoblashda tovar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchi yakka tartibdagi tadbirkorlar (jismoniy shaxslar) ning iqtisodiy faoliyati bo’yicha choraklik asosda o’tkaziladigan tanlama kuzatuv natijalaridan foydalaniladi, bunda quyidagilar kuzatiladi: sanoat va savdo bo’yicha: - barcha buyum va ixtisoslashtirilgan bozorlarda , mahalla - guzarlarda va

boshqa aholi ko ’ p to ’ planadigan joylarda savdo faoliyatini ( ruxsat bilan va ruxsatsiz ) amalga oshiruvchi barcha shaxslarning 30 foizdan kam bo ’ lmagan qismi ; - o ’ zi ishlab chiqargan sanoat mahsulotlari bilan savdo qiluvchi shaxslarning 50 foizdan kam bo ’ lmagan qismi ; xizmatlar bo ’ yicha : - pullik xizmat ko ’ rsatish bo ’ yicha ob ’ ektlarning , shu jumladan , barcha bozorlarda , mahallalarda va mahalla - guzarlarda va boshqa aholi ko ’ p to ’ planadigan joylarda joylashgan va jismoniy shaxslarga tegishli bo ’ lgan maishiy xizmat ko ’ satish ob ’ ektlarining 30 foizdan kam bo ’ lmagan qismi ; avtomobil transporti bo ’ yicha : - barcha bozorlarda , avtoshoxbekatlarda , avtomobil turar joylarida va boshqa xususiy yuk tashuvchilar ko ’ p to ’ planadigan joylarda yakka tartibda yuk tashish bilan , shuningdek , ruxsat beruvchi hujjatsiz yakka tartibda yo ’ lovchi tashish bilan shug ’ ullanayotganlarning 30 foizdan kam bo ’ lmagan qismi ; qurilish bo ’ yicha : - qurilishda foydalanilgan qurilish materiallarining barcha turini inobatga olgan holda , ularning vakilliligini ta ’ minlab , foydalanishga topshirilgan yakka tartibdagi turar - joylarning 20 foizdan kam bo ’ lmagan qismi . Shuningdek , hisoblashlarda Davlat soliq qo ’ mitasining byudjetga soliqlar va majburiy to ’ lovlar tushumi , soliq organlarida ro ’ yxatga olingan yakka tartibdagi tadbirkorlar soni va ular tomonidan to ’ langan soliqlar summasi to ’ g ’ risidagi ma ’ lumotlaridan foydalaniladi . Shaxsiy iste ’ mol uchun o ’ zida ishlab chiqarilgan xizmatlardan olingan daromadlar 1 kv . metr turar - joyning qiymatidan kelib chiqib , davlat statistika hisobotlari ma ’ lumotlari asosida olingan turar - joy fondining umumiy maydonini uy xo ’ jaliklari kuzatuvi ma ’ lumotlariga asosan olingan uy xo ’ jaliklarining qurilish materiallariga , joriy ta ’ mirlashga va binodan foydalanishga qilgan xarajatlari hajmiga ko ’ paytirish yo ’ li bilan hisoblanadi .

Mol - mulkdan olingan daromadlar bo ’ yicha yillik aniqlashtirilgan hisoblashni amalga oshirish uchun , yirik korxonalar hamda kichik korxona va notijorat tashkilotlari uchun bir xil shaklga keltirilgan , tarkibida jismoniy shaxslarga ish haqidan tashqari hisoblangan to ’ lovlar haqidagi maxsus bo ’ limga ega bo ’ lgan davlat statistika hisoboti asos bo ’ ladi . O’tgan yilgi yillik ma’lumotlarga va uy xo’jaliklari kuzatuvining joriy natijalariga asosan har chorakda ko’rsatkichning tezkor baholanishi amalga oshiriladi. Aholining umumiy daromadlari majburiy to’lovlar va boshqa ajratmalarni amalga oshirgunga qadar bo’lgan yalpi daromadni ifoda etadi. Aholi tomonidan olingan daromadlarning tarkibiy taqsimlanishini tahlil qilish maqsadida aholi ixtiyoridagi daromad aniqlanadi, chunki u aholi iste’mol xarajatlari uchun mumkin bo’lgan eng katta miqdorni aniqlash imkonini beradi. Aholi ixtiyoridagi daromad umumiy daromaddan to’g’ri soliqlarni (ularning qaytarilishini hisobga olgan holda), majburiy yig’imlar va jarimalar hamda bir uy xo’jaligiga boshqa uy xo’jaligi tomonidan beriladigan moddiy yordam pullarini chegirish orqali hisoblanadi.

Uy xo’jaliklari kuzatuvi asosida olingan aholining moddiy farovonligi bo’yicha taqsimlanishi va aholi daromadlarining tabaqalanishi to’g’risidagi ma’lumotlarning qamrovi, vakolatliligi va aniqligini baholash maqsadida, mazkur metodika asosida shakllangan umumiy daromad ko’rsatkichlari uy xo’jaliklari kuzatuvi doirasida daromadlar to’g’risida olinadigan ma’lumotlar bilan taqqoslanadi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, O’zbekiston Respublikasida aholining umumiy daromadlari tarkibida ishlab chiqarishdan olingan daromad ulushi boshqa daromadlarga nisbatan yuqori (5-jadval).

5-jadvaldan ko’rinib turibdiki, respublikaning Navoiy va Toshkent viloyatlarida mehnat faoliyatidan olingan daromadning, Xorazm viloyatida shaxsiy iste’mol uchun o’zida ishlab chiqarilgan xizmatlardan olingan daromadning, Toshkent shahrida mol-mulkdan olingan daromadning, Xorazm viloyati va Qoraqalpog’iston Respublikasida transfertlardan daromadning ulushi yuqori. Shunday qilib, uy xo’jaliklari kuzatuvini o’tkazish, ma’lumotlarni yig’ish va qayta ishlash tamoyillari O’zbekiston Davlat statistika qo’mitasining 2010 yil 24 dekabrdagi 18-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Uy xo’jaliklarida kuzatuv o’tkazish bo’yicha uslubiy qoidalar”da belgilangan.

Аdаbiyotlаr: 1. Каримов И.А. 2014-йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили бўлади. // Халқ сўзи газетаси 2014 йил 18 январь, №13 (5943). 2. Abdurahmonov Q . X , Zokirova N . Q . Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi . O ’ quv qo ’ llanma . - T.: « Fan va texnologiya », 2013. - 536 b . 3. Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси. Дарслик . - Т .: «Fan va texnologiya», 2012. - 388 б . 4. Абдураҳмонов Қ . Х . Меҳнат иқтисодиёти . Дарслик. - Т.: MEHNAT, 2009. - 512 б. 5. Абдураҳмонов Қ.Х, Тохирова Х., Шарипов Б. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш. - Тошкент, 2006. 6. Абакумова Н.Н., Подовалова Р.Я. Политика доходов и заработной платы: Учебное пособие. - М.: ИНФРА-М, 2009.

Похожие

Savdo korxonalarini daromadlarini boshqarish

Savdo korxonalarini daromadlarini boshqarish

Aholi statistikasi

Aholi statistikasi

Xalqaro aholi statistikasi