Ўйинлар назарияси элементлари - Информатика и ИТ - Рефераты

Ўйинлар назарияси элементлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

191 KB

www.arxiv.uz Ў йинлар назарияси элементлари Режа: 1. Ўйинлар назарияси масалалари. 2. Ўйинлар назарияси масалаларининг асосий тушунчалари. 3. Матрицали ўйинлар ва уларни чизиқли программалаштириш масаласига келтириш ёрдамида ечиш. 4. Табиат билан ўйин. 5. Ўйинлар назарияси усуллари ёрдамида иқтисодиётнинг бази бир масалаларини ечиш.

www.arxiv.uz Ўйинлар назарияси масалалари Оптималлаш назарияси масалаларини ечиш жараёнида ани қ ечимларга эга бўлинмасада, бундай кўринишдаги масалаларни ўйинлар назарияси масалаларига келтирилиб, махсус усуллар ёрдамида оптимал ечим топилади. Ўйинлар назарияси математика фанининг энг ёш бўлимларидан бири ҳ исобланиб, 1944 йилда Нейман ва Моргенштернларнинг “Теория игры экономическая поведения” номли монографиясида келтирилган . Ўйинлар назарияси - бу математик моделлаштириш назариясининг бўлими бўлиб, зиддиятли ёки ноани қ ҳ одисаларнинг оптимал ечимларини топиш билан шу ғ улланади . Ўйинлар назарияси масалаларининг асосий тушунчалари Ўйинларда икки ёки ундан кўп томонлар иштирок этиши мумкин. Улар ўз мақсадларига эришиш учун турли хил йўлларни қ ўллашга уринадилар. Амалиётда учрайдиган ўйинларда кўпинча икки томон иштирок этиб, уларни А ва В орқали белгилаймиз. Ўйинда ўйинчиларнинг тутадиган йўллари стратегиялар деб аталади. Ўйинлар назарияси масалаларида оптимал стратегия деб ўйинчиларнинг ўйинда тутган йўлларидан мақсадга эришиш учун ягона йўлни танлаш тушунилади. Соддалик учун А ва В ўйинчиларнинг ўйинларини кузатайлик. А – ўйинчи, мумкин бўлган   m i Ai ,1 ,  йўлларидан бирини, худди шунингдек В - ўйинчи ҳ ам ўзининг  n j B j ,1  мумкин бўлган йўлларидан бирини танлайди. Ундан таш қ ари уларнинг ўйинда тутадиган йўллари бир- бирларига маълум эмас. Натижада ўйиндаги юту қ лар Y 1 ( A i , B j ) ва Y 2 ( A i , B j ) функциялардан иборат бўлиб, Y 1 (A i , B j ) + Y 2 (A i , B j ) = 0 (1)

www.arxiv.uz тенглик ўринли бўлади . Агарда Y 1 (A i , B j ) + Y 2 (A i , B j ) = 0 муносабатни ўринли десак , у ҳ олда Y 1 (A i , B j ) = - Y 1 (A i , B j ) (2) эканлиги келиб чиқади. Матрицали ўйинлар ва уларни чизиқли программалаштириш масаласига келтириш ёрдамида ечиш Фараз қилайлик А-ўйинчи ўйинда Y ( A i , B j ) функциянинг қийматини катталаштиришга (максималлаштириш) мақсад қ илиб қ ўйсин. Худди шунингдек В-ўйинчи ҳ ам шу функцияни кичиклаштиришга (минималлаштиришга) ҳ аракат қ илади. Қ уйидаги матрицани тузамиз:        mn m m nn a a a a a a a a a A  2 1 2 22 12 1 12 11 Матрицанинг сатр элементлари А ўйинчининг ўйинда тутадиган А i стратегиялари, устун элементлари эса В ўйинчининг ўйинда тутадиган В j йўллари (стратегиялари) бўлсин. А – матрицага эса матрицавий ўйин дейилади. А-ўйинчи энг кам юту қ га эришиш учун у ija min - га тенг бўладиган йўлни қ ўллайди ва уни максималлаштиришга ҳ аракат қ илади, яъни )3( ) ( min max ij j i a a  га эга бўламиз.  -ми қ дорга А-ўйинчининг гарантияланган ютуғи дейилиб, ўйиннинг қ уйи ба ҳ оси дейилади. Худди шунингдек В ўйинчи  n j Bj ,1 йўлларини қўллаганда қ уйидаги муносабат ўринлидир )4( ) ( max min ij i j a    -ми қ дорга ўйиннинг ю қ ори ба ҳ оси дейилади. Агарда

www.arxiv.uz )5( ) ( ) ( max min min max v a a ij i j ij j i   тенглик ўринли бўлса, ўйиннинг ба ҳ оси V -га тенг бўлиб, матрицавий ўйин эгар нуқтага эга дейилади. Фараз қ илайлик матрицавий ўйин      22 21 12 11 a a a a A кўринишда берилган бўлсин. Агар  =  бўлса, у ҳ олда бу масала аралаш йўлли масала бўлиб, А-ўйинчининг йўли  2 1,x x X  кўринишда бўлади. А- ўйинчининг ўйинда қўллайдиган оптимал йўлини топиш учун қ уйидаги тенгламалар системасини тузамиз:      v x a x a v x a x a 2 22 1 12 2 21 1 11 (6) бунда х 1 + х 2 = 1 тенглик ўринлидир. (6) - тенгламалар системасининг ечими қ уйидаги формулалар бўйича топилади. ; ; 21 12 22 11 12 11 2 21 12 22 11 21 22 1 a a a a a a x a a a a a a x           Ўйиннинг баҳоси: 21 12 22 11 21 12 22 11 a a a a a a a a V      орқали топилади. Худди шунингдек В-ўйинчининг оптимал стратегияси 21 12 22 11 21 11 2 21 12 22 11 12 22 1 ; a a a a a a у a a a a a a у           формулалар орқали топилади. Агар (mxn) ўлчовли матрицавий ўйин берилган бўлса,        mn m m nn a a a a a a a a a А  2 1 2 22 21 1 12 11 ҳамда эгар нуқтага эга бўлмаса, ўйиннинг оптимал ечими аралаш стратегиялар  nx x x X ,..., , 2 1  ва  ny y y Y ,..., , 2 1  кўринишида бўлади. Бундай ҳолларда масала чизиқли прог-раммалаштириш масаласига келтирилади ҳамда оптимал ечим (стратегия) топилади. А- ўйинчи учун ўйинда тутган стратегияси учун ушбу муносабат ўринли.

www.arxiv.uz          V x a x a x a V x a x a x a V x a x a x a m mn n n m m m m             2 2 1 1 2 2 22 1 12 1 2 21 1 11 Системанинг ҳар бир тенгсизлигини чап ва ўнг томонларини V-га бўлиб, қ уйидагига эга бўламиз.           1 . 11 2 2 1 1 2 2 22 1 12 1 2 21 1 11 m mn n n m m m m t a t a t a t a t a t a t a t a t a             бунда  m i v x t i i ,1 ,   орқали ифодаланган. Ҳосил бўлган масалани чизиқли программалаштиришнинг каноник кўринишидаги масаласига келтириш учун 0 , ,0 ,0 2 1       n m m m t t t  , базис ўзгарувчиларни айирамиз.                   1 ... .......... .......... .......... .......... .......... 11 2 2 1 1 2 2 2 22 1 12 1 1 2 21 1 11 n m m mn n n m m m m m m t t a t a t a t t a t a t a t t a t a t a  (7) бунда 1 ... 2 1     mx x x ўринли эканлигидан, ,1 ... 2 1 v t t t m     муносабат бажарилиб, мақсад функция қуйидаги кўринишда    m i it Z 1 min (8) бўлади. v t 1 тенгликдан i i t v X   ларнинг қийматлари ани қ ланади. Натижада  nx x x X ,..., , 2 1  оптимал ечимга эга бўлинади. Худди шу каби В ўйинчининг оптимал стратегияларини аниқлаш учун қуйидаги муносабатларга эга бўламиз,           V y a y a y a V y a y a y a V y a y a y a n mn m n n n m             2 22 1 1 2 2 22 1 21 2 21 1 11 . (9) (9) нинг ҳар бир тенгсизлигининг иккала томонини V-га бўлсак           1 . 11 2 22 1 1 2 2 22 1 21 1 2 21 1 11 n mn m n n n n u a u a u a u a u a u a u a u a u a             (10) эга бўламиз. Бунда ),1 ( n i V y u j i   ва 1 2 1     ny y y  ўринли бўлганда,  1 21     n u u u W  бўлиб, мақсад функциянинг

www.arxiv.uz    n i iu W 1 max (11) кўринишдаги ҳол учун қараб, i i u v y   -нинг қийматлари аниқланади ҳамда В - ўйинчининг  ny y y Y ,..., , 2 1  оптимал ечими (стратегияси) топилади. Табиат билан ўйин Биз қ араб ўтган ўйин иккита қарама - қ арши томон иштирок этган ҳолатдаги ўйинни қараган эдик. Кўпгина масалаларда ўйиндаги қўйилган шартларда ноаниқ маълумотларни йўқотишга ҳ аракат қ илиш таклифи киритилади. Бу шартлар бошқа ўйинчининг дунё қ арашига бо ғ лиқ бўлмай, объектнинг таъсирига боғлиқ бўлади. Бундай ҳ оллардаги ўйин табиат билан ўйин деб аталади. Масалан А ўйинчи табиат билан ўйинда ютуқ бўлишлигига ҳ аракат қ илсин. Иккинчи ўйинчи В (табиат) тасодифан ҳаракат қ илади. Мумкин бўлган стратегиялари унинг ҳ олати орқали аниқланади (масалан шу тумандаги об-ҳаво шароити, маҳсулотларга бўлган талаб, юк ташиш ҳ ажми ва бошқалар). Бундай кўринишдаги масалаларда табиатнинг ҳ олати э ҳ тимоллик характерга эга бўлишлиги назарда тутилади. Матрицавий ўйин        mn m m n n a a a a a a a a a A         2 1 2 22 21 1 12 11 кўринишда берилган бўлиб, унинг ija элементи А-уйинчининг A i стратегияни қўллагандаги ютуғи, табиатнинг ҳолати P j эҳтимолликка тенг бўлсин. Матрицани элементлари r ij , А-уйинчи табиатнинг ҳолати P j ни билган ҳолда A i стратегияни қўллаб, ютуқ uj j ij a r    бўлиб, бунда  ij j a max   дан иборат бўлади. Табиат билан ўйин учун бир нечта мезонларни қарайлик. 1. Максимал Вальда мезони. Бу критерия (мезон) қ уйидаги муносабатга асосланган, яъни  a ija min max орқали баҳоланади. 2. Минимал риск Севиджа мезони . Бу мезон қ уйидаги муносабат орқали  b ijr max min баҳоланади. 3. Гурвиц мезони : бу мезон қ уйидаги муносабатга асосланган:

www.arxiv.uz       ij i ij j i a a max 1 min max   бунда .1 0,     оралиқдаги қийматларни қабул қилади. Ўйинлар назарияси усуллари ёрдамида иқтисодиётнинг бази бир масалаларини ечиш Қуйидаги масалани қарайлик. Масала : Қ урилиш ташкилоти ўз автосаройини турли хил русумли автомобиллар билан тўлдириш учун Б =500млн. сўм ажратган бўлсин. Бунда қ аралаётган давр учун ма ҳ сулот ташиш турлари маълум бўлиб, лекин ташиш ҳолати номаълум. Автосаройга уч хил русумли автомашина сотиб олиш таклиф этилган бўлсин. Автосаройнинг меҳнат унумдорлигини ошириш учун ажратилган мабла ғ дан қанчасини қ айси русумдаги автомашиналарни сотиб олиш кераклиги топилсин. Шунинг билан бирга меҳнат унумдорлик даражасини қ анчага ошириш ишончлилиги қ андай бўлишлиги ани қ лансин. Ечиш: Биринчи ўйинчи қурилиш ташкилоти ра ҳ бари уч хил русумдаги автомашиналар сотиб олиши мумкин. Иккинчи В ўйинчи «табиат» эса учта стратегия (уч хил ташиш тури)ни қўллаш мумкин. Масалада қўйилган шартлар асосида барча ташиш турларини ҳ исобга олиб, қўйилган масала учун берилган маълумотларни қ уйидаги 1- жадвалда келтирамиз. 1- жадвал. Ҳисоблаш ишларини соддалаштириш мақсадида 1– жадвалдаги барча элементларни 1000 бўлиб, қуйидаги 1 ’ - жадвал элементларини ҳосил қиламиз:Автомоб ил турлари Автомашинанинг йиллик унумдорлиги 1 2 3 4 А 1 А 2 А 3 2000 7000 5000 3000 6000 2000 4000 2000 3000

www.arxiv.uz 1 ’ - жадвал 1 2 3 4 А1 А2 А3 2 7 5 3 6 2 4 2 3 Икки томон ўртасидаги ўйиннинг қ уйи ва юқори ба ҳ оларини ани қ лаймиз: , 2 ) 2, 2, 2( max   i  4 ) 4, 6, 7( min   j  Кўриниб турибдики    шартнинг бажарилганлигидан, қаралаётган ўйин аралаш стратегияли масаладир. Агарда    шарт ўринли бўлса, ўйиннинг ба ҳ оси  =  = V га тенг бўлади.    бўлганлиги учун, қаралаётган масала чизиқли программалаштириш масаласига келтирилади. Юқорида кўрсатилганидек, қуйидаги тенгламалар системасини ҳосил қиламиз.                1 3 2 4 1 2 6 3 1 5 7 2 6 3 2 1 5 3 2 1 4 3 2 1 x x x x x x x x x x x x Бу ерда , , , 6 5 4 x x x қ ўшимча киритилган ўзгарувчилардир. Минимум шарти (амалиётда максимум деб юритишга тўғри келади) қ уйидагича бўлади min 1 321      x x x m f Замонавий компьютерларнинг амалий дастурларидан фойдаланиб, қуйилган масалани симплекс усули ёрдамида қ уйидаги ечимларга эга бўламиз: 2029,0 0144,0 0724,0 3 2 1    x x x ҳамда

www.arxiv.uz4518,3 2897,0 1 2029,0 0144,0 0724,0 1 1 3 2 1         x x x m ни аниқлаймиз. А 1 стратегияни қ ўллаш натижасида 25,0 4518,3 0724,0 1 1     m x P эга бўламиз. Худди шунингдек А 2 , А 3 стратегиялар бўйича А 2 стратегия учун: 0497,0 4518,3 0144,0 2 2     m x P А 3 – стратегия учун: , 7000,0 4518,3 2029,0 3 3      m x P ларга эга бўламз. Буларга кўра аралаш стратегиялар учун мақсадли ечимларни қуйдаги жадвалда келтирамиз. Демак ажратилган маблағнинг 0,25 қ исми 500х0,25=125 млн. сўм А 1 русумли автомашина учун, 0,05 қ исми 5600х0,05=25 млн. сўм А 2 русумли автомашина учун, 0,7 қ исми 500  0,7 = =350 млн. сўм А 3 русумли автомашинани сотиб олиш учун ишлатиш мақсадга мувофиқ эканлиги аниқланади. m =3, 4518 бўлганлигидан ҳамда ҳисоблаш жараёнини соддалаштириш учун 1000 га бўлинганлигини эътиборга олсак, ташкилот ра ҳ бари янги сотиб оладиган ҳ ар бир русумли автомашина учун энг ками билан 3,4518  1000 = 3451,8 тонна меҳнат унумдорликка эришишни тахмин қилиш мумкин. А 1 А 2 А 3 0,25 0,05 0,7

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Т . Х . Холматов , Х . С . Умаров Курилишни бошкаришда иктисодий - математик усуллар . Ўқув қўлланма, Самарқанд 2004 й.196 бет. 2. Ю.Н.Кузнецов и.др. Математическое программирование. М. Высшая школа 1976 г. 3.И.Г.Шепелев «Математические методы и модели управления в строительстве» М: Высшая школа, 1980 г. 4.М.Атхамов, Г.Отабоев Планлаштиришда математик методларни қўлланилиши. Тошкент.Ўкитувчи 1982 й. 5. Шодиев Т.Ш. ва бошқ. «Экономика» Тошкент ,Шарқ конд. 1999 й. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Динамик программалаштириш элементлари

Уйинлар назариясининг элементлари

Power Point дастурининг асосий элементлари

Mаълумотлар базасини бошкариш назарияси

Техник диагностика назарияси асослари