Tizimli dasturiy ta’minot. Operasion tizimlar - Информатика и ИТ - Рефераты

Tizimli dasturiy ta’minot. Operasion tizimlar

Загружено в:

30.10.2022

Скачано:

0

Размер:

429.044921875 KB

Tizimli dasturiy ta’minot. Operasion tizimlar Rej a: Tizimli dasturiy ta’minot va uning turlari  Operasion tizimlar va ularning turlari  Arxivlashtirish dasturlari  Antivirus dasturiy vositalar

Ushbu ishda tizimli dasturiy ta’minot va uning turlari, operasion tizimlar va ularning turlari, Windows operasion tizimi va uni kompyuterga о ’rnatish, fayllar va disklarga xizmat k о ’rsatuvchi dasturlar, arxivlashtirish dasturlari va antivirus dasturiy vositalar о ’rganiladi. Tizimli dasturiy ta’minot va uning turlari Tizimli dasturiy ta’minot (TDT) quyidagilarni bajarishga qaratilgan:  kompyuterning va kompyuterlar tarmog’ining ishonchli va samarali ishlashini ta’minlash;  kompyuter va kompyuterlar tarmog’i apparat qismining ishini tashkil qilish va profilaktika ishlarini bajarish. Tizimli dasturiy ta’minot ikkita tarkibiy qismdan - asosiy (bazaviy) dasturiy ta’minot va yordamchi (xizmat k о ’rsatuvchi) dasturiy ta’minotdan iborat. Asosiy dasturiy ta’minot kompyuter bilan birgalikda yetkazib berilsa, xizmat k о ’rsatuvchi dasturiy ta’minot alohida, q о ’shimcha tarzda olinishi mumkin. Asosiy dasturiy ta’minot (baze software) - bu, kompyuter ishini ta’minlovchi dasturlarining minimal t о ’plamidan iborat. Ularga quyidagilar kiradi:  operasion tizim (OT);  tarmoq operasion tizimi. Yordamchi (xizmat kо’rsatuvchi) dasturiy ta’minotga asosiy dasturiy ta’minot imkoniyatlarini kengaytiruvchi va foydalanuvchining ish muhitini (interfeysni) qulayroq tashkil etuvchi dasturlar kiradi. Bular tashxis qiluvchi, kompyuterning ishchanligini oshiruvchi, antivirus, tarmoq ishini ta’minlovchi va boshqa dasturlardir. Tizimli dasturiy ta’minot va ularning turlari Tizimli dasturiy ta’minot (TDT) Quyidagilarni bajarishga qaratilgan: - kompyuterning va kompyuterlar tarmog’ining ishonchli va samarali ishlashini ta’minlash; - kompyuter va kompyuterlar tarmog’i apparat qismining ishini tashkil qilish va profilaktika ishlarini bajarish.

Tizimli dasturiy ta’minot (system software) – kompyuterning va kompyuter tarmoqlarining ishini ta’minlovchi dasturlar majmuasidir. Tizimli dasturiy ta’minot ikkita tarkibiy qismdan - asosiy (bazaviy) dasturiy ta’minot va yordamchi (xizmat k о ’rsatuvchi) dasturiy ta’minotdan iborat. Asosiy dasturiy ta’minot kompyuter bilan birgalikda yetkazib berilsa, xizmat k о ’rsatuvchi dasturiy ta’minot alohida, q о ’shimcha tarzda olinishi mumkin. Endi kompyuterning dasturiy ta’minoti bilan tanishib chiqaylik. Barcha dasturiy ta’minotlarni uchta kategoriya b о ’yicha tasniflash mumkin: – tizimli dasturiy ta’minot; – amaliy dasturiy ta’minot; – dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari. Shunday qilib, tizimli dasturiy ta’minotni sxematik ravishda quyidagicha tasvirlash mumkin.

Operasion tizim (OT). Kompyuter bilan ishga tushuvchi ushbu dastur kompyuterni va uning resurslarini (tezkor xotira, diskdagi о’rinlar va hokazo) boshqaradi, foydalanuvchi bilan muloqotni tashkil etadi, bajarish uchun boshqa dasturlarni (amaliy dasturlarni) ishga tushiradi. OT foydalanuvchi va amaliy dasturlar uchun kompyuter qurilmalari bilan qulay muloqotni (interfeysni) ta’minlaydi. Hozirgi paytda dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalarini yaratish bilan bog’liq yo’nalish tez sur’atlar bilan rivojlanmokda. Bunday uskunaviy vositalar dasturlar yaratish va sozlash uchun quvvatli va qulay vositalarni tashkil etadi. Ularga dasturlar yaratish vositalari va Case-texnologiyalar kiradi. Dasturlar yaratish vositalari. Ushbu vositalar dasturlar yaratishda ayrim ishlarniavtomatik ravishda bajarishni ta’minlovchi dasturiy tizimlarni о ’z ichiga oladi. Hozirgi paytda dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalarini yaratish bilan bog’liq yo’nalish tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Bunday uskunaviy vositalar dasturlar yaratish va sozlash uchun quvvatli va qulay vositalarni tashkil etadi. Ularga dasturlar yaratish vositalari va Case-texnologiyalar kiradi. Dasturlar yaratish vositalari. Ushbu vositalar dasturlar yaratishda ayrim ishlarni avtomatik ravishda bajarishni ta’minlovchi dasturiy tizimlarni о ’z ichiga oladi. Ularga quyidagilar kiradi: — kompilyator va interpretatorlar; — dasturlar kutubxonasi; — turli yordamchi dasturlar. Kompilyator dasturlash tilidagi dasturni mashina kodidagi dasturga aylantirib beradi. Interpretator yuqori darajadagi dasturlash tilida yozilgan dasturning bevosita bajarilishini xam ta’minlaydi. Dasturlar kutubxonasi oldindan tayyorlangan dasturlar t о ’plamidan iborat. Dasturlar yaratish vositalariga Mikroassembler, C, C++, Delphi, Visual Basic va boshqalar kiradi.

CASE-texnologiyasi informatikaning hozirgi paytda eng tezkor rivojlanayotgan sohalaridan biridir. CASE — Compyuter Aided Sistem Engineering — axborotlar tizimini avtomatlashtirilgan usulda loyihalash degani b о ’lib, CASE-texnologiyasi turli mutaxassislar, jumladan, tizimli tahlilchilar, loyihachilar va dasturchilar ishtirok etadigan k о ’pchilikning qatnashishi talab etiladigan axborot tizimlarini yaratishda q о ’llaniladi. Case-texnologiyalari vositalari nisbatan yangi, 80- yillar oxirida shakllangan yo’nalishdir. Ulardan keng k о ’lamda foydalanish qimmatligi tufayli chegaralangandir. Case-texnologiyasi — murakkab dasturiy tizimlarni tahlil etish, loyixalash, ishlab chiqarish va kuzatib turish texnologik jarayonini avtomatlashtiruvchi dasturiy ta’minotdir. Case-texnologiyasining asosiy yutug’i - kompyuterlarning mahalliy tarmog’ida ishlayotgan mutaxassislarni birgalikda, hamkorlikda loyiha ustida ishlashini tashkil eta olishi, loyihaning ixtiyoriy fragmentini eksport-import qila olishligi va loyihani tashkiliy boshqara bilishligidadir. Operasion tizimlar va ularning turlari Operasion sistema - kompyuter bilan foydalanuvchi о ’rtasidagi muloqotni о ’rnatadi, kompyuter asosiy qurilma manbalarini va q о ’shimcha qurilmalarini ishini boshkaradi. Operasion sistema dasturlari operativ xotiraga kuchiradi bu dasturlarning talablarini bajarib, ishini ta’minlaydi. Dastur vazifasini bajarib b о ’lgandan s о ’ng operativ xotirani undan tozalaydi, ya’ni foydalanuvchi ishlashi uchun operativ xotirada keng maydon yaratadi. Shaxsiy kompyuterlarning operasion sistemalari yaratilish tarixi . Sakkiz razryadli shaxsiy kompyuterlar uchun yaratilgan birinchi operasion sistema CR/M- 80 ( Control Programm for Microcompyuters , ya’ni mikrokompyuterlar uchun boshqaruvchi dasturlar) nom bilan tanilgan. Shundan s о ’ng 16 razryadli kompyuterlar uchun operasion sistemalar yaratish jadallashdi va 1981 yilda shaxsiy kompyuterlar uchun birinchi yaratilgan CR/M operasion sistemasining k о ’p g’oyalarini о ’zida mujassamlashtirgan.

MS DOS 64 K bayt xotiraga ega b о ’lgan kompyuterlarga m о ’ljallangan b о ’lib, о ’zi 8 K bayt xotirani egallagan. Hozirgi kunga kelib shaxsiy kompyuterlarning xotirasi birnecha Gegabaytlarga tenglashdi. Turli mualliflar MS DOS ni rivojlantirishni davom etirib, uning MS DOS 1.1, MS DOS 1.25, MS DOS 2.0, MS DOS 2-11 versiyalarini taklif etishdi va nihoyat, 1984 yilda MS DOS 3.0 IBM PC AT shaxsiy kompyuteriga 80286 mikroprotsessorga asoslangan, 5.25 dyuymli diskovodda ishlashga, m о ’ljallangan operasion sistema yaratildi. 1986 yilda Compaq Compyuter firmasi 80386 mikroprotsessorga asoslangan IBM kompyuterini chiqardi. IBM firmasi esa 80386 mikroprotsessorga asoslangan PC/2 (Personal system - shaxsiy sistema) kompyuterini yaratdi. Bu mikroprotsessor asosida yaratilgan kompyuter nazariy bir necha Gegabayt xotiraga ega b о ’lishi mumkin edi. Ammo MS DOS esa 640K bayt xotiraga ega b о ’lgan kompyuterlarga moslashgan edi. Shuning uchun MS DOS sistemasini kengaytirish ishlari davom etardi va 1987 yil MS DOS 3.3 yaratilib, u 3.5 dyuymli, ya’ni 1,44 Mbaytli disklar bilan ishlash imkoniyatini berdi. 1987 yili IBM va Microsoft firmasi tomonidan bir vaqtda bir nechta masalalar yechishga qodir b о ’lgan OS/2 operasion sistemasi ishlab chiqildi. Ammo u keng tarqalmadi. Chunki о ’sha paytda MS DOS 3.3 ning imkoniyatlari k о ’pchilikni qoniqtirar edi. Hozirda biz keng tarqalgan Windows, Unix, Linux operasion sistemalaridan keng foydalangan b о ’lsakda MS DOS о ’z k о ’chini yuqotdi deyaolmaymiz. MS DOS va uning qobiq dastursi hisoblangan Norton Commander sistemalari turli klavishlar va menyular iborat komandalar bilan ishlashga m о ’ljallangan b о ’lishiga qaramay, foydalanuvchilar uchun qulay amallarni tez bajaradi. Operasion sistema funksiyalari. Agar operasion sistema (OS) tushunchasini qisqacha izohlasak bu boshqaruv dasturidir. OS bu kompyuterning fizik va dasturiy resurslarini taqsimlash va ularni boshqarish uchun ishlatiladigan dastur.

Kompyuter resurslari ikki xil: fizik va dasturiy resurslarga b о ’linadi. Fizik resurslar bu: - xotira, - vinchester, - monitor, - tashqi qurilmalar, - va shu kabilar kiradi. Dasturiy resurslar bu: - kiritish va chiqarishni boshqaruvchi dasturlar, - kompyuter ishlashini taminlaydigan boshqaruvchi dasturlar, - berilganlarni taxlil qiluvchi dasturlar, - drayverlar, - virtual ichki va tashqi xotirani tashkil qiluvchi va boshqaruvchi dasturlar, - va shu kabilardir. Dasturlash sistemasi -dasturlash tillari va ularga mos til prosessorlari majmuasidan iborat bо’lib, dasturlarga ishlov berish va sozlashni taminlovchi dasturlar tо’plamidan iborat. Dasturlash sistemasining tashkil qiluvchilar (dasturlar) amaliy dasturlar t о ’plami singari OS boshqaruvi ostida ishlaydi. Kompyuter resurslari OS boshqaruvi ostida b о ’ladi. OS ga ehtiyoj resurslar taqsimoti va ularni boshqarish masalasi zaruriyatidan kelib chiqadi. Resurslarni boshqarishdan maqsad foydalanuvchiga kompyuterdan effektiv foydalanish bilan birga resurslarni boshqarish tashvishidan ozod qilish. OS quyidagi xususiyatlarga ega b о ’lishi talab qilinadi: 1. Ishonchlilik . OS о ’zi ishlayotgan qurilmalar bilan birga ishonchli b о ’lishi kerak. OS foydalanuvchi aybi bilan vujudga kelgan xatoni aniqlash, uni taxlil qilish va tiklanish holatida b о ’lishi kerak. OS foydalanuvchining о ’zi tomonidan qilingan xatodan himoyalashi, hech b о ’lmaganda dasturiy muhitga keltiriladigan zararni minimumga olib kelishi kerak. 2. HimoY. OS bajarilayotgan masalalarni о ’zaro bir biriga tasiridan himoyalash kerak.

3. Bashorat. OS foydalanuvchi s о ’roviga bashoratchilik bilan javob berishi kerak. Foydalanuvchi buyruqlari sistemada qabul qilingan qoidalar asosida yozilgan b о ’lsa, ularning ketma-ketligi qanday b о ’lishidan qat’iy nazar natija bir xil b о ’lishi kerak. 4. Qulaylilik. Foydalanuvchiga OS ni taklif qilishdan maqsad resurslarni aniqlash va bu resurslarni boshqarish masalalarini yechishdan ozod qilishdir. Sistemani inson psixologiyasini hisobga olgan holda loihalash kerak. 5. Effektivlik. Resurslar taqsimotida OS foydalanuvchi uchun maksimal holda sistema resurslaridan foydalanish darajasini oshirish kerak. Sistemaning о ’zi esa iloji boricha kamroq resurslardan foydalanishi kerak. Resurslarning OS tomonidan band qilinishi foydalanuvchi imkoniyatlarini kamaytirishga olib keladi. 6. Moslanuvchanlik. Sistema amallari foydalanuvchiga qarab sozlanishi mumkin. Resurslar majmuasi OS effektivligi va samaradorligini oshirish maqsadida k о ’paytirish yoki kamaytirilishi mumkin. 7. Kengaytiruvchanlik. Evolyusiya jarayonida OS ga yangi fizik va dasturiy resurslar q о ’shilishi mumkin. 8. Aniqlik. Foydalanuvchi sistema interfeys darajasidan pastda sodir b о ’ladigan jarayondan bexabar qolishi mumkin. Shu bilan birga foydalanuvchi sistema haqida qancha bilgisi kelsa shuncha bilish imkoniyatiga ega b о ’lishi kerak. Bu holatda interfeys sistemasida qabul qilingan qoida va fizik qurilmalar ulanishi va о ’zaro bog’liqligining funksional xarakteristikasi asosida amalga oshiriladi. Avval qayd etganimizdek - OS ning asosiy vazifasi bu resurslar tahsimoti va kompyuterda ishlashni boshqarishdan iborat. OS foydalanuvchini resurslar tahsimotidan ozod qilib kompyuterni uch xil rejimda ishlashini ta’minlashi mumkin: bir dasturli; k о ’p dasturli; k о ’p masalali. Bir dasturli rejim - kompyuterning barcha resurslari faqat bir dasturga xizmat qiladi.

K о ’p dasturli rejim (multidastur) - OS bir vaqtning о ’zida bir biriga bog’liq b о ’lmagan bir necha dasturlarga xizmat qiladi. Bunda resurslar dasturlar о ’rtasida о ’zaro taqsimlanadi. Multidastur rejimi markaziy prosessor ish vaqti bilan "periferiya" qurilmalari ishini ta’minlashdan iborat. Bu usulning bir dasturli rejimidan afzalligi resurslardan effektiv foydalanish va berilgan masala yechilishini tezlatishdir. K о ’p masalali rejim - multimasala rejimi bir vaqtning о ’zida bir necha masalaning paralel ishlashini ta’minlash k о ’zda tutilgan. Bunda bir masalaning natijasi ikkinchi masala uchun berilganlar majmuasini tashkil qilishi ham mumkin. OS yechilayotgan masalalarni bir-biri bilan bog’liqligini rejalashtiradi va nazorat qilib boradi. K о ’p dasturli rejimdan (dasturlar orasida vaqtni taqsimlash prinsipi) farqli bu yerda barcha masalalar b о ’yicha parallel ishlash k о ’zda tutilgan. K о ’p masalali rejim faqat multisistemada (bir necha prosessor) tashkil qilinadi. OS kompyuter va foydalanuvchi о ’rtasidagi vositachi hisoblanadi. OS foydalanuvchi s о ’rovini analiz qiladi va uni bajarilishini ta’minlaydi. S о ’rov OS tilida qabul qilingan buyruqlar ketma-ketligi k о ’rinishida b о ’ladi. OS s о ’rovlarni turli rejimlarda bajarishi mumkin, shu sababli OS ni quyidagi tiplarga b о ’lish mumkin: - paket rejimi sistemasi; - vaqtni taqsimlash sistemasi; - real vaqt sistemasi; - dialog sistemasi. Paket rejimi - bu masalalar majmuasiga ishlov beruvchi sistema, ya’ni bir yoki bir necha foydalanuvchi tomonidan tayyorlangan topshiriqlarni bajaruvchi sistema. Masalalar majmuasi kompyuterga kiritilgandan sо’ng foydalanuvchi bilan uning masalasi о’rtasida muloqat qilish taqiqlangan. Bunday OS bir dasturli yoki k о ’p dasturli rejimlarda ishlashi mumkin. Vaqtni taqsimlash - bir vaqtning о ’zida bir necha foydalanuvchiga xizmat qilish mumkin va foydalanuvchiga о ’z masalasi bilan muloqat qilish imkonini beradi. Bir vaqtda ishlash effektiga, prosessor vaqti va boshqa resurslarni turli

foydalanuvchilar tomonidan berilgan hisoblash jarayonlariga taqsimlash bilan erishiladi. OS kompyuterga kiritilayotgan topshiriqlar uchun navbat tashkil qiladi va har biriga navbat asosida prosessordan foydalanish vaqtini aniqlaydi. Birinchi topshiriqni bajargandan s о ’ng OS uni navbatning oxiriga olib borib q о ’yadi va ikkinchi masalaga xizmat qiladi va x.z. Har bir masalaga xizmat qilish vaqti OS parametrlarida aniqlanadi. Professional dasturchi OS ni tashkil qilish jarayonida bu vaqt birligini о ’zgartirishi mumkin. Real vaqt - sistema berilgan real vaqt oralig’ida topshiriqni bajarilishini ta’minlaydi. Bunda kompyuterdagi hisoblash jarayoni tezligi real vaqt о ’tishiga ham ohang b о ’lishi kerak. Kompyuter bunday OS bilan odatda bir dasturli rejimda ishlaydi. Muloqat operasion sistemasi - yakka foydalanuvchi uchun m о ’ljallangan b о ’lib kompyuter bilan muloqatning qulay k о ’rinishini ta’minlaydi. OS odatda bir dasturli rejimda ishlaydi. Uzilishga ishlov beruvchi modul OS tarkibiga kiritilgan asosiy modullardan biri hisoblanadi. U foydalanuvchi dasturi bilan aloqani ta’minlaydi. Uzilishga ishlov beruvchi modul operativ xotiraga yuklanadi va u yerda kompyuter bilan ishlash seansi vaqtida saqlanib turadi. Bu modul komponentalari qism dasturlardan iborat b о ’lib fayl sistemasi ishlashini, disk bilan berilganlarni almashishni va shu bilan birga maxsus holatlarni taxlil qilishni ta’minlaydi. Amaliy dasturdan bu qism dasturlarga murojaat qilinganda uzilishga ishlov beruvchi modul bajariladigan amallar parametrini oladi, uni taxlil qiladi va holatni k о ’rinishiga qarab kerakli modullarga bir yoki bir necha murojaatni hosil qiladi. Buyruq prosessori funksiyalari quyidagilardan iborat: 1. Klaviatura va buyruq faylidan kiritilgan buyruqni qabul va sintaktik analiz qilish. 2. OS ichki buyruqlarini bajarish. 3. OS tashqi buyruq (dastur) va foydalanuvchining amaliy dasturlarini yuklash va bajarish.

Buyruq prosessori tashabbusi bilan bajariladigan buyruqlar ichki buyruqlar deyiladi. Foydalanuvchining tashabbusi bilan bajariladigan buyruqlar esa tashqi buyruqlarni tashkil qiladi. Tashqi buyruqlarni bajarish uchun buyruq prosessori diskdan mos ismli buyruqni qidiradi, agar uni topa olsa, u holda uni xotiraga yuklaydi va unga boshqaruvni beradi. Buyruqlarni bunday usulda taqsimlanishi operativ xotira bandligini kamaytiradi va kompyuter unumdorligini oshiradi. Amaliy dasturlarni ishga tushirish tashqi buyruqqa murojaat qilgandek amalga oshiriladi. Buyruq prosessori funksiyasiga buyruq fayllarini ishlatish ham yuklatilgan. Buyruq faylning birontasi OS ni yuklagandan s о ’ng avtomatik tarzda bajariladi va foydanuvchiga faoliyat muhiti sozlanganligi haqida dalolat beradi. Avtomatik tarzda bajariladigan buyruq foylalanuvchi ehtiyojiga qarab sistemali dasturchi tomonidan yaratiladi. Buyruq prosessori berilgan satrda yozilgan berilganlarni ketma-ket о ’qiydi va taxlil qiladi. Berilganlar buyruq, tamga yoki izohdan iborat b о ’lishi mumkin. Agar navbatdagi satrda biron bir dasturga murojaat qiluvchi buyruq b о ’lsa, buyruq fayl ishini t о ’xtatib turiladi va chaqirilgan dastur bajariladi. Dastur о ’z ishini yakunlagandan s о ’ng buyruq fayl о ’z ishini davom ettiradi. Buyruq prosessori xotiraga yuklanganda ikki, doimo xotirada saqlanadigan rezedent va xotiraning foydalanuvchi uchun ochiq b о ’lgan norezedent qismga b о ’linadi. Bunda ixtiyoriy dastur buyruq prosessorining norezedent qismini о ’chirib yuborishi mumkin. Bu dastur о ’z ishini yakunlaganda boshqaruv har doim buyruq prosessorining rezedent qismiga uzatiladi va u sistema diskidan yuklash orqali buyruq faylining norezedent qismini tiklaydi. OS aynan shu k о ’rinishda tashkil qilinganligi sababli qattiq disk resurslari yetarli b о ’lmasa yoki u umuman b о ’lmasa sistemali yumshoq disk b о ’lishi shart va u ishga tayyor holatda b о ’lishi kerak. OS normal ishlashini ta’minlash uchun qattiq yoki yumshoq disk о ’rniga operativ xotirada tashkil qilingan virtual diskdan foydalanish mumkin. OS tashqi buyruqlari diskda alohida saqlangan dasturlar yordamida bajariladi. Ixtiyoriy OS ga turli amallarni bajarishga m о ’ljallangan о ’nlab dasturlar kiritilgan. Masalan, barcha OS larga kiritilgan qurilma drayveri deb nomlanadigan

maxsus rezedent dasturlar kiritish-chiqarish sistemasini t о ’ldirish uchun q о ’llaniladi. Drayverlar q о ’shimcha tashqi qurilmalarni yoki mavjud qurilmalarni nostandart ishlatilishini ta’minlab beradi. Real OS loihalanganda fizik qurilmalar imkoniyatlari foydalanuvchi talabiga t о ’liq javob bera olmasa maxsus rezedent dasturlar yaratib kompyuter imkoniyatlarini kuchaytirish mumkin. Mavjud OS ning bir-biridan farqi "sistema darajasi" bilan aniqlanadi. YA’ni konkret tipdagi kompyuter uchun mos OS qurish (k о ’chirish) bilan aniqlanadi. Bunda OS tan-narxi kompyuter arxitekturasi, unga kirgan qurilmalar, berilganlarni ichki k о ’rinishi bilan birga OS tarkibiga kiritilgan imkoniyatlarga bog’liq b о ’ladi. +aralayotgan OS larning farqini faqat professional(sistemali) dasturchigina farqlay oladi. Odatda oddiy foydalanuvchiga bunday farqlar sezilmaydi. Bunday farqlar xotira hajmi, berilganlarga ishlov berish vaqti, sistema imkoniyatlari va ishonchliligi bilan aniqlanadi. Sistemada bajariluvchi dastur jarayonni tashkil qiladi. Jarayon - bu holatlarning yagona ketma-ketligidir. Jarayon bilan kompyuter resurslari va fayllar bilan bog’liq b о ’ladi. Fayl - berilganlar va dasturiy b о ’lishi mumkin. Jarayonda qatnashgan har bir fizik resurs albatda mavjud b о ’lishi shart. Yangi jarayonni tashkil qilishda eski jarayondan nusxa olish yo’li bilan ham tashkil kilish mumkin, bu xolatda yangi jaraen tugallanishi eski jarayon orqali ham amalga oshirilishi mumkin. Har bir jaraen о ’z jarayonini yangi jarayon bilan almashtirib boshqaruvni yangi jarayonga berishi ham mumkin. Ritchi va Tompson(1978) terminologiyasiga asosan dastur bajariladigan muhit - holat (obraz) deyiladi. Holat tarkibiga dastur va unga bog’liq b о ’lgan berilganlar, ochiq fayllar holati va joriy mundarija kiradi. Holat atributiga foydalanuvchi tomonidan kiritilgan ayrim identifiqatorlar foydalanuvchi uchun ochiq deb hisoblanadi. Jarayonni bunday tashkil qilinishi foydalanuvchiga q о ’shimcha mamumot berish va jarayonga aralashish imkoniyatini beradi. Shuni aytish kerakki barcha jarayonlar uchun ham foydalanuvchi atributi mavjud emas.

Bunday holat jarayon yaratgan jarayonlarda vujudga keladi. Bunday jarayonlarga foydalanuvchi aralashuvi maxsus sistemali buyruqlar asosida amalga oshirilishi mumkin. Jarayon - bu loihaning bajarilishi. Sistemada jarayonga k о ’makchi jarayonlar mavjud b о ’ladi. Sistemadagi k о ’pgina jarayonlar kutish holatiga о ’tishi berilganlarni kiritish va chiqarish yoki biron bir bir sistemali funksiyani bajarilishini kutish bilan bog’liq b о ’ladi. Har bir real sistemada bir vaqtda mavjud b о ’lgan jarayonlar chegaralangan. Bu holat k о ’proq kompyuterning real fizik imkoniyatlaridan kelib chiqadi. Berilganlar segmentiga foydalanuvchi berilganlarni kiritishi mumkin va bu segment boshqa foydalanuvchilardan himoyalangan. Foydalanuvchi bu oraliqni dasturiy usul bilan kengaytirishi yoki qisqartirishi mumkin. Berilganlar segmenti hajmi OS da qabul qilingan oraliq bilan aniqlanadi yoki real foydalanuvchi ehtiyojiga qarab tashkil qilinadi. Xotira chegaralanganligi sababli OS dan foydalanuvchi ehtiyojini t о ’liq qondira olmasligi ham mumkin. B о ’linmas stek segmenti xotiraning bosh chegarasidan boshlanib pastga qarab о ’sadi. Bu oraliq avtomatik tarzda zarurat tug’ilsa о ’sishi mumkin. Real sistemada stek segmentini boshqa qurilmalarda (masalan virtual tashqi xotira) ham tashkil qilish mumkin. OS shunday tashkil qilinishi kerakki, b о ’linmas stek segmenti xajmi yetarli b о ’lmasa OS о ’z о ’rnini, sistemani ishonchlilik darajasini kamaytirmagan holda, b о ’linmas stek segmentiga b о ’shatib berish imkoniyatiga ega b о ’lishi kerak. Sistemadagi har bir jarayonning adres muhiti boshqa jarayonlarning adres muhitidan farqli. Jarayonlar bilan aloqa maxsus dasturlar yordamida amalga oshiriladi. Jarayonni boshqarish ( о ’zgaruvchi, ishga tayyor, ishlovchi va blokirovka qilingan xolat). Jarayon turli holatda b о ’lishi mumkin. Holatni aniqlash OS dasturlari yoki foydalanuvchi tomonidan (ayrim hollarda) boshqarilishi k о ’zda tutilgan. О ’zgaruvchi holat. Biron-bir ish bajarilishi natijasiga k о ’ra hosil b о ’ladigan holat. Holatni turlicha b о ’lishi muhitga va real ishlovchi dasturga bog’liq b о ’ladi.

Masalan, malumotlarning turli holatda turlicha taqsimoti bevosita jarayonni boshqarishga о ’z ta’sirini о ’tkazadi. Ishga tayyor holat. Bu holda qaralayotgan dastur uchun kerak b о ’lgan fizik hamda dasturiy resurslar ishga tayyor holda turadi va qaralayotgan dastur faqat buyruqni kutadi. Ishlovchi. Jarayonni boshqarish dasturi ishlovchi dastur uchun kerakli resurslarni ishga tayyor holatga keltiradi va aktiv holatdagi dastur yuqori imtiyozli hisoblanadi. Ishlovchi dastur uchun kerakli b о ’lgan resurs unig uchun har doim ishga tayyor holatida buladi. Agarda ishlayotgan dastur uchun kerak b о ’lgan resurs ishlaetgan dasturga nisbatan yuqoriroq prioritetli dastur bilan band b о ’lsa ishlovchi dastur kutish holatiga о ’tkaziladi. OS ning ayrim buyruqlari foydalanuvchi dasturiga nisbatan prioriteti yuqori hisoblanadi. Albatta ixtiyoriy OS ga foydalanuvchi dasturi ishini t о ’xtatish imkoniyatini beradigan buyruq kiritilishi zarur. Blokirovka qilingan. Dastur ishlashi uchun ayrim resurslar yetarli b о ’lmasa sistema bunday dasturni blokirovka qilib q о ’yadi. Yani bunda dasturga nisbatan sistema holati aniqlanmagan hisoblanadi. Odatda bunday holatda sistema foydalanuvchining aralashuvini talab qiladi. Masalaning bog’lanishini boshqarish ( ketma-ket, parallel). Masala OS resurlari bilan ketma-ket yoki parallel bog’lanishi mumkin. Bunday bog’lanish asosan resurslarning jarayonga xizmat qilish tezligiga bog’liq. Agar resurslarning xizmat qilish tezligi bir hil b о ’lsa, resurslar xizmatga ketma-ket chaqiriladi. Agarda talab qilinayotgan resurs tezligi sekin b о ’lsa va u mustaqil о ’zi masalaga xizmat qila olsa, u holda bu resursga boshqaruv beriladi va navbatda turgan keyingi resurs aktiv holatga о ’tadi va h.k.z. Shu bilan birga masala uchun bir necha resurs parallel xizmat qiladi. OS tarkibiga masalani hal qiluvchi dasturlarni parallel va ketma-ket b о ’lgan qismini aniqlaydigan maxsus buyruqlar kiritiladi. Yordamchi qurilmalar. Aksariyat qurilmalar bilan har bir oniy vaqtda faqat bitta masalaga xizmat qilishi mumkin. +urilmalarning bunday k о ’rinishda ishlashi kompyuterdan noeffektiv foydalanishga olib keladi. Bunday hol yechilayotgan

masalaning hisoblash vaqti k о ’p b о ’lsa ayniqsa sezilarlidir. Tezkor qurilmalar, foydalanuvchi uchun, OS ning fayllarni boshqarish dasturi yordamida taqsimlanadi. Tezkor qurilmalarda vujudga keladigan ushlanishlar ularning tez ishlashi va kiritishchiqarish s о ’roviga ketgan vaqtini inobatga olsak umumiy jarayonni qoniqarli deb hisoblasak b о ’ladi. Kompyuter unumdorligiga salbiy tasir k о ’rsatadigan faktorlardan asosiysi kiritish-chiqarish qurilmalarining sekin ishlashidir. OS kompyuter unumdorligini oshirish uchun spuling mexanizmini ishga soladi. Spuling – kiritish-chiqarishga m о ’ljallangan berilganlarni avtomatik tarzda diskga yozib q о ’yuvchi dastur. Spuling tayyorlagan ma’lumot qurilma tayyor b о ’lganda q о ’yilgan masalaga qarab kiritiladi yoki chiqariladi. Matematik taminot resurslari - berilganlar va dastur bajarilishini nazorat qiluvchi, foydalanuvchidan himoyalanmagan funksiyalar majmuasidan iborat b о ’ladi. Bu resurslar orasida sistemali rejalashtirish, sistema kutubxonalari, fayllarni boshqarish va kiritish-chiqarishga xizmat qiluvchi servis dasturlar mavjud. Kiritish va chiqarish - bu kiritilayotgan va chiqrilayotgan berilganlarni k о ’chirish jarayonidir. Berilganlarni boshqarish dasturlar orqali amalga oshiriladi. Bular kiritish va chiqarish, filtr va kommunikasiya dasturlaridir. Bu dasturlar yordamida foydalanuvchi berilganlarni uzatishda о ’z yo’nalishini tashkil qilishi mumkin. Berilganlar majmuasini ixtiyoriy qurilma va xotiraning ixtiyoriy adresiga yo’naltirishi mumkin. Filtrdan foydalanib berilganlarni tartiblash va s о ’ngra chiqarish oqimiga yo’naltirish mumkin. Kiritish va chiqarish standart qurilmalari. Odatda berilganlarni kiritish uchun klaviaturadan foydalaniladi. Ma’lum amallar ketma-ketligi bajarilgandan s о ’ng ma’lumotlar majmuasi monitorga chiqariladi. Shu sababli klaviatura kiritish standart qurilmasi, monitor esa chiqarish standart qurilmasi deb hisoblanadi. OS da nostandart b о ’lmagan qurilmalarni kiritish-chiqarish qurilmasi deb elon qiluvchi yo’naltiruvchi funksiyalar mavjud. Bunday qurilmalar "periferiya" kiritish- chiqarish qurilmalari deyiladi, chunki ular real kompyuterga nisbatan qabul qilingan deb hisoblanadi.

Kiritish-chiqarish qurilmalari va dasturlari. Kiritish va chiqarish qurilmalari kompyuter konfigurasiyasiga bog’liq va ularning soni bir nechta b о ’lishi mumkin. Real vaqtda sistemaga bog’langan qurilma va qurilmalar soni kompyuterning portlari sonidan k о ’p b о ’la olmaydi. Har bir qurilmani ishga tushirish va u bilan berilganlarni almashish OS dasturlari yordamida amalga oshiriladi. Dastur odatda bevosita qurilma va uning fizik xarakteristikasini hisobga olgan holda yaratilgan b о ’ladi. Ayrim xollarda biron bir kiritish-chiqarish qurilmasi о ’rniga boshqasini ishlatish, xotira bilan berilganlarni о ’zaro almashish xatolikga yoki umuman berilganlarni almashmaslikka olib keladi. Bunday holda bog’lanish amalga oshmagani sabablaridan biri bu qurilma uchun qullanadigan dasturni mos kelmasligi b о ’lishi mumkin. Bunday xolda qurilmaga mos dasturni yuklab s о ’ng undan foydalanish tafsiya qilinadi. Filtr - sistemali dastur yoki buyruq b о ’lib, berilganlarni kiritish qurilmasidan о ’qib tartiblaydi va dastur yoki buyruqda aniqlangan qurilmalarga yo’naltiradi. Kommunikasiya - bu ikki sistemali dasturni, buyruqni, dastur va buyruqni yoki buyruq va dasturni birlashtirish. Bunday k о ’rinishdagi birlashtirish bir dastur yoki buyruqning natijasini boshqa dastur yoki buyruqga kiritish imkoniyatini beradi. YO’naltirilgan kiritish-chiqarish bilan kommunikasiya farqi: yo’naltirilgan kiritishchiqarish bu berilganlarni о ’kish yoki ularni "periferiya" qurilmasiga uzatishdir. Kommunikasiya esa - bu sistema dasturlari va buyruqlari orasidagi о ’zaro berilganlarni almashishdir. Yani berilganlarni uzatish OS ichida amalga oshiriladi. Operasion sistemaning q о ’shimcha funksiyalari. Berilganlarga ishlov berish. Berilganlar kompyuter xotirasida turli k о ’rinishda saqlanadi. Bular avvaldan kelishilgan holda b о ’ladi. Masalan: dastur saqlanish prinsipi bilan berilganlarni saqlanishi turlicha b о ’ladi, biron bir tekst redaktori yordamida hosil qilingan ma’lumot boshqa redaktor yordamida hosil qilingan ma’lumotning ichki k о ’rinishidan farq qiladi. Har bir ma’lumotning ichki tuzilishi avvaldan tanlab olingan kodlash usuli yordamida hosil qilinadi. Kodlar turlari va kodlash usullari turlicha. Ularni qanday k о ’rinishda tanlab olish va ishlatish bevosita sistema

ijodkorlariga bog’liq. Odatda biron bir kodlash usuli ma’lum bir tipdagi kompyuter(dasturiy ta’minot bilan birga) uchun tanlab olinadi va bu tipdagi kompyuter takomillashsa kodlash usulini saqlab qolishga harakat qilinadi. Bundan shunday xulosa qilishimiz mumkinki OS tarkibidagi berilganlarga ishlov beruvchi dastur berilganlar tuzilishini aniqlab dastur, arifmetik konstanta, berilganlar majmuasi(matn) va h.k.z kerakli usulda taxlil qilib k о ’zda tutilgan ishni bajaradi. Virtual xotirani boshqarish. OS tarkibiga virtual xotiraga ishlov beruvchi dastur kiritiladi. Virtual xotira - bu taxmin(tasavvur) qilinadigan xotira. Virtal xotira hajmi real fizik xotira hajmidan k о ’p b о ’ladi. Bunday usulni tanlab olish sabablari birinchidan xotiraning har bir manzilni tanlash b о ’lsa, ikkinchidan real operativ xotiraning tan narxi bir muncha qimmatligidandir. Shuni eslatib о ’tish kerakki, albatta prosessor virtual xotiraga ishlov berishda real fizik xotiraga ishlov berishga nisbatan k о ’proq vaqt sarflaydi. Virtual xotira varaqma-varaq tashkil qilinadi. Har bir varaqda aniqlangan xotiraning ma’lumot birligi uchun о ’z manzili mavjud b о ’ladi. Bu manzillar ketma-ketligi ularning k о ’rinishi va yozilishi har bir varaq uchun bir xil b о ’ladi. Virtual xotiraning real adresi hisoblanganda varaqdagi manzil qiymatiga varaq koeffisienti q о ’shiladi. Shu sababli manzillar chalkashligi oldi olinadi. YA’ni, agarda biz bir necha nomdagi k о ’chani qarasak har bir k о ’chada 13- uy mavjud b о ’lsa, har bir 13- uy manzili turli b о ’ladi, chunki k о ’chalar nomi turli. Virtual tashqi xotirani boshqarish. Virtual tashqi xotirani boshqarish virtual ichki xotirani boshqarishga nisbatan bir muncha murakkabroq. Buning asosiy sababi ularning hajmidadir. Masalan: aholisi 50000 kishidan iborat b о ’lgan shahardan barcha 13- chi uylarni topish, aholisi 5000000 kishidan iborat shahardagi barcha 13- chi uylarni topishga nisbatan ancha oson. Shu sababli tashqi xotiradagi real manzilni topish uchun turli usullardan foydalaniladi. Manzil bevosita varaq koeffisienti q о ’shilishi bilan aniqlanadi va real adresdagi berilganlar tanlanadi. Berilganlarning saqlanishi:Ketma-ket, agar foydalaniladigan berilganlar xotirada ketma-ket joylashgan b о ’lsa, u holda xotiraning navbatdagi manzilidan

berilganlarni olish uchun har safar keyingi manzil qidirilmasdan kerakli berilganlar ketma-ket tanlab olinadi. Indeksli, berilganlarning navbatdagi qismi tugagandan s о ’ng о ’zinig davomi qaerdan joylashganligi hakidagi ma’lumot bevosita berilganladan keyin joylashgan b о ’ladi va bu malumot taxlil qilinib berilganlarning davomi k о ’rsatilgan joydan boshlab talqin qilinadi. Indeksli ketma-ket , indeksli boshqarishdan farqi, berilganlar davomi k о ’rsatilgan joydan bir emas balki bir nechta berilganlar birligidan iborat ketmaketlik k о ’rinishida beriladi. Himoya. OS da ishlatiladigan berilganlar himoyalangan b о ’lishi kerak. Himoyalanish OS tarkibiga kirgan dasturdan, foydalanuvchi dasturdan va foydalanuvchining biron-bir harakatidan b о ’ladi. Har qanday OS о ’z tarkibiga kirgan dasturlarni himoyalashi k о ’zda tutilgan b о ’ladi. Biroq bu himoyalanish buzilishi mumkin, buzilish odatda tashqi aralashuv natijasida amalga oshiriladi. Shu sababli OS tarkibidagi ayrim dasturlarga kirish umuman taqiqlab q о ’yiladi. Albatta bunday taqiqni malakali foydalanuvchi "aylanib" о ’tishi mumkin, biroq bunday usul tafsiya qilinmaydi. Effektiv joylashtirish . Berilganlarni qay tartibda joylashtirish sistemaning mukammal ishlashiga omil b о ’ladi. Berilganlar pog’ana-pog’ana joylaytiriladi. OS shunday k о ’rilganki berilganlar bir biriga yaqin joyda joylashadi. Bunda k о ’p ishlatiladigan berilganlar oldingi "fon"da, kamroq ishlatiladiganlar esa keyingi b о ’limlarda joylashtiriladi. Albatda joylashtirishda ikkita berilganlar majmuasi о ’rtasida b о ’sh joy qoldirmaslikka harakat qilinadi. Berilganlar majmuasi orasida b о ’sh joy hosil b о ’lishi mumkinmi? Ha, mumkin. Bu berilganlarning saqlanishining ichki tuzilishidan kelib chiqadi. OS berilganlarni effektiv joylashtirish uchun shunga о ’xshash holatlarni hisobga olgan holda joylashtiradi. Kompyuter bilan muloqat. OS ning ayrim resurslarida kompyuter bilan muloqat k о ’zda tutilgan. Bundan tashqari foydalanuvchi ham о ’z dasturiga muloqatni kiritishi mumkin. Muloqat tashabbuskori sistema yoki foydalanuvchi b о ’lishi mumkin. Tashabbuskor sistema b о ’lganda, sistema hosil b о ’lgan holatdan

boshqa holatga о ’tish yo’lini foydalanuvchi tafsiyasiga asosan bajaradi. Bunday holatlar rejali yoki rejasiz b о ’lishi mumkin. Rejali holat sistemada k о ’zda tutilgan b о ’lib foydalanuvchining javobi sistema unumdorligini oshirishga olib keladi. Rejada k о ’zda tutilmagan muloqatda esa sistema jarayonni qay tartibda bajarishni "bilmaydi" va tupik holat vujudga kelishi ham mumkin. Masalan, foydalanuvchi dasturi sistemada mavjud b о ’lmagan resursni talab qilishi. Muloqat tashabbuskori foydalanuvchi b о ’lganda, sistema kutish holatiga о ’tadi va foydalanuvchining buyrug’iga asosan ishni davom ettiradi. Masalan, sistema xizmat qilayotgan dasturni vaqtinchalik yoki umuman t о ’xtatish. Kompyuterning ishonchliligini taminlash. Kompyuterning qurilmalari normal ishlashi uchun ma’lum shart sharoitlar bajarilishi talab qilinadi, bular elektr manbai parametrlari, tashqi muhit temperaturasi va boshqalardir. Bu shart sharoitlardan chetga chiqish kompyuter aparaturasida uzilishga yoki notug’ri ishlashiga olib keladi. OS da apparatura notug’ri ishlashi natijasida paydo b о ’ladigan xatolikni inkor qiluvchi dastur mavjud b о ’lib zaruriyat tug’ilganda sistema tashabbusi bilan bu dastur ishlaydi va hosil b о ’lgan xatolikka ishlov beradi. Bundan tashqari dasturiy resurslar not о ’g’ri ishlashi natijasida xatolik vujudga keladi. Bu vaziyatda ishlatilayotgan dasturning t о ’g’ri yoki not о ’g’ri ishlayotganligini aniqlash uchun turli uslublardan faydalaniladi. Bunday uslublardan biri quyidagicha. OS tarkibiga maxsus dastur kiritiladi va bu dastur berilganlarga ishlov berishdan avval va ishlov bergandan s о ’ng tekshiriladi. Shu dastur kodlari yig’indisi tekshiriladi, agarda hosil b о ’lgan kod avvaldan shu dastur uchun aniqlangan kodga teng b о ’lsa, u holda dastur tug’ri ishlaydi yoki ishlagan deb talqin qilinadi. Odatda OS tarkibiga kirgan barcha dasturlar uchun yagona kod tanlanadi, masalan barcha bitlar nolga tenglab olinadi. Buning uchun dasturning oxirgi buyrug’idan keyin nol kodiga t о ’ldiruvchi b о ’lgan kod tanlanadi va bu kodni dastur kodlari bilan yig’indisi nol kodini beradi. Shu bilan dastur ishi natijasining ishonchliligiga erishiladi, chunki dasturdagi bitta bitning qiymati о ’zgarishi dastur uchun aniqlangan kontrol yig’indida boshqa kod hosil qiladi. Bu holatlarni aniqlash va uni taxlil qilish uchun OS tarkibiga maxsus dasturlar kiritiladi.

Topshiriqni boshqarish tili. Kompyuterda bajarilishi kerak b о ’lgan topshiriq avtomatik tarzda yoki foydalanuvchi aniqlagan parametrlar yordamida bajariladi. Jarayonni boshqarish uchun OSga boshqarish tili kiritiladi va topshiriqni bajarish uchun zarur b о ’lgan resurslar aniqlanadi. Odatda agar topshiriqni boshqarish tilida ma’lum resurlar qayd etilmasa unda sistema uchun qabul qilingan parametrlar olinadi. Topshiriqni boshqarish tili hozirgi zamon shaxsiy kompyuterlarida sistemani tashkil qilinayotgan paytda tanlab olinadi. Parametrlarni tanlab olish foydalanuvchining talab va ehtiyojiga qarab amalga oshiriladi. Har bir sistemani q о ’shimcha dasturlar bilan boyitish har doim ham yaxshi natijaga olib kelmaydi. Masalan, funksional jixatdan bir vaqtning о ’zida bir necha dasturning sistemada saqlanishi sistema uchun kerakli dasturning qidirilishiga k о ’p vaqt va q о ’shimcha xotira sarflanishiga olib keladi. Shu kabi sistema uchun bevosita zarur b о ’lmagan dasturning saqlanishi ham shu natijaga olib keladi. Dasturiy ta’minot b о ’yicha mutaxasis b о ’lmagan foydalanuvchi uchun topshiriqni boshqarish tilini tahlil qilish va unga о ’zgartishlar kiritish tafsiya qilinmaydi. Resurslar taqsimoti. Avval aytganimizdek resurslar fizik va dasturiy b о ’ladi. OS yordamida resurslar shunday taqsimlanadiki natijada bajarilayotgan topshiriqlar ma’lum ketma-ketlikda amalga oshiriladi. Topshiriqlar tili yordamida foydalanuvchining dasturi normal ishlashini ta’minlaydigan resurslar aktiv holatga chaqiriladi va topshiriq bajarilishiga qarab ular ma’lum ketma-ketlikda bajariladi. Resurslar ishlatilishi ketma-ketligi boshqarish tili va foydalanuvchi dasturi yordamida amalga oshiriladi. Prosessor vaqti. Topshiriq bajarilishi uchun ketgan umumiy vaqt prosessor va kutish vaqti majmuasidan iborat b о ’ladi. Prosessor vaqti bevosita foydalanuvchi dasturiga ishlov beradigan vaqt bilan aniqlanadi. + о ’shimcha vaqt bu OS resurslariga murojaat va uni b о ’shashini kutish, muloqat, prosessorga bog’liq b о ’lmagan boshqa resurslarni ishlash vaqtidir. Foydalanuvchi dasturiga ketgan umumiy vaqtga nisbatan prosessor vaqti salmog’i har doim kam b о ’ladi. Xotirani boshqarish - OS tarkibidagi maxsus dasturlar yordamida bajariladi. Xotira ishchi dastur bilan yuklanganda sistema uchun qabul qilingan hajmdagi

xotira ajratiladi yoki b о ’lmasa topshiriqlar tilida k о ’rsatilgandek joy ajratiladi. Shuni aytish kerakki OS asosini tashkil qiluvchi dasturlar xotirada doim saqlanib turadi uning uchun xotirada maxsus joy ajratilgan va boshqa dasturlar yordamida bu joyga kirish OS himoya dasturi yordamida himoyalangan. Dasturiy resurslar bevosita OS ishini ta’minlaydigan va foydalanuvchi ishlatadigan( yordamchi) dasturlar majmuasidan iborat b о ’ladi. Yordamchi dasturlar xajmi foydalanuvchi ehtiyojiga qarab aniqlanadi. Bu holda yordamchi dasturlar qancha k о ’p b о ’lsa shuncha yaxshi deyish notug’ri, chunki dastur qancha k о ’p b о ’lsa ularni saqlash, qidirish va ishga tushirish shunchalik murakkab b о ’ladi. Shu sababli aktiv holatda zaruriy dastur resurslarini saqlab zarur b о ’lmagan resurslarni esa arxiv holatda saqlash va kerak b о ’lgan holda ularni tiklash tafsiya qilinadi. Nazorat va boshqaruv. OS tarkibida jarayonni boshqarish bilan birga uni nazorat qiluvchi dastur mavjud b о ’ladi. Bu dastur prosessorga topshirilgan vazifani qay darajada bajarayotganligi va t о ’liqligini taxlil qiladi. Har bir boshqaruv bajarilgandan s о ’ng holat kodi nazorat dasturiga qaytariladi va dastur uni taxlil qilib berilgan topshiriq qay darajada bajarilganligi haqida xulosa qiladi va ma’lumot boshqaruv dasturiga uzatiladi. Bog’lanish. OS tarkibiga kirgan barcha dasturlar bir biri bilan chambarchas bog’langan. Bu bog’lanishlar tashqi va ichki b о ’ladi. Tashqi bog’lanish bevosita OS boshqarish dasturi bilan bog’lansa, ichki bog’lanish real bajarilayotgan dasturlarning ishini ta’minlash uchun yordamchi dastur b о ’ladi. Bundan tashqari hodisa bog’lanishi hodisalar ketma-ketligi bilan aniqlanadi. YA’ni bu holda har bir hodisa bajarilish sharti taxlil qilinadi va biron-bir hodisa bajarilishi uchun albatta ma’lum hodisa bajarilishi talab qilinadi. OS da yuqorida qayd etilgan dasturlardan tashqari yana quyidagi yordamchi dasturlar mavjud. Bu dasturlar quyidagilarni bajaradi: - qurilmalarning parallel ishlashini ta’minlash; - dasturlarga parallel xizmat qilish; - umumiy jarayonni aniqlash va boshqarish;

- sinxron jarayonga xizmat; - kritik resurslarni aniqlash; - lokal va umumiy berilganlarni aniqlash va boshqarish; - va h.k.z. EHM da har qanday masalani echish, bir tomondan, bajarilishi kerak b о ’lgan hamma amallarning ketma-ketligini belgilaydigan dasturlarni (dasturli vositalar — software), ikkinchi tomondan esa, bu amallarni amalga oshirish uchun jalb qilinadigan aniq bir texnikaviyura vositalarini (processor, xotira, displey, printer, klaviatura va b. — hardware) talab etadi. EHM texnikaviy vositalarini boshqarishning k о ’plab jarayonlari ma’lum darajada standart hisoblanadi va aslini olganda, dasturli vositalarga bog’liq emas. Operaciey tizimning (OT) asosiy vazifasi ayni shu ku о ’satilgan standart, k о ’pincha esa juda etarlicha oddiy jarayonlarni bajarishni avtomatlashtirishdir. Hisoblash tizimining turli tarkibiy qismlari orasidagi о ’zaro aloqani 16rasmda k о ’rsatilganidek tasvirlash mumkin. Foydalanuvchi nuqtai nazaridan, OT qulay foydalanuvchi interfeysini (EHM ishini boshqarish uchun buyruqli til va foydalanuvchini zerikarli amallarni bajarishdan ozod qiluvchi servis xizmatlari t о ’plani), dasturli muxitni, о ’ziga xos "peyzaj" ni (manzarani) shakllantiradi, ularning asosida foydalanuvchining amaliy dasturlari ishlab chiqiladi va ijro etiladi. Texnik nuqtai nazardan OT bu EHM resurslarini va bu resurslarni ishlatuvchi axborotni qayta ishlash jarayonlarini boshqarishni ta’minlaydigan dasturlar t о ’pshamidir. Resursni boshqarish resurslarga murojaat qilishni soddalashtirish jarayonlariga, raqobatlashuvchi jarayonlar orasida resurslarni dinamik taqsimlashga olib kelinadi. Shuni hisobga olish kerakki, hisoblash tizimining istalgan obyekti (texnikaviyli yoki dasturli) resurs hisoblanib, ular hisoblash jarayonlarida ishlatilishi mumkin va mos ravishda, ular о ’rtasida taqsimlanishi mumkin.

Ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonlarini boshqarish ShKning samarali ish rejimlarini tashkil etish va amalga oshirishdan iborat b о ’lib, bu rejimlar quyidagilardir: • bitta foydalanuvchi rejimi va alohida terminallar orqali ShK bilan bir vaqtning о ’zida bir nechta foydalanuvchining birgalikda ishlashini ta’minlaydigan K о ’p foydalanuvchili rejim; • bitta dasturli (bitta masalali) va k о ’p dasturli (k о ’p masalali) ish rejimi; k о ’p dasturli ishlash rejimi, ShK ning resurslariga murojaat qilish rejimiga bog’liq ravishda, о ’z navbatida quyidagilarga b о ’linadi: a) paketli qayta ishlash rejimi (foydalanuvchini bevosita murojaat qilishisiz, bir vaqtning о ’zida echilishi kerak b о ’lgan hamma dasturlar blokini (paketini) oldindan yig’ish va shakllantirish bilan); b) vaqtni b о ’lish rejimi (foydalanuvchilar о ’rtasida har bir oldindan qayd qilingan mashina vaqti intervalini b о ’lish bilan yoki boshqa xizmat k о ’rsatish intizomiga mos ravishda b о ’lish bilan bir nechta foydalanuvchilarning bir vaqtning о ’zida muloqatli (interaktiv) murojaat qilishi); v) haqiqiy vaqt rejimi (foydalanuvchining yoki tashqi terminalning har bir murojaatiga kafolatli xizmat k о ’rsatish vaqti bilan); • virtual mashinalarni shakllantirish rejimi (har bir foydalanuvchiga asosiy ShKdoirasida kamroq unumli g о ’yoki alohida mashina, balki о ’zining operasion tizimi bilan, ajratiladi); • bitta processorli, k о ’p processorli, k о ’p mashinali, shu jumladan tarmoqli hisoblash tizimlarida ishlash. ShK OT ning xarakterli xususiyati shundaki, ular "d о ’stona" foydalanuvchi interfeysini — foydalanuvchining ShK bilan о ’zaro ishini ta’minlaydi. OT ning "d о ’stonaligi" quyidagini bildiradi, u foydalanuvchiga amaliy dasturlarni bajarish jarayonida kerakli servisni ta’minlaydi va dasturlovchiga

dasturlarni ishlab chiqish va sozlash uchun hamda ma’lumotlarni saqlash, о ’zgartirish, aks ettirish va nusxalash uchun qulay shart-sharoitlarni ta’minlaydi. ShK lar uchun quyidagi OT turlari keng tarqalgan: • MS DOS - IBM PC AT va XT ShK lari uchun; • OS/2 - IBM PS/2 va 80386 va undan yuqori MP li PC AT ShKlari uchun; • UNIX — 32 razryadli IBM PS/2 va 80386 va undan yuqori MP li IBM PC AT ShK lari uchun; • WINDOWS 95 — 32 razryadli, 80386 va undan yuqori MP li IBM PC AT ShK lari uchun; • WINDOWS NT — 32 razryadli, 80486 va undan yuqori MP li IBM PC AT ShK lari uchun. MS DOS va WINDOWS 95 operasion tizimlari t о ’g’risidagi asosiy ma’lumotlar keyingi bobda beriladi. OS/2 operasion tizimi. OS/2 (Operating Sistem/2) bitta foydalanuvchili k о ’p masalali OT dir, bir tomonlama (MS DOS -> OS/2) MS DOS bilan dasturli kelishadigan hamda 80286 va undan yuqori MP bilan ishlash uchun (IBM PC AT va PS/2 ShK) m о ’ljallangan. OS bir vaqtning о ’zida 16 tagacha dasturni bajarishi mumkin (ularning har biri о ’zining xotira segmentida), lekin ularning ichida faqat bittasi MS DOS uchun tayyorlangan b о ’ladi. OS/2 ning muhim xususiyatlari quyidagilardir: • foydalanuvchining k о ’p oynachalik interfeysining borligi; • qiymatlar bazasi tizimi bilan ishlash uchun dasturli interfeyslarning borligi; • lokal hisoblash tarmoqlarida ishlash uchun samarali dasturli interfeyslarning borligi. OS/2 sig’imi 16 Mbayt gacha b о ’lgan tabiiy TX ni va har bir masalaga 512 Mbayt gacha b о ’lgan virtual xotirani q о ’llab-quvvatlaydi. OS/2 ning kamchiliklariga birinchi navbatda quyidagilar xosdir: • yuqori resurslar sig’imi: 80286 va undan yuqori MP, 1, 5 Mbaytdan kam b о ’lmagan sig’imli tezkor xotira, qattiq diskdagi yig’uvchi;

• hozirgi vaqtga kelib ishlab chiqilgan dasturli ilovalar (ADT) hajmining nisbatan katta emasligi. UNIX operasion tizimi UNIX — k о ’p foydalanuvchili, k о ’p masalali OT b о ’lib, u dasturlarni va turli foydalanuvchilarning fayllarini etarlicha kuchli himoya vositalarini о ’z ichiga oladi. UNIX OT dasturlarining k о ’p qismi Si tilida yozilgan (DOS va OS/2 dagi kabi assemblerda emas) va mashinaga bog’liq emasdir, bu OT ning yuqori harakatchanligini va amaliy dasturlarni universal EHM ga, mini EHM ga va turlicha arxitekturali ShK larga osongina о ’tkazishni ta’minlaydi. UNIX oilasidagi OT ning muhim xususiyati uning modulliligi va keng servisli dasturlar t о ’plami b о ’lib, ular foydalanuvchi-dasturlovchilar uchun qulay operasion vaziyatni yaratishni ta’minlaydi (ya’ni bu tizim amaliy dasturlovchilar mutaxassisligi uchun alohida samaralidir). UNIX ierarxik faylli struktura, virtual xotira, k о ’p oynali interfeys, k о ’p processorli tizimlar, k о ’p foydalanuvchili qiymatlar bazasini boshqarish tizimi, bir jinsli b о ’lmagan hisoblash tarmoqlarini q о ’llab-quvvatlaydi. UNIX ning kamchiligi — katta resurslar sig’imi va bu ShK asosidagi k о ’p foydalanuvchilar tizimi uchun k о ’pincha ortiqcha b о ’ladi. TDT dasturlarini yuqorida keltirilgan 4 ta gUR О ’hga b о ’limishi etarlicha shartlidir, negaki rivojlangan operasion tizimlar odatda о ’zining tarkibiga murakkab b о ’lmagan servisli dasturli vositalarni va xattoki texnik xizmat k о ’rsatish tizimi elementlarini ham oladi. WINDOWS NT operasion tizimi . WINDOWS NT- k о ’p foydalanuvchili, k о ’p masalali, k о ’p oqimli OT dir, u WINDOWS 95 interfeysiga deyarli о ’xshash b о ’lgan grafikli foydalanuvchi interfeysiga eta. Bu operasion tizimning о’ziga xos xususiyatlari: • ichiga qurilgan tarmoqdi yordam berish — boshqa OT lardan farqli ularoq u boshidayoq hisoblash tarmog’ida ishlashni hisobga olib yaratilgan, shuning uchun

foydalanuvchi interfeysiga fayllar, qurilmalar va obyektlarni birgalikda tarmoqli ishlatish vazifalari moslashtirilgan; • muhimlik bо’yicha kо’p masalalik, bu yuqoriroq muhimli ilovalarning quyi muhim ilovalarni siqib chiqarishiga imkon beradi, xususan, "tо’xtab qolgan" ilovalarni bajarishda tizimning ishlamay turib qolishini avtomatik bartaraf qilish hisobiga mashina vaqtini yanada samaraliroq ishlatish imkonini beradi; • dasturlarni va foydalanuvchining turli fayllarini ruxsat etilmagan murojaat qilishdan etarlicha kuchli himoya vositasining borligi; resurslarga kо’p darajali murojaat qilishlarning borligi, bunda foydalanuvchi murojaat qilish darajalarini ularning vakolatiga mos ravishda belgilaydi; • bir nechta faylli tizimlarni qо’llab-quvvatlash — WINDOWS ning hamma versiyalari tomonidan qо’llab quvvatlanadigan DOS faylli tizimidan tashqari, WINDOWS NT о’zining shaxsiy faylli tizimiga (NTFS) ega va OS/2 (High Performance FS) va ixcham-disk (CDFS) faylli tizimlarini qо’llab-quvvatlaydi; • kompyuter platformalarini, shu jumladan multiprocessorli hisoblash tizimlarining keng spektrini q о ’llab-quvvatlash. WINDOWS NT OT ning birinchi versiyasi bozorda 1993 yilda paydo b о ’ldi, hozirgi vaqtda esa uning 3. 0 va 4. 0 versiyalari turli xil tashkilotlar, banklar, sanoat korxonalari va shaxsiy foydalanuvchilar tomonidan keng q о ’llanilmoqda. MS DOS OPERASION TIZIMI Mustaqil ravishda ham, WINDOWS operasion tizimi tarkibida ham q о ’llaniladi. MS DOS ning asosiy tarkibiy qismlari: • Kiritish-chiqarish bazaviy tazini (BIOS — Basic Input Output System); • Operasion tizimning yuklovchisi (boshlang’ich yuklash dasturi Boot Record); • Kengaytma bloki BIOS (IBMBIO. COM fayli yoki unga о ’xshashlar); • DOS bazaviy bloki (IBMDOS. COM fayli yoki unga о ’xshashlar), uni k о ’pincha uzulishlarni qayta ishlash bloki deb ataladi;

• T о ’g’rilangan ichki makrobuyruqlarni о ’z ichiga olgan buyruqli processor (COMMAND. COM dasturi) (servis va xizmat k о ’rsatish qims dasturlari, fayllarga xizmat k о ’rsatiladigan k о ’p qims dasturlar); • Tizim konfiguraciyasi fayli (CONFIG. SYS buyruqlar t о ’plani); • Jarayonlarni avtoyuklash fayli (AUTOEXEC. BAT buyruqlar t о ’plani). MS DOS bilan birgalikda DOS ga rasniy kirmaydigan, tizimning resurslari bilan ishlashni engillashtiradigan Tashqi makrobuyruqlar va servisli utilitalar va Tashqi qurilmalarning drayverlarini yuklaydigan fayl ham etkazib beriladi. OT dasturlarining bir qismi mashinaning doimiy xotirasida, qolgan qismi esa (k о ’prog’i) magnit diskda saqlanadi. Masalan, BIOS DEQQda tizimli platada, OT ning qolgan komponentlari esa disklarning birida (qattiq yoki egiluvchan) joylashadi; shu bilan birga Boot Record diskning eng boshida joylashadi. OT ning komponentalarini о ’z ichiga olgan diskni tizimli disk deyiladi. Kiritish-chiqarish bazaviy tizimi (BIOS). BIOS, qatiy aytganda, OT ning emas, balki ShK ning komponenti hisoblanadi, negaki ShK da ishlatiladigan OT almashganda о ’zgarmaydi (DEKDda joylashganligi uchun). BIOS ushbu vazifalarni bajaradi: • mashinani iniciallashtirish, ya’ni mashina tok manbasiga ulanganda, uning barcha elementlarini boshlang’ich holatga keltirish; • testlash, ya’ni mashinada butlikni hamda texnikaviyura va dasturli resurslarning ishga layoketliligini tekshirish (processor, xotira, drayverlar va b. ); • operasion tizimni iniciallashtirish, ya’ni tizimli diskdan OT ning yuklovchisini о ’qish; • xizmat k о ’rsatish jarayonlarini va tashqi qurilmalar bilan amallarni bajaruvchi quyi darajali dasturli va texnikaviyli uzulishlarni qayta ishlash; • ShK ning standart kiritish-chiqarish qurilmalarini boshqarish. ShK ning tashqi qurilmalarini boshqarish drayverlar deb ataluvchi maxsus dasturlar yordamida amalga oshiriladi.

Drayverlar. Drayverlar DOS dasturlarini va foydalanuvchi dasturlarini, kiritishchiqarish amallarini batafsil va t о ’la dasturlashdan xalos qiladi. Drayver quyidagi vazifalarni bajaradi: • tashqi qurilmalarga murojaat qilish sо’rovlarini qabul qiladi; • sо’rovlarni tashqi qurilmani boshqarish buyruqlariga, bu qurilmaning hamma ish xususiyatlarini va tuzulish detallarini hisobga olgan xolda, о’zgartiradi; • xizmat kо’rsatilayotgan tashqi qurilmadagi uzulishlarni qayta ishlaydi. Operasion tizimning yuklovchisi. Operasion tizimni yuklovchi — bu Boot Record va Sistem Bootstrap dasturli modulidir. Odatda oddiygina yuklovchi deb ataladigan bu modul tezkor xotiraga DOS ning ushbu ikkita faylini О ’qish uchun m о ’ljallangan: BIOS kengaytirmaning IBMBIO. COM moduli (yoki EM BIOS) va uzulishlarni qayta ishlash moduli. Yuklovchi har bir formatlangan diskda 0yo’lakning 0-tomonida 1-sektorda joylashadi. Yuklovchining hajmi 512 bayt, ya’ni bu uncha katta b о ’lmagan dastur. Yuklovchi boshlanishida BIOS t о ’g’risida (firmatayyorlovchi nomi va tizimning sana - versiyasi) va diskdagi yozuvlarning strukturasi t о ’g’risida (disk formata, diskdagi va klasterdagi sektorlar soni, fayllarni joylashtirish jadvallari soni va b. ) xizmat ma’lumoti joylashtiriladi, keyin esa dastur-yuklovchining о ’zi joylashadi. BIOS kengaytmasi bloki. BIOS mashina DEQQ, joylashgan va shuning uchun ShK ning shu modeli uchun barcha mumkin b о ’lgan operasion tizimlarning umumiy va о ’zgarmaydigan qismi hisoblanadi. DE58 ichidagi narsani о ’zgartirish murakkab ishdir va shuning uchun amalda bajarilmaydi. Lekin, kerak b о ’lib qolganda, BIOS vazifalarini, q о ’shimcha modullar yordamida kengaytirish yo’li bilan о ’zgartirish mumkin. Bu zaruriyat quyidagi holatlarda kelib chiqishi mumkin: • ShK ga yangi Tashqi qurilmalar ulanganda; • tezkor xotirada diskni modellashtirilganda (virtual yoki elektron disk); • standart b о ’lmagan buyruqli processorni ishlatganda va b. Bunday q о ’shimcha modul IBMBIO. COM (yoki EM BIOS) bloki-dir; bu

blok g о ’yoki BIOS ustiga qurilgan b о ’lib, uning imkoniyatlarini о ’zgartiradi va t о ’ldiradi. Bu dasturli modul tizimli diskda saqlanadi. DOS funkciyalarining о ’zgarganligi yoki tuldirilganligi t о ’g’risidagi kerakli ma’lumotlar operasion tizimga, IBMBIO.COM dasturi bilan fayl konfiguraciyam (DOS sozlamasi) CONFIG. SYS da saqlanayotgan buyruqlar yordamida, xabar beriladi. Har safar ShK ishga tushirilgandan keyin DOS tizimli diskning о ’zakli katalogini qarab chiqadi va unda CONFIG. SYS faylini qidiradi. Agar bu fayl topilsa, u holda DOS unda joylashgan barcha buyruqlarni bajaradi. Agar konfiguraciya fayli yo’q b о ’lsa, u holda unga kirishi mumkin b о ’lgan buyruqning parametrlariga qiymatlar "indamaslik" tamoyili b о ’yicha taqdimetiladi. Konfiguraciyaning о ’zgartirilgan buyruqlari faqat ShK ning shu joriy ishlash seansi uchungina uning navbatdagi qayta ishga tushgunga qadar о ’rnatiladi. K о ’pincha BIOS modulining kengaytmasi BIOS da saqlanayotgan drayverlarni mantiqiy almashtirish va yangi drayverlarni ulashvazifalarini bajaradi. BIOS modulining kengaytmasi yana ushbu ikkita vazifani ham bajaradi: • DOS uzulishlarini qayta ishlash modulini yuklaydi; • buyruqli processorni yuklaydi va unga boshqarishni uzatadi. Shunday qilib, IBMBIO. COM ShK asosiy konfiguraciyasining о ’zgarishini hisobga oluvchi va tashqi qurilmalarning q о ’shimcha drayverlarini saqlovchi BIOS kengaytmasidir. DOS bazaviy bloki. Bu DOS ning markaziy bloki b о ’lib, u operasion tizimning asosiy vazifalarini — ShK resurslarini va bajariladigan dasturlarni boshqarishni amalga oshiradi. Bu blokda resurslarni (jumladan, Tashqi qurilmalarni) boshqarish drayverlar vositasi bilan boshqarishga nisbatan yuqog’iroq, darajada, ya’ni drayverlarga murojaat qilishni tashkil etish asosida amalga oshiriladi. Ana shu tashkil etishning boshida fayl tizimi yotadi. DOS bazaviy blokining asosini (IBMDOS. COM fayli) yuqori darajadagi uzulishlarni qayta ishlovchilar Tashkil egadi; shuning uchun bu blok k о ’pincha uzulishlarni qayta ishlash bloki yoki moduli deb ataladi.

Uzilishlarni qayta ishlash moduli IBMDOS. COM (yoki MSDOS. SYS) nomiga ega va tizimli diskda joylashgan. IBMDOS. COM ShK ning hamma resurslarini mantiqiy darajada (BIOS ni boshqarish darajasiga nisbatan yuqog’iroq) boshqarish (va taqsimlash) dasturlarini о ’z ichiga oladi; xususan, IBMDOS. COM da TQ, bilan ishlaganda BIOS drayverlarini qims dasturlar kabi ishlatuvchi, yuqori darajadagi uzulishlarni qayta ishlovchi dasturlar joylashadi. IBM DOS. COM ning muhim dasturlari — bu faylli tizimni boshqarish, disklar bilan qiymatlarni blokli almashtirish, asosiy xotirani taqsimlash dasturlaridir. Buyruqli processor. Buyruqli processor (BP) foydalanuvchining ShK bilan о ’zaro ishini amalga oshiradi. U DOS fayli hisoblanadi va Command. COM nomiga ega. О ’zaro ishlash buyruqlar yordami bilan amalga oshiriladi. Buyruqlar ikki tipda b о ’ladi: ichki va tashqi. Ichki buyruqlar BP ning о ’zining tarkibiga kiradi va DOS yuklangandan keyin tezkor xotirada joylashadi (rezidentli buyruqlar). Tashqi buyruqlar MS DOS tarkibiga kiruvchi.EXE va.COM tipidagi fayllardir. BP ning asosiy vazifalarilari quyidagilardir: 1. Klaviaturadan yoki buyruqli fayldan kiritilgan buyruqlarni qabul qilish va tahlil qilish. 2. COMMAND. COM faylida mavjud b о ’lgan DOS ichki buyruqlarini bajarish. 3. MS DOS ning tashqi buyruqlarini yuklash va bajarish; DOS imkoniyatlarini kengaytiruvchi dasturlar (utilita) va.SOM va.EXE tipidagi amaliy dasturlar. Konfiguratsiya fayli. Konfiguraciya fayli yordamida operasion tizimni kengaytirish va ShK ba’zi qurilmalarining ishlashiga ta’sir k о ’rsatuvchi о ’rnatuvchi parametrlarni о ’zgartirish mumkin, xususan, yangi tashqi qurilmalarni ishlatish imkoniyatini ta’minlovchi drayverlarni ulash mumkin. Tizimni konfiguraciyalash quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi: • operasion tizimni aniq bir texnikaviy resurslariga moslashtirish; • foydalanuvchining hamjihatlik interfeysini optimallash va yaratish; • DOS va ShK ning ishlash samaradorligini oshirish.

Konfiguraciyalash CONFIG. SYS faylida berilgan k о ’rsatmalar (direktivalar) b о ’yicha, tizimni yuklash vaqtida amalga oshiriladi, bunda quyidagi vazifalarlar bajarilishi mumkin: • operasion tizimning ish rejimlarini о ’rnatish; • yangi tashqi qurilmalarning va q о ’shimcha xotiraning drayverlarini ulash; • DOS rezident dasturlarini yuqori xotiraga о ’tkazish imkoniyatini ta’minlash; • xotirani strukturlash (masalan, kiritish-chiqarish buferlari uchun xotira maydonlarini ajratish va sh. u. ), utilitalarni sozlash, tizimning sharoitlarini shakllantirish va sozlash maqsadida DOS parametrlarini о ’rnatish; • rezident dasturlarni yuklash; • kiritish-chiqarish standart qurilmalarini identifikatsiyalash. CONFIG. SYS fayli ShK ning barcha resurslarini (dasturli va texnikaviyli) ma’lum chegaralarda о ’zgartirish va shakllantirish imkomini beruvchi maxsus buyruqlarni о ’z ichiga oladi. Operasion tizimni yuklash. Operasion tizimni yuklash deganda uni TEQQ, ga bajarish uchun joylashtirilishi tushuniladi.DOS ni yuklash vazifasini tizimli yuklovchi deb ataluvchi maxsus dastur bajaradi. DOS ni yuklash kompyuter ulangandan keyin avtomatik boshlanadi. ShK ulanganda doimiy eslab qolish qurilmasidan kiritish-chiqarish bazaviy tizimining (BIOS) dasturini о ’qish amalga oshadi, u mashinaning ishga layokatliligini va uning о ’zining ishga tushirilish dasturlarini tekshirishni (ShK ni testlash), dasturlashtiriladigan mikrosxemalarni va standart konfiguraciyaning tashqi qurilmalarini iniciallashtirilishini amalga oshiradi. Bu ishlar muvaffaqiyatli tugagandan keyin OT ga ega b о ’lgan disketani yoki yuklovchi dasturiga ega b о ’lgan vinchesterni (Boot Record) о ’qish bajariladi, ularning yordamida keyin TEKX ga IBMBIO. COM va IBMDOS. COM dasturlarini yuklash amalga oshiriladi. IBMDOS. COM dasturi CONFIG. SYS faylini qidiradi va yuklaydi, undan olingan ma’lumotlar b о ’yicha q о ’shimcha drayverlarni oxiriga yuklash, joriy konfiguraciya qurilmalarini tekshirish va iniciallashtirish, uzulish vektorlari jadvalini sozlash amalga oshiriladi.

Keyin mashinani boshqarishni о ’ziga olgan COMMAND. COM dasturini yuklash bajariladi (BIOS dasturi TEQQ dan о ’chirib tashlanadi). AUTOEXEC. BAT faylini qidirish va yuklash va faylni hamma buyruqlarini bajarish amalga oshiriladi. Displei ekranida ishga taklif etish paydo b о ’ladi (S:>, A:> yoki boshqa variantlar) — ShK ishga tayyor. OT komandalari asosida foydalanuvchi diskni nomlash, fayllar nusxasini k о ’chirish, ekranda kataloglar ketma-ketligini olishixtiyoriy dasturlar, printer, displey bilan bevosita ishlash kabi imkoniyatlarga ega b о ’ladi. Odatda IBM PC kompyuterlarida Microsoft Corporation firmasining MS DOS yoki uning variantlari PC DOS NOVELL DOS, COMPACT DOS va boshka operasion sistemalari о ’rnatiladi. DOS Operasion tizimining tarkibiy qismlari MS DOS OT quyidagi kismlardan tashkil topadi: BIOS - kompyuterning doimiy xotirasida joylashgan. Uningvazifasi kiritish - chikarish bilan boGlik operasion tizimning eng sodda va universal xizmatlarini bajarishdan iborat. Bu sistema kompyuter yokilganda, uning xotirasi vaqurilmalarini ishlashini tekshiruvchi testni ham о ’zida saklaydi. Bundan tashkari, unda OT yuklovchisini chakiruvchi dastur joylashgan. -OT yuklovchisi juda kiska dastur b о ’lib, u MS DOSli disketaning birinchi sektorida joylashadi va uning vazifasi MS DOSni kolgan 2 modulini о ’kishdan iborat. -IO. SYS va MSDOS. SYS diskli fayllar. Ularni OT yuklovchisi xotiraga k о ’chiradi va kompyuter xotirasida doimo saklaydi. -IO. SYS BIOSning xotiradagi davomi hisoblanadi. -MSDOS. SYS DOSning yukori darajadagi vazifalarini bajaradi. -MS DOSning buyruq protsessori foydalanuvchi kiritgan komandalarni kayta ishlaydi. Buyruq protsessori OT yuklanayotgan diskning COMMAND. COM faylida joylashadi. Foydalanuvchining “ichki” deb ataluvchi ba’zi komandalarini ya’ni type, dir, copy kabilarni buyruq protsessori о ’zi bajaradi. Kolgan tashki komandalarni bajarish uchun mos dasturni kidiradi, uni xotirga k о ’chirib, boshkarishni unga uzatadi.

-MS DOSning tashki komandalari - OT bilan birgalikda yuklanadigan alohida fayllardagi dasturlardir, masalan, format. -Drayver qurilmalari MS DOSning kiritish - chikarish sistemasini t о ’ldiruvchi va yangi qurilmalarning ishini ta’minlovchi maxsus dasturlardir. Masalan, drayver yordamida kompyuter xotirasining kismi b о ’lgan “elektron disk” bilan ishlash imkoniyati tuGiladi. Drayverlar nomi CONFIG. SYS faylida kursatiladi. MS DOS ning boshlangich yuklanishi MS DOS ning ta’minoti quyidagi xollarda avtomatik tarzda bajariladi. - kompyuter ekilganda. - "Reset"tugmasibosilganda (bu tugmacha ba’zi bir modellarda bulmasligi mumkin). - [CTRL]+ [Alt]+ [Del] tugmachalari birga bosilganda. Qoidaga kura OS kattik diskda ta’minlovchifirma tamonidanezilgan b о ’ladi. Sistema yuklanishi boshida kompyuter doimiyxotirasidagiqurilmalar tekshiriladi.Agar xatolik bulsa, xato kodi beriladi. Xatolik murakkab bulsa"F1"tugmachasibosiladi. Aksholda kompyuterni maxsus texnik mutaxasislarga kursatish lozim. OS yuklovchi dastursi ukilgandan keyin bu dastur kompyuter xotirasiga OS modullari IO. SYS va MS DOS. SYSnikuchirib, ularga boshkaruvni topshiradi. Sungra CONFIG. SYS - sistema konfiguratsiyasinikursatuvchifayl, undakursatilgandrayverlar ukilib, OS parametrlari urnatiladi. Bundan keyinCOMMAND. COM boshkaruvchi protsessor ukilib, boshkarish unga beriladi va AUTOEXE. BAT bajariladi. Bu faylda kompyuter ekilganda bajariladigan komandavadasturlarkursatiladi. 15. Windows operasion tizimi va uni kompyuterga о ’rnatish WINDOWS operasion sistemasi AQShning Microsoft korporatsiyasi tomonidan 1985 yilda ishlab chiqarilgan. Uning shu kungacha bir nechta avlodi yaratilib kelinmoqda: WINDOWS 3.1; WINDOWS 95; WINDOWS 98; WINDOWS Millennium; WINDOWS 2000; WINDOWS XP; WINDOWS Vista;

WINDOWS 7; WINDOWS 8, WINDOWS 8.1, WINDOWS 10, WINDOWS Lite. Bularning ichida eng keng tarqalgan, operasion sistema bu WINDOWS 10 hisoblanadi. Shuningdek windows tarixida uzoq vaqt yaxshi ishlab kelgan operatsion sistema versiyasi bu Windows XP dir WINDOWS XP —yuqori darajadagi ishonchliligi, yaxshilangan bezagi, о ’z о ’zini rivojlantirish uchun maxsus vositalari mavjudligi bilan ajralib turadi. WINDOWS XP grafik maxsulotning k о ’rinishi, tovush va zamonaviy texnologiyalari b о ’yicha yaratilgan multimedia ilovalarini q о ’llash imkoniyatlarini yaxshilaydi. Universal Serial Bus (USB) shinasi yordamida tashqi qurilmalarning oson ulanishi va uzib q о ’yilishini ta’minlaydi, televideniye hamda shaxsiy kompyuterning imkoniyatlarini birlashtirishga imkon yaratadi. WINDOWS XP ning oldingi versiyalardan, xususan WINDOWS-98 dan asosiy farqi — uning ishlatilishi va Internetga kirishdagi soddaligi hisoblanadi. Unda Web texnologiyasi buyicha uzgaruvchan yordam tizimi va kompyuter ishlatilishini urgatuvchi 15 ta dastur mavjud. Web- yunaltirilgan interfeys foydalanuvchiga kompyuterda, maxalliy kompyuter tarmog’ida hamda Web- texnologiyada axborotlarning bir xil shaklda ifodalanishini ta’minlaydi va shu bilan birga axborotlar qidiruvini osonlashtiradi. WINDOWS XP ishlatilgan xolda qurilmalarga q о ’yidagi minimal talablar q о ’yiladi:  prosessor — Pentium-500 mgts va undan yuqori;  tezkor xotiraning xajmi — 128 Mbayt va undan katta;  tizimning standart urnatilishi uchun qattiq diskda (vinchesterda) 256 Mb bush joy b о ’lishi kerak, lekin tizimning konfiguratsiyasi va tanlangan qismlar soniga qarab, 128 dan 512 Mb gacha bush joy zarur b о ’lishi mumkin;  kompakt-disklar va DVD disklari uchun diskovod;  monitor — VGA yoki undan xam yuqori aniqlikka ega b о ’lgan qurilma;  kiritish qurilmalari — Microsoft Mouse sichqonchasi yoki unga mos boshqa qurilma.

Agar kompyuterda WINDOWS XP OT urnatilgan b о ’lsa, u kompyuter yoqilishi bilan ishga tushib ketadi va natijada ekranda q о ’yidagi kurinish paydo b о ’ladi: WINDOWS XP ekranining asosiy qismlari: • ish stoli — asosiy soha; • masalalar paneli (« Пуск » tugmachasi bilan boshlanadigan qator) — odatda ekranning quyi qismida joylashadi. Ish tugagach, sichqonchani « Пуск » tugmachasida bosib « Завершение работы » b о ’limini tanlash kerak, hosil b о ’lgan savol-javob oynasida « Выключить компьютер » (Kompyuterni uchirish) buyrug’ini tanlab, « Да » (Ha) tugmachasini bosish zarur. Bunday ketma-ketlik WINDOWS-98 tizimiga о ’z ishini tug’ri tugatish va vaqtinchalik fayllarini berkitishi uchun imkon beradi. Kompyuterni uchirishdan avval xamisha barcha ochilgan ilovalarni yopib « Завершение работы » rejimini ishlatish zarur. «Masalalar paneli»da quyidagi asosiy elementlar joylashgan:  «Ishga tushirish» menyusi;  Klaviaturaning joylashish indikatori;  Soat indikatori. Ishchi stolida fayl, papka, dasturlar oynasini ochganda ochiq obyektlar r о ’yxati shakllanadi. Kontekstli menyu quyidagi buyruqlarni о ’z ichiga oladi: (oldindan ishchi stolida biron-bir obyektni oynasini ochib k о ’ring).  Kaskadlar - ishchi stolidagi ketma-ket о ’rnatilgan oynalar;  Yuqoridan pastga – ishchi stolidagi tagma-tag о ’rnatilgan oynalar;  О ’ngdan-chapga – ishchi stolidagi chapdan о ’ngga о ’rnatilgan oyna. Oynalarni tiklash uchun masalalar panelida «sichqoncha»ning о ’ng tugmasini bosish kerak. «Xossalar» menyusi ikki xatch о ’pdan iborat: a) masalalar paneli parametrlari; b) «Ishga tushirish» menyusi. Birinchi xatch о ’p quyidagi parametrlarni kiritish imkonini beradi:

 hamma oynaning yuqorisini о’rnatish;  bosh menyudagi kichkina belgilarni ekrandan avtomatik yo’qotish;  soatlar-mashqlar panelidan soatlar indikatorini yo’qotish. Kerakli parametrni о ’rnatish uchun «sichqoncha»ni oynaning parametr nomi b о ’ylab chap tugmasini bosish kerak, s о ’ng OKni «sichqoncha» yordamida ishga tushirish kerak. Ikkinchi xatch о ’p - « Ishga tushirish » buyrug’idan dasturlar yoki dasturlar guruhini q о ’shish yoki «hujjat» buyrug’ini tozalash imkonini beradi. Yangi dasturni q о ’shish uchun ekrandagi yo’riqnomadan foydalanish lozim. Dasturni yo’qotish uchun esa «yo’qotish» tugmasidan foydalaniladi, «hujjat»lar menyusini tozalash uchun «tozalash», s о ’ng «OK»dan foydalaniladi. Shuningdek sanani, soatni о ’zgartirishingiz mumkin. Oy nomi, yil, soat, daqiqa, soniya raqamlari turgan darchalar yonida pastga, tepaga qaragan kursatkichlar (uchburchaklar) bor. Tepaga qaragan uchburchak ustida sichqonchani bosilsa, raqam usadi, pastga qaragan uchburchak ustida bosilsa — raqam kamayadi. Sichqonchani klaviatura indikatorida bosib, alifbolar r о ’yxatini ochishingiz hamda kerakli: lotin yoki kirillcha alifboga utishingiz mumkin. « Пуск » tugmachasi Bosh menyuni aks ettiradi. Menyudan ilovalar va xujjatlarga murojaat etiladi. « Пуск » tugmachasi bosilganda, Bosh menyuning q о ’yidagi tasviri paydo b о ’ladi. Bosh menyudagi b о ’limlar, maxsus amaliy dasturlar q о ’yidagi vazifalarni bajaradi: «C оздать документ Microsoft Offise» b о ’limi — Offise ilovalarida yangi xujjat yaratadi; « Открыть документ Microsoft Offise » b о ’limi — Offise ilovalarida yaratilgan va xotirada mavjud b о ’lgan xujjatlarni ochib beradi.

« Программы » (Dasturlar) b о ’limi kompyuterga о ’rnatilgan amaliy dasturlar menyusini kursatadi. Ushbu menyuda foydalanuvchilar tomonidan ishlatiladigan dasturlar r о ’yxati, « проводник » hamda «Seans MS-DOS» tizimlari mavjud. Sichqoncha ko’rsatkichini shu b о ’lim bo’yicha xarakatlantirganingizda ekranda yana bir r о ’yxat paydo b о ’ladi. Bu dasturlar blokining r о ’yxatidir. Siz xoxlagan blokni tanlaganingizda uning ichida joylashtirilgan dasturlar r о ’yxati paydo b о ’ladi va sichqonchani ulardan birining ustida bossangiz, ushbu dastur ishga tushib ketadi. Shu zaxoti masalalar panelida to’g’ri turtburchakli tugmacha (darcha) paydo b о ’ladi va u ushbu dastur bajarilayotganini anglatadi. Tugmachaning (darchaning) faollashtirilgan xolati — turtburchak «yorug’» xolatda, faollashmagani — «xira yorug’» xolatda b о ’ladi. Tugmachani faollashtirish uchun sichqoncha ma’lum turtburchak ustida bosiladi. « Документи » (Hujjatlar) b о ’limi foydalanuvchilar tomonidan ishlatilgan oxirgi 15 ta xujjat r о ’yxatini kursatadi. R о ’yxatdagi xujjatlarni ochish uchun sichqoncha kursatkichi shu xujjat nomi ustida bosiladi. R о ’yxatni kompyuter xotirasidan uchirish uchun « настройка » (Sozlash) b о ’limini faollashtiring va « панель задач » (Masalalar paneli) b о ’limini tanlab, ustida sichqonchaning chap tugmachasini bir marta bosing. Paydo b о ’lgan oynaning « Документи » (Hujjatlar) qismida « Очистить » (Tozalash) tugmachasi mavjud. «Mening kompyuterim» obyektini ochish uchun- «sichqoncha» chap tugmasini obyekt belgisida 2 marta bosish yoki obyektning kontekstli menyusini chaqirib, «Ochish» buyrug’ini tanlash kerak. «Mening kompyuterim» obyektida quyidagi asosiy obyektlar joylashgan:  3,5 va 5,25 li egiluvchan disklarning disk yurituvchi belgilari;  Bir yoki bir qancha qattiq disklar belgilari;  Lazer disklarini о ’qish uchun qurilmalar belgisi;

 Boshqaruv panelining belgisi;  Printerlar belgisi. Obyektni ochish uchun bu obyekt belgisida 2 marta bosish ( о ’xshash obyektning kontekstli menyusini chaqirib ham bajarish mumkin). qattiq disk (Disk «C» yoki egiluvchan disklar (Disk “A” yoki Disk “B” disk yurituvchi obyektlarning ochilishi bu obyektlarning ildiz papkasini ochadi. Nusxalashning ikki usuli mavjud:  «Mening kompyuterim» obyektidan foydalanib;  Obyektning kо’chirishdan foydalanib. A) «Mening kompyuterim» obyektini ochish, nusxalash yoki kо’chirish kerakli fayl yoki papka obyektini ochish. B) Papka-manbada nusxalanayotgan obyektni ajratib, keyin bevosita papkamanba sarlavhasi ostida turgan menyuda «копировать» (nusxalash) buyrug’i (obyektni nusxalash uchun) yoki « вырезать » (Kesish) buyrug’ini kо’chirish uchun) buyrug’i tanlanadi. Agar diskdan diskka nusxalash talab qilinsa, unda nusxalayotgan obyektning kontekstli menyusida «отправить» (yuborish) buyrug’i tanlanadi, keyin obyekt nusxasidan yuborilayotgan disk nomi tanlanadi. Nusxalashning 2 usulini amalga oshirish uchun ish stolida manba-papka va qabul qiluvchi papkalar ochiq bо’lishi kerak (buning uchun «Mening kompyuterim» obyektidan foydalansa bо’ladi). Manba-papkasida «sichqoncha»ning chap tugmasi bilan nusxalanadigan yoki kо’chiriladigan obyekt ajratiladi va «sichqoncha» ning chap tugmasini bosib turib obyekt belgisi-qabul qiluvchi-papkaga kо’chiramiz. Obyektni yo’q qilish va qayta nomlash. Operatsiya boshida yo’q qilinadigan obyekt joylashgan papkani ochib («Mening kompyuterim» obyektidan foydalanib) quyidagi uch variantdan birini tanlash mumkin.  Obyektning kontekstli menyusini chaqirib, yo’qotish-buyrug’ini tanlash, amalga oshirish;  «Sichqoncha» chap tugmasi bilan papkada obyektni ajratish, yo’q qilinadigan obyekt joylashgan fayl papkasi menyusidan «yo’q qilish» buyrug’ini chaqirish;

 «Sichqoncha»ning chap tugmasi bilan papkada obyektni uskunalar paneli papkasidan mos tugmani tanlash, qayta nomlash: « Настройка » (Sozlash) — WINDOWS XP muhitini sozlash va uni foydalanuvchi extiyojlariga moslashtirish uchun hizmat qiladi. « Панель управления » (Boshqarish paneli) b о ’limida ba’zi qurilmalarning imkoniyatlari, xususan, parametrlarini siz shaxsiy extiyojlaringizga mos ravishda о ’zgartirishingiz mumkin. Masalan, ushbu b о ’lim yordamida sichqonchaning, klaviaturaning parametrini о ’zgartirish mumkin. « Принтеры » (Chop etish qurilmalari) b о ’limida printerni urnatish va sozlash ishlari bajariladi. Printerni kompyuterga ulagandan s о ’ngi kompyuterga yangi qurilma haqida ma’lumot berish va shu ma’lumotni xotiraning biror joyiga yozib q о ’yish kerak. Bu jarayon installyatsiya jarayoni deyiladi. « Настройка » (Sozlash) b о ’limidagi « Принтеры » (Chop etish qurilmalari) qismini ishga tushiramiz (sichqonchani « Принтеры » qatorida bir marta bosamiz). Hosil b о ’lgan oynada « установка принтера » (Printerni urnatish) qatorini faollashtiramiz. Kompyuter chiqargan muloqot oynalarida berilgan savollarga ketma-ket javob berib boramiz. Tizim disketani suraganda printer komplektiga kiruvchi installyatsion disketani diskovodga solamiz. Agar kompyuter printerga kerak b о ’lgan drayverni (ma’lumotlarni bir kurinishdan boshqa kurinishga ugiruvchi dastur) о ’z xotirasidan topa olsa, sizning yordamingiz kerak bulmaydi. Ish nixoyasida tizim sizdan bir namoyish varag’ini ( пробная страница ) chiqarish zarur yoki zarur emasligini s о ’raydi. Ijobiy javobdan keyin bir varaqni printerga solib, natijani olasiz, agar varaqdagi ma’lumotni о ’qiy olsangiz — printerni yaxshi urnatibsiz, aks xolda yuqoridagi amallarni yana bir marta bajarasiz. « панель задач » (Masalalar paneli) b о ’limida masalalar panelining shakli tanlanadi. Buning uchun « панель задач » oynasida « параметры панели задач » (Masalalar panelining parametrlari) b о ’limi tanlanadi. Foydalanish mumkin b о ’lgan buyruqlar: « Расположить поверх всех окон » (Barcha oynalar ustida joylashtirish) b о ’limi Masalalar panelining xar doim kurinib turishini ta’minlaydi.

« Автоматически убирать с екрана » (Ekrandan avtomatik xolda olib tashlash) b о ’limi Masalalar panelini berkitib turadi. Uni kurinadigan qilish uchun sichqoncha kursatkichini ekran chetiga, Masalalar paneli joylashgan joyga siljitish kerak. «Мелкие значки в главном меню » (Asosiy menyudagi mayda belgilar) bо’limi «Пуск» menyusidagi rasmchalar ulchovini kamaytiradi. « отображать часы » (Soatni aks ettirish) b о ’limi Masalalar panelining ung tomonida soatni aks ettiradi. « настройка меню » (Menyuni sozlash) b о ’limining « Пуск » qismida « программы » (Dasturlar) r о ’yxatiga Ilovalar nomini q о ’shish hamda olib tashlash mumkin. « Поиск » (Qidiruv) qismi foydalanuvchining kompyuterida qidiruv shartlari buyicha fayllar va jildlarni, shuningdek, Internet tarmog’ida kompyuterni qidirish uchun muljallangan. Faraz qilaylik, siz juda kup miqdorda fayllar yaratdingiz, shuning uchun faylni tez topish vaqt utishi bilan muammo b о ’lib qolishi mumkin. Fayllar qidiruvini uning xar turdagi shartlarini (faylning ulchovi va uzgartirilish sanasi) kiritgandan s о ’ng amalga oshirish mumkin. Fayllar qidiruvi q о ’yidagi ketma- ketlikda amalga oshiriladi: « файлы и папки » (Fayllar va jildlar) b о ’limini tanlagandan keyin savol-javob oynasi paydo b о ’ladi. « имя и размышление »

(Nom va Joylashtirish) b о ’limi fayl va jildning nomini (agar u aniq b о ’lsa), foydalanuvchi qaysi diskda yoki jildda qidirmoqchi ekanligini aniqllashtirish imkoniyatini beradi. Faylning yoki jildning nomi urniga "?" yoki "*" belgilarini ishlatish mumkin. "?" belgisi ixtiyoriy belgi, "*"-ixtiyoriy qator urnini bosadi « дата изменения » ( О ’zgartirilish sanasi) b о ’limi yordamida faylning yaratilgan va uzgartirilgan sanasi kiritilishi mumkin. Bunda agar « все файлы » (Hamma fayllar) b о ’limi tanlansa, qidiruv jarayonida faylning о ’zgartirilish sanasi inobatga olinmaydi. Fayllarni diskda yoki katta xajmdagi jildlarda qidirish kup vaqt olishi mumkin. Shuning uchun uni boshlashdan avval, qidiruv jarayoni imkoni boricha qisqartirilganiga ishonch hosil qilish kerak. Agarda qidiruv juda kup davom etayotgan b о ’lsa yoki kerakli obyekt topilgan b о ’lsa, qidiruvning tuxtatish uchun « стоп » (Tuxtash) tugmasini bosish kerak. « Справка » (Ma’lumot) qismi yordam talab etilganda ishlatiladi. Agar siz ba’zi narsalarni tushunmay turgan b о ’lsangiz yoki biror-bir piktogramma, buyrug’ining ishlash jarayoni esingizdan chiqqan b о ’lsa, tizim sizga, albatta, yordam beradi. WINDOWS XP yordamchi ma’lumot olishning bir necha usulini ta’minlab beradi. Ulardan biri « Пуск » menyusining « Справка » (Ma’lumot) qismini tanlash yordamida amalga oshiriladi. « Справка » (Ma’lumot) — uch b о ’limli ma’lumotnoma shaklida tashkil qilingan — «Soderjaniye» (Mundarija), « Предметный указатель » (Mavzu kursatkichi) va « Поиск » (Qidiruv). Siz umumiy tavsif buyicha ma’lumotni « содержание » (Mundarija) b о ’limidan olishingiz mumkin. U ma’lumotnomadagi xar bir mavzuning qisqacha ta’rifini о ’z ichiga olgan, yuqori pag’onadagi b о ’limlarni aks ettiradigan mundarijadir. Har bir b о ’lim kitobning rasmchasi bilan, xar bir kichik mavzu — saxifa rasmchasi bilan ifodalangan. « Предметный указатель » (mavzu kursatkichi) b о ’limi sizga ma’lumot mavzusini s о ’z yoki termin buyicha qidirish imkonini beradi. Ma’lumot indekslari

alfavit tartibida sanab utilgan barcha kalit s о ’zlari bilan olingan kitobning real indeksiga uxshashdir. Bu b о ’lim, foydalanuvchi maxsus mavzuni «Soderjaniye» (Mundarija) b о ’limida topa olmagan xolda, juda qulaydir. Agarda atama yoki ishorani boshqa yul bilan topish mumkin bulmasa, « Поиск » (Qidiruv) b о ’limini tanlash kerakli ma’lumotni topish imkoniyatini beradi. Bu usul bitta maxsus imkoniyat buyicha barcha mavzularni topish kerak b о ’lgan xolda qulaydir. WINDOWS XP tizimi savol-javob oynasining ixtiyoriy sohasi buyicha ma’lumot olish uchun shu oynaning ixtiyoriy sohasida sichqonchaning ung tugmachasini bosish kerak. Unda « что это такое ?» (Bu nima?) savoli aks etadi. Sichqonchani kerakli band ustiga olib kelib bosilsa, ma’lumotning qisqa kurinishi aks etadi. « Выполнить » (Bajarish) b о ’limi ixtiyoriy dastur yoki faylni ishga tushirish uchun ishlatiladi (Agar kerakli dastur « программы » (Dasturlar) qismida bulmasa, bu opsiya juda zarurdir). « Завершение работы » (Ishni tugatish) qismi ish tugagach, kompyuterni bezarar uchirishni ta’minlaydi. Bundan tashqari, ushbu qism kompyuterni yangidan ishga tushirish yoki tarmoqda yangidan r о ’yxatdan о ’tkazish imkoniyatlariga ega. 16. Fayllar va disklarga xizmat k о ’rsatuvchi dasturlar Kompyuter axborotlarni qayta ishlovchi qurilma sifatida xizmat qilar ekan, undan foydalanish inson uchun qulay va sodda b о ’lishi kerak. Bunday imkoniyatni esa, har bir foydalanuvchi о ’ziga moslab «yaratib oladi». Bunday muhitga nimalar kiradi? Birinchidan, kompyuter siz m о ’ljallagan ishlarni bajara olishi uchun u yetarlicha xotiraga ega b о ’lishi, yetarlicha tezlikda ishlay olishi, zarur qurilmalarni ishlata oladigan dastur ta’minotiga ega b о ’lishi lozim. Bular kompyuterning texnik jihatdan talabga javob berishini taqozo qiladi. Foydalanuvchi ulardan о ’ziga mosini tanlashi maqsadga muvofiq. Sistemali blokni qulay joyga о ’rnatish lozim. Uning ustiga printerlarni q о ’yish yaramaydi. Bu kompyuterning ishiga salbiy ta’sir k о ’rsatadi. Sistemali

blokka ulanadigan barcha simlarni faqat kompyuter о ’chirilgan vaqtdagina ulash yoki sug’urish mumkin. Ikkinchidan, foydalanuvchi har kuni amalga oshiradigan ishlarini bajarish uchun interfeysni qulay holatga keltirib q о ’yishi lozim. Masalan, birgina matn muharririga kuniga bir necha marta murojaat qilinishi mumkin. Bunday dasturni ishga tushirish uchun bir necha katalog ichiga kirish talab qilinmasligi, balki bosh katalogda (Windows muhitida « Рабочий стол » da) joylashishi lozim. Bu dasturlardan foydalanish masalasi. Monitorni vaqti-vaqti bilan nam lattada artib turish, foydalanilmayotgav vaqtda kompyuter ustini maxsus g’ilof bilan о ’rab q о ’yish lozim. Monitorni yorug’lik bilan mutanosib tarzda о ’rnatish maqsadga muvofiq. Uchinchidan, qurilmalardan foydalanishni qulay holatga keltirish lozim. Masalan, о ’ng q о ’l bilan ishlaydiganlar uchun sichqonchaning chap tugmachasi, chap q о ’l bilan ishlaydiganlar uchun о ’ng tugmachasi foydalanish uchun qulay b о ’ladi. Ularni operasion tizimdagi mos parametrlarni о ’zgartirish bilan sozlab q о ’yish kerak. Klaviatura. Klaviatura yetarlicha ishonchli va mustahkam qurilma b о ’lgani bilan, uni e’tibordan chetda qoldirish kerak emas. Hech qachon klaviatura ustiga biror narsa qoymaslik, uning yoniga suyuqlik solingan idishlar q о ’ymaslik lozim. Chunki, non ushoqlari, suyuqliklar klaviatura tugmalari ichiga tushib qolishi oqibatida u ishdan chiqishi mumkin. Klaviaturadan foydalanilmayotgan vaqtda uning ustini berkitib q о ’yish maqsadga muvofiq. Fayllarni qidirish Shaxsiy kompyuterning xar bir zamonaviy foydalanuvchisi ertami kechmi kerakli faylni qidirishga ehtiyoj paydo b о ’ladi. K о ’pincha bu kabi fayllarni nomi yoki saqlangan joyi о ’nitilgan b о ’lsa. Fayllarni qidirishni fayl menedjerlari yordamida ham amalga oshirish mumkin. WINDOWS operasion tizimi ham fayllarni qidirish imkoniyatiga ega. Ammo ularning imkoniyatlari cheklangan. Masalan, WINDOWS da fayllarni qidirish faylni nomi b о ’yicha, qidiruv joyini cheklash, о ’lchamini k о ’rsatish yoki faylning tipini va oxirgi о ’zgartirilgan

sanasini k о ’rsatish orqali qidirish mumkin. Ammo ayrim hollarda bu etarli emas b о ’lib qoladi. Bundan tashqari qidiruv tezligi ham katta ahamiyat kasb etadi. SearchmyFiles Super Dedupe SearchmyDiscs Effective File Search Ace IntraSearch DVYGUN Smart Search REM6 Zahiraga k о ’chirish va tiklash dasturlari Zaxiraga k о ’chirish va tiklash dasturlari saqlanadigan ma’lumotlarning xavfsizligi va ularning shikastlanish (zararlanish)dan keyin tiklash uchun ishlatiladi. Zaxiraga k о ’chirishda tizimdagi barcha papka va fayllarni aniq nusxasini k о ’chirib oladi va zarur b о ’lganda ulardan kerakli fayllar tiklab olinadi. Kupchilik dasturlar faqatgina belgilangan formatdagi ma’lumotlarni tiklash uchun m о ’ljallangan. Xususan, grafik format va video fayllarni tiklashga m о ’ljallangan dasturlar mavjud. Fayl menedjerlari Fayl menedjerlari – disklar direktoriyasi va ulardagi fayl hamda papkalar b о ’ylab samarali va tezkor harakatlanish, shuningdek ular ustida turli amallarni bajarish uchun ishlatiladigan dasturiy vositalar hisoblanadi. WINDOWS operasion tizimidagi Provodnik bilan taqqoslaganda, menedjerlar qator afzalliklarga ega: fayllarni k о ’chirishda joriy papkadan chiqmasdan turib k о ’chirilishi kerak b о ’lgan pakaga о ’tish; fayl va papkalarning tasvirlanishi k о ’rinishining moslashuvchanligi; foydalanuvchi ishini tezlatish uchun funksional tugmalar biriktirilganligi. Disklarga xizmat k о ’rsatuvchi dasturlar Kompyuterni ishlatish jarayonida diskda juda k о ’p keraksiz fayllar va bak kengaytmali fayllar hosil b о ’ladi. Qattiq disklarni xotirani kengaytirish, tozalash

maqsadida keraksiz fayllardan tozalash uchun Wipeinfo dasturidan foydalanish mumkin. Foydalanuvchi kompyuterdan qancha k о ’p foydalansa, qattiq diskning fayllarga t о ’lib qolish ehtimoli shuncha ortadi. Albatta, har qanday axborot ishlatib b о ’lingach, uni xotiradan о ’chirish kerak b о ’ladi. Lekin shunda ham ba’zi bir «keraksiz» fayllar soni k о ’payib ketadi. Bunday hollarda (ba’zan, axborot hajmi etarlicha katta b о ’lganda), axborotlarni «siquvchi» maxsus arxivlash dasturlari q о ’llaniladi. Arxivlash dasturlari maxsus uslublarni q о ’llash hisobiga axborotlarni «siqish» imkonini beradi, ya’ni axborotning nisbatan kichik hajmdagi nusxasini yaratish hamda bir nechta faylni bitta faylga birlashtirish imkonini beradi. Kompyuterlar axborotlarni qayta ishlovchi qurilma sifatida xizmat qilar ekan, undan foydalanish inson uchun qulay va sodda b о ’lishi kerak. Bunday imkoniyatni esa, har bir foydalanuvchi о ’ziga moslab «yaratib oladi». Qattiq diskka xizmat k о ’rsatish amallari deganda Diskni tekshirish (Proverka diska), Diskni defragmentatsiyalash (Defragmentatsiya diska), Formatlash kabi amallar tushuniladi. Yuqoridagi amallardan birortasini ishga tushirish uchun: 1. “Moy kompyuter” ilovasini ishga tushiramiz. Avval diskni tanlaymiz va disk belgisi ustida “sichqonchaning” о ’ng tugmasini bosib, kontekstli menyuni ekranga chiqarib, “Svoystva” buyrug’ini tanlaymiz. Hosil bо’lgan oynada «Obshiye», «Servis», «Oborudovaniye», «Dostup», «Perevod» punktlari mavjud bо’lib, biz «Servis» punktini tanlaymiz. 2. “Pusk” / Programmi / Standartniye / Slujebniye programmi qism menyusidan kerakli amalni tanlashimiz mumkin.

Ekranda quyidagi oyna namoyon b о ’ladi: Diskni tekshirish Diskni tekshirish buyrug’i berilganda ekranda quyidagi oyna namoyon b о ’ladi:

SkanDisk dasturi disklardagi nosozliklarni tekshiradi, papkalar va asosiy diskdagi fayllarning xatoliklarini aniqlaydi. Bu dasturdan k о ’pincha Windowsdan not о ’g’ri chiqqanda (ya’ni kompyuterni not о ’g’ri о ’chirilganda) foydalaniladi. Diskni defragmentatsiyalash Ma’lum vaqtdan s о ’ng diskdagi k о ’pchilik fayllar fragmentlarga ajralib, diskning har xil b о ’laklarida joylashib qoladi, bu esa faylni о ’qish va saqlash ishlarini sekinlashtiradi. Fayllarni bir joyga t о ’plash va ularni siqish jarayoni Defragmentatsiya deb yuritiladi. Bu jarayon fayllarni yozish va о ’qishni tezlashtirish imkonini beradi. Ma’lumki, kompyuter elektr tarmog’iga ulanganda vinchester diskchalari harakatga tushadi va uning aylanish tezligi minutiga 6500 – 10000 martagacha yetadi. Bu juda katta tezlik. Xuddi shuningdek, kompyuterning boshqa qurilmalari ham ish jarayonida katta kuchlanishga ega b о ’ladi va elektr toki о ’tishi natijasida

о ’zidan issiqlik chiqaradi. Qattiq diskka k о ’rsatiladigan xizmatlar undagi ma’lumotlarga ishlov berishdan iborat. Ularni qanday amalga oshirishni k о ’rib chiqamiz. Diskdagi fayllar bilan ishlaganda operasion tizim, о ’zak katalog, fayllar joylashish jadvali (FAT-Fail allocation Table), diskning yuklanish dasturi yozilgan qismidagi ma’lumotlardan foydalaniladi. Agar diskning tizimli qismi buzilsa, diskdagi ma’lumotlardan t о ’la yoki qisman xam foydalanib bulmaydi. Diskning tizimli b о ’limini (Disk Edit turidagi dastur yordamida) qayta tiklash mumkin. Lekin bunday ish foydalanuvchidan yuqori malaka va k о ’p vaqt talab qiladi. Agar tizimli b о ’lim fayllarini doimiy ravishda Image dasturi yordamida nusxalanib q о ’yilsa, diskning tizimli sohasi b о ’zilganda uni qayta tiklash ancha yengil bajariladi. Image.exe dasturi diskning tizimli sohasi haqidagi ma’lumotlarni Image.dat fayliga yozib q о ’yadi. Ushbu faylni yuklash jarayonida fayllar joylashish jadvali va о ’zak katalog haqida ma’lumotlar tasvirlanadi. Har safar Image.exe fayli ishga tushirilganda undagi axborot yangilanib turadi, faylning avvalgi xolati esa, Image.bak faylida saqlanadi. Image. exe faylini ishga tushirish quyidagicha bajariladi: Image [disk yurituvchi nomi] Agar disk yurituvchi k о ’rsatilmasa, faol (joriy) disk yurituvchi tushuniladi. Image.bak faylini xosil kilishni bekor qilish uchun Image/Noback buyrug’i beriladi. Image dasturining bajarilish vaqti juda qisqa, shuning uchun uni tez-tez bajarib turish tavsiya etiladi. Yordamchi diskni tayyorlab q о ’yish ham foydalanuvchi uchun muhimdir. Yordamchi disk nima va uning vazifasi qanday, degan savolga javob beraylik. Kompyuterning boshlang’ich yuklanish jarayonida DOS ning tizimlarini ochish va ularni ishlatish uchun (ya’ni boshkarishni buyruq fayllarga berish uchun) BIOS dasturlaridan foydalaniladi. Agar bu dasturdagi ma’lumotlar buzilgan b о ’lsa, kompyuter ishga tushmaydi (yuklanish oxiriga Yetmaydi) yoki ba’zi bir mantiqiy

disklar (diskdan yuklanish r о ’y berganda) «k о ’rinmaydi». Bunday holatda yo’qolgan yoki buzilgan ma’lumotlarni tiklash oson ish emas, xatto mutaxassislar uchun xam talaygina vaqt talab qiladi. Bu vaziyatda Rescue dasturi yordam beradi. Ushbu dastur ma’lumotlarni (yuklash dasturini) yordamchi diskka yozib q о ’yadi va ularni shu diskdan qayta tiklab beradi. Yordamchi diskni tayyorlash uchun 2 — 3 daqiqa vaqt sarf etiladi va har safar DOS konfiguratsiyasi о ’zgartirilganda yordamchi diskni yangilab turish tavsiya etiladi. Kompyuterni ishlatish jarayonida diskda juda k о ’p keraksiz va bak kengaytmali fayllar xosil b о ’ladi. Xotirani kengaytirish, tozalash maqsadida qattiq disklarni keraksiz fayllardan tozalash uchun Wipeinfo dasturidan foydalanish mumkin. Kompyuterdan kancha k о ’p foydalaNilsa, qattiq diskning fayllarga t о ’lib qolish extimoli shuncha ortadi. Albatga, har qanday axborotni u ishlatib b о ’lingach, xotiradan о ’chirish kerak buladi. Lekin shunda xam ba’zi bir «keraksiz» fayllar soni k о ’payib ketadi. Bunday xollarda (ba’zan, axborot xajmi anchagina katta b о ’lganda), axborotlarni «sikuvchi» maxsus arxivlash dasturlari q о ’llaniladi. Arxivlash dasturlari maxsus uslublarni q о ’lllash xisobiga axborotlarni «siqish» imkonini beradi, ya’ni axborotning nisbatan kichik xajmdagi nusxasini yaratish hamda bir nechta faylni bitta faylga birlashtirish imkonini beradi. Bunday dasturlar bilan keyingi bobda tanishasiz. Qattiq diskdagi manzillar joylashishi yagona tizim (k о ’rinish)ga ega b о ’ladi. Bu xolat barcha k о ’rinishdagi disklarga taalluqli. Diskni doimiy ishlatish jarayonida – fayllarni yozish, о ’chirish, qayta yozishda juda k о ’p b о ’sh joylar xosil b о ’ladi va k о ’pgina fayllar b о ’lak-b о ’lak b о ’lib ajralib qoladi. Shunga о ’xshash hollarda fayllar joylashishini optimallashtiruvchi dastur, masalan, SpeeDisk yoki ScanDisk dasturlaridan foydalanish mumkin. Bu dasturlar barcha fayllarni disk (manzil) boshlanishiga k о ’chiradi va fayllarning b о ’laklarga ajralishini t о ’g’rilaydi. Bunday dasturlarning bajarilishi bir necha minutni tashkil

etadi. Shu bois, vaqti-vaqti bilan komlyuterning barcha mantiqiy disklarini optimallashtirish maqsadga muvofiq. Disklarni formatlash. Disklarni formatlash deb, yangi yoki oldin ishlatilgan disk yoki disketlarning sirtlarini keraklicha yo’l va sektorlarga ajratish hamda yaroqsiz joylarni aniqlab, t о ’g’rilab berishga aytiladi. Formatlash jarayonida oldingi yozilgan barcha yozuvlarning buzilishi, ba’zi hollarda hattoki qayta tiklab b о ’lmaydigan darajada tozalanishi kuzatiladi. Defragmentatorlar – bu qattiq diskni difragmentatsiya qilish uchun m о ’ljallangan kompyuter dasturlaridir. Bu jarayonni muntazam bir oyda 1-2 marta о ’tkazish zarur. Ba’zi paytlarda faylni qattiq diska yozishda operasion tizim uni qismlarga b о ’lib tashlaydi. Faylning bu fragmentlari qattiq diskning turli qismlariga tushadi. Masalan, bir qismi о ’rtasiga, boshqa qismi oxiriga, yana bir qismi esa diskning boshiga tushadi. Shu sababli qattiq disk boshchasi (golovka) bir qismni boshka qismiga tashib ulgurish uchun tezroq ishlashi kerak b о ’ladi. Bunday z о ’riqib ishlashdan vinchester tezda ishdan chiqadi. Defragmentatorlar bu muammoni echishga yordam beradi. Ular qattiq diskning turli joylaridagi fayl qismlarini bir butun qilib terib oladi. Auslogics Disk Defrag Defraggler Kompyuterdagi disklarni tozalash – bu uncha murakkab b о ’lmagan va zarur jarayon b о ’lib hisoblanadi. K о ’pchilik holatda dastur о ’chirilgandan s о ’ng sozlash yoki ma’lumot fayllarini qoldiradi. Vaqt о ’tishi bilan bu kabi ishlatilmaydigan va hech kimga kerak b о ’lmagan fayllar k о ’payib, ular qattiq diskning sezilarli qismini egallab q о ’yadi. Bu muammolarni hal qilish uchun diskni tozalash dasturlari ishlab chiqilgan. Ular turlicha operatsiyalarni bajarib: bevosita diskni tozalashdan boshlab, о ’rnatilgan dasturlarning monitoringini olib borish, t о ’liq tozalash va о ’chirish ishlarini olib boradi. Your Uninstaller Baisvik Disk Cleaner

CCleaner PC Tools Privacy Guardian Wise Disk Cleaner

Arxivlashtirish dasturlari Kompyuterlar bilan ishlash paytida informatsiya (fayl, dastur) yukotilishi mumkin. Chunki tasodifiy yuk kilish, virusdan zararlanishi (yuktirish), disklarni yaroksizlanishida uchraydi. Axborotni himoyalash uchun uning zahira nusxalari arxiv holda bulishi lozim. Arxivlash saklanayotgan axborotni ixchamlashga imkon yaratadi. Boshka tomondan, axborotning kompyuterlar orasida disket orkali kuchirilishi doimo kulay, ayniksa, ixcham yoki zichlangan holda. Arxivlar (fayllar tahlami) yaratilishi uchun maxsus dasturlar –arxivatorlar kullaniladi. Arxivatorlar axborotni maxsus ixchamlashtirish usullarini kullash yordamida fayllarni kichik ulchamli nusxalarini yaratadi va bir necha fayllar nusxalarini yagona arxiv faylga jamlashi mumkin. Arxivator dasturlar. Arxiv fayl yaratishda quyidagi dasturlar kullaniladi, ularni ikki sinfga bulish mumkin: 1. Ixchamlovchi, tahlovchi dasturlar, arxivatorlar; 2. Zahira nusxa olish dasturlari. Tahlovchi dasturlar axborotni ixchamlashning maxsus usullarini kullash yordamidafayllarning kichik ulchamli nusxalarini yaratadi va bir necha fayllar nusxalarini yagona arxiv faylga jamlashi mumkin. Zahira nusxa olish dasturlari kattik diskdagi axborotni stimer kassetalari yoki disketaga nusxasini olish uchun muljallangan. Arxiv fayl. Arxiv fayl ixcham holda joylashtirilgan bir yoki bir necha fayllar yiGindisidan iborat bulib, yaxlit fayldan ularning zarurat tuGilishida dastlabki kurinishda chikarib olish mumkin. Arxiv fayl uzida mundarijani aks ettiradi va unda quyidagi axborot mavjud: Fayl nomi, katalog haqida ma’lumot, faylni aniklash sanasi va vakti, diskdagi fayl ulchami, arxivdagi ulchami, arxiv butunligini tekshirish uchun har bir faylni tsiklik nazorati, Arj, Pkzip, JHA, Pkpak, Jce. Qisqacha tavsifi. RAR 1. 33 ning Pkzip 2. 04 e, Arj 2. 41, JHA 2. 11 ga solishtirma asosiy tavsifini beramiz:

1. Ixchamlash darajasi. EXE, COM, ZIR, OBY, OVR xildagi fayllarda va ularga uxshash RAR boshka arxivotorga solishtirganda maksimal kisish darajasini ta’minlaydi, bu bilan PKZIP VA ARJ dan 0, 5-3% ga utadi (EXE va COM fayllar, LZEXE, PKZITE, DIET tipdagi dasturlar tomonidan ixchamlashtirilgan). Ayrim fayllar yutuk ulchamning 5-7% ga etishi mumkin. Ixchamlash usuli natijaga unchalik ta’sir kilmaydi. Matnli axborot PKZIP va ARJ kabi ixchamlanadi. 2. Ixchamlash uslubiga boGlik, odatda 32 kilobayt ulchamli fayllarda. Katta matnli fayllarda RAR odatda boshka arxivatorlardan ancha ustun. Ma’lumotlar bazasi fayllari kayta ishlanganda RAR, PKZIP arxivatorlari bir muncha yon beradi (ayrim xollarda ARJ), bunda ish ulchami va vaktiga ixchamlash metodi (uslubi) ta’sir etishi mumkin (m0-m5). Grafik axborotni zichlashish darajasi fayllar turiga boGlik. Katta mikdordagi kichik fayllarni tahlashda (RAR) ARJ va PKZIP dan fayllar nomlari hisobiga yutishi mumkin. Uzluksiz (solid) arxiv yaratishda, ular tarkibida bir xil fayllar bulsa, ixchamlash (kisish) darajasi 10-40% va undan ortik oddiy arxivga tahlashdan ustun keladi. 3. Ixchamlash tezligi RAR tahlash tezligi PKZIP tezligidan 15 % kam. Boshka arxivatorlar sekinrok ishlaydi. Ochish tezligi. Ochish tezligi buyicha RAR fakat PKZIPdan keyin turadi. 4. Talab kilinuvchi resurslar: RAR ishlashi uchun MS. DOS 3. 0 yoki cungi boshka versiyalari zarur. Bush operativ xotiraning kiritishi uchun minimal ulchami 380 kilobayt, bu kursatkichning oshirishini tahlash va ochish tezligini oshirishini, disk operatsiyalarini buferlash hisobiga tula ekranli koplashda ishni tezlatish mumkin. 5. Kushimcha imkonyatlar. Standart vazifalardan tashkari RAR kuydagalarni taminlaydi: 1. Tula ekranli interfeys boGlanish: a) ochiluvchi va yopiluvchi fayillarni tanlash; b) arxivdagi kichik kataloglar strukturasi emulyatsiyasi; v) “sichkon” bilan ishlash; g) konfiguratsiya (shakl) fayilida parametrlarni saklanishi;

d) oddiy va taxlangan fayillarni matnli yoki 16-li shaklda kurish. 2. Maxsus vazifalar: a) arxiv faylni disketlarga kuchirish uchun kismlarga bulish (volumes); b) о ’z-uzidan ochiluvchi arxivlarni yaratish va modifikatsiya (IFX) kilish; v) о ’zi ochiluvchi (taxi ochiluvchi) arxiv tomlarini yaratish; g) о ’ta zichlashishi va kisilishi darajali uzluksiz arxivlar(solid) yaratish; d) parol (shartli suz)lar asosida axborot himoyasi; e) arxivlarni modifikatsiyadan himoyalash; j) zararlangan arxivlar tuzilishini tiklash; z) arxiv va alohida fayllarga izohlarni kushish. 3. Tula ekranli tartibda ZIP, ARJ, LZH arxivlari bilan ishlarni kullash. a) tahlanuvchi va ochiluvchi fayllarni tanlash. b) arxivdagi kichik kataloglar strukturasini emulyatsiya kilish. v) arxivlar ustida asosiy operatsiyalarni bajarish. Uzluksiz (solid) arxivlar Bir xildagi katta sonli fayllarni tahlashda ixchamlashishi darajasining sezilarli darajada oshishi uchun oddiy emas, uzluksiz arxiv yaratish kerak. Uzluksiz arxivda har bir faylnitahlashda (birinchisidan tashkari) oldingi fayllardagi axborot kullaniladi. Shu sababga kura bu turdagi arxivlarni modifikatsiyalash mumkin emas. Oddiy arxivlarga nisbatan sikilish darajasida yutish faylning о ’rtacha ulchami kanchalik kichik va uning soni kancha katta bulishiga boGlik. Katta paketlarda yutish2-15%, ayrim hollarda arxiv ulchamini kichrayishi 1, 5-2 marta kuzatiladi. Shuningdek, uzluksiz arxiv tomlari va uzluksiz uzi ochiluvchi arxiv tomlari yaratish mumkin. Arxiv tomlari birinchi paketdan ketma - ketlikka rioya kilib boshlash kerak. Taklif kilinayotgan uslubning asosiy kamchiligi shundaki, bir faylni ochish uchun arxivator barcha fayllarni ishlashi kerak (bunda xabar beriladi): Skipped “fayl nomi”. Shuning uchun uzluksiz arxiv tomlarini butun

arxivni ochish taklif kilingan hollarda dasturlarning katta paketlarini etkazish uchun (bu holda uzluksiz uzi ochiluvchi arxiv tomlari kulay) kullanilishi mumkin. Fayllardan biri zararlanganda uzluksiz arxivda, undan keyin keluvchi fayllardagi axborot ham yaroksiz bulib koladi. Agar uzluksiz arxiv tuzilishida (shuningdek arxiv tomlarini yaratishdagi kabi) fayli ixchamlash kerakli natija bermasa (taxlangan ulchami dastlabkidan katta), u holda faylni kayta yodlash amalga oshmaydi. Bunday arxivlarda fayl ulc hami dastlabkisidan oshik bulishi mumkin. Bunday holat fayllar arxivatori (zichlangan) tahlanganda yuzaga keladi. Tahlanish (zichlashish) darajasini oshirish uchun fayllar uzluksiz arxivga kushilishida fayllar kengayish b о ’yicha sortlanadi (navlanadi). Tashki ARXIVLAR BILAN ishlash. Tula ekranli tartibda RAR, ZIP, ARJ, LZH formatlarda ishlash imkoniyatini beradi. Bu arxivlar uchun quyidagi operatsiyalar amal kiladi: ZIP: — kichik kataloglar tuzish uchun ochish; — joriy kichik kataloglash uchun ochish; — arxivni testlash; — arxivdan fayllarni chikarish; — arxivdagi fayllarni turanda kurib chikish; — arxivga izohlarni kushish; — arxiv fayllariga izohlarni kushish; LZH: — kichik kataloglar tuzish uchun ochish; — joriy katalogga ochish; — arxivni testlash; — fayllarni arxivdan chikarish; — arxivdagi fayllarni tulaekranli tomosha kilish; — SFX arxivlar tuzish; Bunday arxivlar uchun oddiy shaklda shartli suz (parol) belgilash (ALT-P) va vaktinchalik fayllar kichik katalogi (ALT-W) berilishi kerak. ZIP, Arj, LZH arxivlarni oddiy kurinish uchun bir dona RAR arxivatori etarli, lekin tegishli

dasturlar (PKUNZIP va PKZIP, ARJ, ZHA) arxiv operatsiyalarini bajarish uchun PATH da kayd kilinishi kerak. RAR NC foydalanuvchilariga RAR, ZIP, ARJ, LZH arxivlari bilan samarali ishlash imkonini beradi. Buning uchun Exebition File (NC Exi) ga: RAR: rar en!.  ZIP: rar en!.  ARJ: rar en !.  LZH: rar en !.  larni qushish va tegishli arxivlarni qayta ishlash Enter tugmachasini bosish bilan amalga oshiriladi. Izoh: 1. LZH turidagi arxivlar uchun RAR, shuningdek ICE kengayishini ta’minlaydi. 2. Boshqa arxivatorlar tomonidan yaratilgan SFX arxivlari bilan ishlash qœllabquvvatlanmaydi. LZH arxiv bilan ishlashda fakat standart nom kullaniladi (kalitgn2). Yakunlash kodlari: 1 - succes - muvaffakiyatli yakun; 2 - wasning- ish paytida nofatal xatolar yuzaga kelgan; 3 - fatal error- fatal xato; 4 - CRC error- nazorat summaning xatolarini ochishda yuzaga kelgan; 5 - locked Arhive- k komandasi (buyruGi) bilan himoyalangan arxivni modifikatsiyaga urinish; 6 - write error- diskka yozish xatosi; 7 - open error - faylni ochish xatosi; 8 - user error - kiritish buyruGining sintaksis xatosi; 9 - memory error - testlashda xotira uzilishlari yoki xotira kamligi; 9 - user break - foydalanuvchi talabi bilan chiqish. ARJ, PKZIP, LHA, PKPAK ta  lovchi (yiGuvchi) dasturlar. ARJ arxivatori arxiv fayllari ketma-ketligidan iborat kup bobli arxivlar yaratishda qœl keladi. Ular disketadagi fayllar kattamajmuini (komplekslarini) arxivlashga muljallangan. Dasturlar tartibi: Add yoki A - arxivga fayl kushilishi.

T - testlash; E - chikarish; M - arxivga chikarish; V, J - arxivni boblanganligini kurib chikish. Arj kup bobli arxivlar. Birinchi bob Arj kengaytmasi, kolganlari A01, A02 kalit va hk. V - keyingi bob kushilishida tovush signali beradi; W - fayllar parchalanmasin; A - diskdagi bush joy ulchamiga teng; S - DOS komandasi (buyruGi) bajarilishiga imkon beradi; D - uchiradi; X - kayta ishlashda utkaziladi; RAR arxivatori. rar. exe - fayllarni arxivlash, (ixchamlash) fayli. Tula ekranli tartibda RAR bilan ishlash. RAR ni tula ekranli tartibda kiritish uchun biron bir parametrsiz: RAR yoki RAR -<kalit1>-<kalit N>ni terish kerak. Tula ekranli sharoitda RAR fayllar bilan ishlash yoki arxivni kurib chikish tartibida joylashgan bulishi mumkin: 1) Fayllar bilan ishlash. Tegishli kichik katalogdagi fayllar ruyxati ekranga chikariladi. ”Sichkon” yoki klaviatura yordamida ruyxat buylab siljish mumkin. Fayllar belgilash sichkonning ung tugmachasi yordamida, fayllar gruppasi esa “+” yordamida maska kiritish yoki “  ” yordamida maskani olib tashlash mumkin. Kichik kataloglarni ham belgilash mumkin, bunda ostki kataloglar ichidagi barcha fayllar belgilanadi. Ekranning ung tomonida foydalanuvchiga xotira haqida axborot beriladi, ixchamlash usuli, shartli suz mavjudligi va zahira nusxalari tuzish tartibi chikariladi. Buyruqlar: Alt - C: ranglig ok-kora tartib;

Alt - D: joriy diskni tiklash; Alt - J: DOSga chikish Alt - W: vaktinchalik fayllar uchun kichik katalog tayinlash; Alt - M: tahlash uslubini tanlash; Alt - P: suz (shartli) tayinlash; Alt - S: shaklini saklash; Arxivni kurish tartibi Arxivni kurish rejimiga utish uchunmarker urnatish zarur va Enterni bosish kerak. Funksional klavishlar buyruq satrining quyidagi funksiyasiga tuGri keladi (F1 ya’ni yordam klavishasi orkali biz quyidagi ma’lumotlarga ega b о ’lishimiz mumkin): F1 – yordam; F2 – arxivlash; F3 – faylni kurish; F4 – fayllarni arxivdan chikarish; F5 –  <size>  - uzluksiz yoki kismlarga b о ’lib arxivlash; F6 – fayllarni arxivga joylash; F7 – fayllarni arxivda yangilash; F8 – fayl yoki kataloglarni о ’chirish; F9 – parametrlarni urnatish; F10 – chikish (shuningdek, Esc); Alt+F2 – uzluksiz arxiv tuzish; Alt+F4 – SFX arxiv tuzish; Alt+F5 – SFX bob tuzish Alt+F6 – uzluksiz boblarni tuzish; Alt+F7 – uzluksiz SFX boblarni tuzish; Alt+F8 – arxivni tiklash; Alt+F9 – uzluksiz SFX arxiv tuzish.

2. ) Arxivlar bilan ishlash. Arxivni kurib chikish holatiga utkazish uchun arxiv faylga marker (belgi) kuyish va Enter ni bosish kerak. Ekranga arxivdagi fayllar ruyxati chikariladi. Ruyxat buyicha tugmacha yoki sichkoncha yordamida siljish mumkin. Fayllar «probel» tugmachasi yoki Insert bilan hamda sichkonchaning ung tugmachasi yordamida belgilanishi mumkin. Fayllar guruhini belgilash uchun «+» yordamida maska kiritib yoki «–» belgi yordamida olib tashlanishi mumkin. Ekranning ung kismida izoh axboroti berilib, shartli suz (parol)li fayllar, soni, ulchami va fayllarni kisish darajasi aks etgan holatda tasvirlanadi. BUYRUQLAR: Funksional klavishlar buyruq satrining quyidagi funksiyasiga tuGri keladi: F1 – yordam; F2: fayllarni arxivda testdan о ’tkazish; F3: arxivdagi faylni kurish; F4: barcha imkoniyatlar bilan ochish; F5: arxivga izoh kuyish; F6: joriy kichik katalogga faylni chikarish; F7: arxivni SFX ga uzgartirish; F8: faylni arxivdan о ’chirish; F9: parametrlarini uzgartirish, saklab kolish; F10: fayllar bilan ishlash rejimiga kaytish yoki chikish (Esc); Alt-F4: faylni boshka katalogga chikarish; Alt-F5: fayl izohini kiritish; Alt-F6: fayllarni buzilishda himoya kilish; Alt-F7: arxivni о ’zgarishdan saklash. Tula ekranli tartibda ish “sichkoncha” yordamida bajariladi. Kichik kataloglar va arxivlar uchun sichkonning chap tugmachasi bosiladi. Kiritish funksiyani bu holda tugmachani ikki marta bosish bilan bajariladi. Fayllarni belgilash uchun ung tugmacha ishlatiladi. Matn kiritishda (arxiv nomi, parol) chap

tugmacha kiritishni bekor kilsa, о ’ng tugmacha tasdiklaydi. Sichkonchaning chap tugmachasi buyruqni (F1-F10) tanlash uchun ishlatiladi, menyu punktlari shakl ham tanlanadi. 3. Konfiguratsiya - shakli F9 yordamida tula ekranli tartibning ixtiyoriy birida, quyidagi parametrlarni uzgartirishi mumkin; 1) konfiguratsiya - shakli: a) rangli rejimga ruxsat etishni ta’kiklash; b) sichkoncha bilan ishlashga ruxsat etilishini ta’kiklash; v) zahira nusxalariga ruxsat etishni ta’kiklash; g) zichlash uslubi; d) nomlarini ekranga chikarishda sartirovka navlvrga ajratish: — sortlanmagan xulosa; — nomi (ismi) bilan; — kengaytkichi buyicha; — dastlabki ulcham buyicha; e) buyruq bajarilishidan keyingi harakatlar; — usha arxiv (katalogga) kayta kirish; — DOS ga kirish; j) kushimcha kilish: — System atributli fayllar; — Hidden atributli fayllar; — Read only atributli fayllar; — Arhiv atributli fayllar; — bush kichik kataloglarni; 2) Shartli suz (parol); 3) Vaktinchalik fayllar uchun kichik kataloglar; 4) Yangiarxiv tuzishda izohlar olinadigan fayllarning ismi; 5) Diskni almashlash: 6) Joriy shaklni saklab kolish. Tula ekranli tartibda ishlashda bitta kichik katalogda 4000 dan ortik fayllarni chikarib b о ’lmaydi. Agar kichik katalogdagi fayllar soni 2000 dan oshsa, ismlarni sortlash tuxtatiladi.

Windows uchun yaratilgan arxivator dasturlanning biri bilan tanishaylik. Ushbu dastur nomi Winrar bulib, u yordamida siz rar xamda zip formatli arxivlarni yarata olamiz va ular bilan ishla olamiz. Winrar dasturini ishga tushirish uchun Pusk menyusining Programmi bulimida Winrar guruxini tanlab uning ichida Winrar dasturni ishga tushiramiz: Natijada shu dastur oynasi xosil kilinadi. Ushbu oyna xar bir Windows oynasiga uxshab standart interfeysga ega: nom satri (dastur va arxiv fayl nomlari xamda oynaning asosiy 3 tugmalari kursatiladi), menyu satri (dasturning xamma buyruqlari joylashgan menyu satri), asboblar paneli (asosiy buyruklani bajarish uchun mujallangan tugmalar), ish soxasi (ishchi papka va u ichidagi ma’lumotlar), yordachi ma’lumotlar satri (arxidagi fayllar soni va ular xakida ma’lumot). Ushbu dasturda ishlash uchun biz asboblar panelidagi yordamchi tugmalar bilan ishlashni bilishimiz kerak. Yordamchi tugmalar asosiy buyruklani bajarish uchun mujallangan bulib quyidagilardan tashkil topgan. Dastur yordamchi tugmalari Add Tanlangan fayllarni arxiv-faylga kushish. Agar yangi nom Dobavit kursatilsa u xolda yangi arxif-fayl yaratiladi

View Arxiv-fayldan tiklamasdan tezkor xolatda u ichidagi Prosmotr ma’lumotlarni kurish Delete Arxiv-fayl ichidagi tanlangan faylni uchirish Udalit Repair Buzuk yoki xatoli arxiv faylni tuzatish. Ispravit Kaysi arxivator va kaysixolatda arxiv fayl xajmi minimal bulishini Otsenit kursatish. Extract Tanlangan fayllarni arxiv-fayldan kursatilgan papkaga chikarish Izvlech v (tiklash) Test Arxiv-fayldagi fayllarni xatolarga tekshirish Test Find Arxiv faylni kidirish Nayti Info Tanlangan fayl xakida ma’lumotlarni kurish Info Master Arxivlash yordamchisini ishga tushirish Master Dastur menyusi 5 bulimdan iborat bulib ular Fayl, Kommandi, Izbrannoye, Parametri va Spravka. Ush bu bulimlar yordamida biz kerakli amallarni bajarishimiz mumkin. Menyu Fayl Otkrit arxiv (CTRL + O) - Arxiv faylni ochish

Vibrat disk (CTRL + D) - Asosiy diskni uzgartirish Vibrat papku (CTRL + T) - Asosiy papkani uzgartirish Parol (CTRL + P) - Arxiv faylga parol urnatish Skopirovat fayli v bufer (CTRL + C) - Tanlangan fayllarni xotiraga olish Vstavit fayli iz bufera (CTRL + V) - Xotirada joylashgan fayllarni chikarish Videlit vse (CTRL + A) - Ekrandagi xamma ma’lumotlarni tanlash Videlitgruppu (+) - Ekrandagi ma’lumotlarni shart buyicha guruxga olish Snyat videleniye( -) - Tanlangan ma’lumotlrdan shart buyicha guruxdan chikarish Invertirovat videleniye (*) - Guruxdagi fayllarni guruxdan chikarib, tanlanmagan fayllarni guruxga olish Vixod - Dasturdan chikish Menyu Kommandi Dobavit fayli v arxiv (ALT+A) - Tanlangan ma’lumotlrni fayllarni arxivga kushish Izvlech v ukazannuyu papku (ALT+E) - Arxiv fayldagi ma’lumotlarni kursatilgan papkaga ochish Protestirovat fayli v arxive (ALT+T) - Arxiv fayldagi ma’lumotlarni xatolarga tekshirish Prosmotret fayl (ALT+V) - Arxiv fayl ichini kurish Udalit fayl (DEL) - Fayllarni uchirish Pereimenovat fayl (F2) - Fayllarni kayta nomlash Preobrazovat arxivi (ALT+Q) - Arxivlash usulini uzgartirish Nayti fayli (F3) - Fayllarni kidirish Master - Arxivlash yordamchisini ishga tushirish Pokazat informatsiyu (ALT+1) - Fayl xakida ma’lumotni kurish Vostanovit arxiv (ALT+R) - Arxiv xatolarini tugirlash Izvlech bez podtverjdeniya (ALT+W) - Arxivdagi xamma fayllarni chikarish Dobavit arxivniy komentariy (ALT+M) - Arxivga izox kushish Dobavit informatsiyu dlya vostanovleniya (ALT+P) - Arxivga izox kushish Zablokirovat arxiv (ALT+L) - Arxivga izox kushish

Preobrazovat arxiv v SFX (ALT+X) - Arxivni SFX (avtomatlashgan) xolatiga utkazish Menyu Izbrannoye Dobavit k Izbrannomu (CTRL + F) - Izbrannoye guruxiga kushish Uporyadochit izbrannoye - Izbrannoye guruxni saralash Menyu Parametri Ustanovki (CTRL + S) - Dastur ishlash xolatlarini va xususiyatlarini uzgartirish Import/eksport - Kursatilgan faylning ishlash xolatlarini va xususiyatlarini saklash yoki kursatilagn faylga ularni kullash Spisok faylov - Ekrandagi fayllar ruyxatining kuinishini uzgartirish Prosmotr protokola (CTRL + L) - Arxivlash protokolini kurish Ochistka protokola - Arxivlash protokolini tozalash Misollar: 1) Bitta fayllni arxivlash. Buning uchun buyruq satrida rar. exe teriladi va Enter tugmachasi bosiladi yoki ushbu arxivator joylashgan katalog ichiga kirib, rar. exe ishga tushiriladi. Sung kichik katalogdagi fayllar ruyxati ekranga chikariladi. Kursorni boshkarish tugmasi yordamida ruyxat buylab kuchish mumkin. Arxivlovchi fayllar «probel», «Insert» yoki «sichkoncha»ning ung tugmachasiyordamida yoki fayllarni “+” yordamida maska kiritish, yoki “–” bilanbelgini olib tashlash vositasida belgilanishi mumkin. Kichik kataloglarni belgilanganda uning ichidagi barcha fayllar belgilangan hisoblanadi. Sung F2 tugmachasi bosiladi. Arxivlash yakunlanganda, fayllar ruyxatida kichik katolog nomi va rar kengaytgichni kayt kilingan arxiv fayli paydo b о ’ladi. rar programasidan chikish Esc yoki F10 tugmachasini bosish bilan amalga oshiriladi. 2) Arxiv fayl tarkibini kurib chikish Buning uchun buyruq satrida rar. exe terilib, Enter tugmachasini bosiladi yoki ushbu arxivator joylashgan katalog ichiga kirib, rar. exe ishga tushiriladi. Sung ushbu kichik katalogdagi fayllar ruyxati chikariladi. Arxivni kurib chikish tartibiga utish uchun arxiv faylga marker aniklab Enter ni bosish kerak. Natijada ekranga arxivdagi fayllar ruyxati chikariladi.

3) Arxivdan bitta faylni olish. Buning uchun rar arxivatori ishga tushiriladi. Arxivni kurib chikish tartibiga utish uchun, arxiv faylga marker (belgi) kuyib, Enter ni kerak. Ekranga arxivdagi fayllar ruyxati chikariladi. Kursorni boshkarish klavishi yordamida ruyxatni kuzdan kechirish va siljitish mumkin. Marker ochiluvchi faylga keltiriladi va F2 klavisha bosiladi. Fayl ochilgach rar dastursidan chikish Esc klavishini bosish bilan amalga oshiriladi. 4) Arxivdan fayllar guruxini ochish. Rar. exe arxivatori ishga tushiriladi. Sung ekranga foydalaniladigan kichik katalogdagi fayllar ruyxati chikariladi. Arxivni kurib chikish tartibiga utish uchun Enter klavishi arxiv fayliga marker kuyilgach bosiladi. Ekranga arxivdagi fayllar r о ’yxati chikariladi. Ruyxat buylab kursorni klavishchalar yordamida siljitish mumkin. Ochiluvchi fayllar Insert yordamida belgilanishi, fayllar guruxini “+” yordamida maska kiritish yoki “–” yordamida maskani olib tashlash bilan belgilab borish mumkin. Kichik kataloglarni belgilash, bunda kichik katalog ichidagi barcha fayllar belgilangan hisoblanadi, Sung F2 klavisha bosiladi. Dasturdan chikish fayllar ochilgach rar dastursidan Esc klavishasini bosish bilan amalga oshiriladi. Antivirus dasturiy vositalar Kompyuter viruslaridan himolanish uchun axborot himoyasining umumiy vositalari ishlatilishi mumkin, ular iste’molchilarning not о ’g’rihatti–harakatlari va not о ’g’ri ishlovchi dasturlar disklarning jismoniy buzilishlaridan ham suGurtalar hisoblanadi. Viruslardan zararlanish ehimolini kamaytirishga yordam kilish profilaktik choralari mavjud. Viruslardan himoyalanish maxsus dasturlarini bir necha turlarga bulish mumkin: DETEKTORLAR - zararlangan fayllarni aniklash imkonini beradi; DOKTORLAR - zararlangan dasturlarni davolaydi; TAFTIShCHI - dasturlar holatini avval yod olib, dastlabkisi bilan solishtiradi; VAKSINA-DASTURLARI - dasturlarni modifikatsiya kiladi, bu jarayon

dastur ishiga о ’z ta’sirini kursatmaydi, vaholanki virus unga karshi vaktsinatsiya kilinganligini bilmaydi va ushbu dasturlarni zararlangan deb hisoblaydi. Virusga karshi dasturlar haqida umumiy ma’lumotlar: Aidstest, Dr. Web, Adinf dasturlari virusga karshi kompleks tarkibga kirib, u “Dialog–Nauka” firmasi tomonidan almashtirib, yangilab turiladi. Aidtest, Dr. Web - detektor dastur hisobalanadi, ular kompyuter xotirasi va fayllarida viruslarni aniklash va yukotish uchun kullaniladi. Ular fakat uziga tanish viruslarnigina aniklay oladi, shuning uchun ularning matnini uzgartirib turish kerak. Adinf dastursi taftishchi dastur hisoblanadi, u fayllar va disklar holatini eslab koladi, keyingi kiritilishida diskdagi uzgarishlarni foydalanuvchiga ma’lum kiladi. Aidtest, Dr. Web, Adinf ni birgalikda kullash uchun tegishli imkoniyatlar kuzda tutilgan. Masalan: diskdagi fayllarning Adinf taftishchisi bilan tekshirishi mumkin sung Adinf Dr. Web dasturlari vositasida fakat yangi uzgartirilgin fayllarni tahlil kilish imkonini beradi. Bu tekshiruv vaktini kamaytiradi. Hozirgi kunda viruslarga karshi «SYMANTEC» korporatsiyasining «WINDOWS AntiVirus» dasturi keng k о ’llanilmokda. Buning asosiy sabablaridan biri uni WINDOWS operasion sistemasida ishlashga moslashtirilganligi va kulayligi hamda viruslarni k о ’p versiyalarini davolay olishidir. Tekshiruv uchun buyruq fayllar. Kundalik tekshiruvlar. Aidtest, Dr. Web, Adinf dasturlari yordamida kompyuter disklari holatini virus bor yukligi, paydo bulishiga tekshirib turish kerak. Buni virdarly. bat fayli yordamida kilish mumkin. virdarly. bat path komandasida kayd kilingan kataloglardan biriga joylashtirilishi kerak. Aidstest kurinmas viruslarni aniklay olmaydi, Adinf dastursi esa kuzga kurinmas virusllarni tuta oladi. Aidstest: ãSãG Enter S - sekin ish; G - barcha fayllarni tekshirish; F - zararlangan fayllarni tuGrilash; X - zararlangan fayllarni xotiradan uchiradi;

Q - ruxsat surash; Aidstest va Dr. Web dasturlari bilan disk va fayllarni tekshirish. Fayl va disklarni Aidstest va Dr. Web dasturlari bilan tekshirishda ekranga xabar va talablar chikariladi. Aidtest dastursi talabiga javoban “V” klavishani bosish kerak, agar javob “xa” bulsa “Y”, agr “yuk” bulsa “N” klavishasi bosiladi. Dr. Web dastur suroviga javobning bir necha variantlari bilan tulgan tuGri turtburchak shaklida beriladi. Ekrandagi  ,  yozuvni klavishalar yordamida tanlash mumkin va Enter ni bosish yoki sichkonchaning chap tugmachasini bosish zarur. Tekshirish tartibi. Aidstest va Dr. Web dasturlari ishga tushirilgach, virus mavjud yoki mavjud emasligi uchun kompyuter operativ xotirasi tekshiriladi. Buyruq satrida har bir obyekt tekshiriladi. Agar tekshiruv paytida viruslar aniklansa yoki gumon kilinsa yakuniy hisobotda zararlangan yoki shubha kilingan disk sohalari yoki fayllar t о ’Grisida axborot beriladi. Bunda Aidstest dastursi zararlangan fayllarni davolash uchun F1 parametrini ishlatish kerakligini xabar kiladi. Dr. Web dastursi hisobotni kizil rangda chikaradi. Virus haqida xabarlar. Dastur virusi aniklanganda quyidagi xabarlar chikariladi: xotiradagi virus - kompyuter operativ xotirasidagi rezident viruslarning barcha xillarini aniklash va zararsizlantirishni amalga oshiradi. Bu holda tekshiruv davom etadi, lekin uning yakunida kompyuterni kayta yuklashga taklif beriladi. Bunda “toza” disketa kiritilib, kompyuterni davolashniboshlash zarur. Tekshiruvda fayl kattaligini aniklash -tekshiruvga ochilishidan oldin tekshiriluvchi fayl kattaligi uzgarmaganligini Dr. Web dastursi aniklaydi. Ulcham uzgarishi sistemada virus borligidan dalolat beradi. Dastur ishini tuxtatib, “Yangi” disketa kiritish va kompyuterni davolashni boshlash zarur. Bunda quyidagi xabar chikadi: Disk, virus bilan zararlangan fayl nomi va uni kaysi katalogda joylashganligi, ushbu fayldagi virus nomi.

fayl yaratilishining shubhali davri - agar faylda yaratilishining shubxali vakti kayd kilinsa, Dr. Web bu hakda ogohlantirish chikaradi, chunki bunday harakatlar ayrim viruslar uchun xos. To’rt qoida. Kompyuterga virus tushganda quyidagi qoidalarga amal kilish lozim. 1. Shoshilmaslik va hato echimlar kilmaslik kerak. Uylanmay kilingan harakatlar ma’lumotlar yukotilib, tiklanishi mumkinligini kuldan boy beribgina kolmay, kompyuterga kayta virus yuktirishga olib keladi. 2. Shunga karamay, ushbu harakatlar zudlik bilan utkazilishi kerak. Agar siz uz kompyuteringizda virus faollashishiga ulgurmasdan uni aniklanganingizga ishonch hosil kilsangiz, u buzg’unchilik harakatlarini davom ettirmasligi uchun, kompyuterni uchiring. Bu qoidaga roya kilmaslik og’ir oqibatlarga olib keladi, chunki DOS yuklanganda yoki kompterga zararlangan diskdagi dastur ishga tushirilganda virus faollashishi mumkin, faoliyatdagi virus mavjud holda kompyuterni davolash ma’nosiz b о ’ladi, sababi u disk va dasturlarning davom etuvchi zararlanishi bilan kechadi. 3. Virusdan davolanish oddiy, lekin ayrim hollarda mushkul. Agar siz kompyuterni davolash uchun etarlicha bilim va tajribaga ega bulmasangiz, tajribalirok hamkasblardan yordam surang. 4. Kompyuterni virusdan davolash ijodiy jarayon, bu mavzudagi har kanday tavsiyani maslahat sifatida kabul kilmaslik kerak. Chunki, virus yozuvchilari yangilik uylab topishlari mumkin, bunda virus bilan kurashish buyicha tavsiyalar eskiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. DUET-Development of Uzbekistan English Teachers*- 2- том . CD ва DVD materiallari, Toshkent.: 2008. 2. Michael McCarthy “English Vocabulary in use”. Cambridge University Press, 1999, Presented by British Council. 3. Wayne Wolf. Computers as Components, Second Edition: Principles of Embedded Computing System Design 2rd Edition, Morgan Kaufmann, USA, 2008 4. Systems Thinking: Managing Chaos and Complexity, Jamshid Gharajedaghi, Butterworth Heinemann, Oxford, 1999. 5. Michael Henderson, Geoff Romeo. Teaching and Digital Technologies Cambridge University Press 2015 6. Christian Borowski, Marius Dehé, Felix Hühnlein, Ira Diethelm. Kinder auf dem Weg zur Informatik:Wie funktioniert das Internet? In Michael Weigend, Marco Thomas, Frank Otte: Informatik mit Kopf, Herz und Hand. Münster (ZfL-Verlag) 2011. Ð. 244–253. 7. Elke Frey, Peter Hubwieser, Ferdinand Winhard. Informatik – Ausgabe für Bayern und NordrheinWestfalen: Informatik 1/Schülerbuch Klasse 6 und 7: Objekte, Strukturen, Algorithmen. Eine Einführung in die Grundlagen der Informatik. Klett 2004.

Похожие

Kompyuterlarga dasturiy yordam ko’rsatish. Dasturiy ta’minot

Operasion tizimlar haqida ma`lumot

Dasturiy ta’minot o’rnatilishini amaliy tasvirlash

Dasturiy ta’minot va operatsion tizim tarkiblarini o’rganish

Tarmoq operatsion tizimi. Amaliy dasturiy ta’minot (ADT). Umumiy maqsadli ta’minot. Ofis ADT