Типик алгоритмларни дастурлаш асослари Оддий алгоритмларни даструрлаш - Информатика и ИТ - Рефераты

Типик алгоритмларни дастурлаш асослари Оддий алгоритмларни даструрлаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

243.5 KB

Типик алгоритмларни дастурлаш асослари Оддий алгоритмларни даструрлаш Режа: 1. Маълумотларни киритиш ва чиқариш операторлари 2. Delphi да к онсол иловасини яратиш 3. Тармоқланувчи жараёнларни дастурлаш 4. Шартли ўтиш оператори

Бирор бир масалани ечишнинг чизиқли бўлган алгоритмига дастур тузишда алгоритмдаги келтирилган кетма-кетликлар асосида операторлар ёзилади. Бундай дастурларни тузушда асосан ўзгарувчилар қийматини киритиш, натижаларни чиқариш ва шу билан бирга ўзлаштириш операторлари ишлатилади. Дастурдаги ўзгарувчилар қийматларини дастур ичида ўзлаштириш оператори ёрдамида ҳам бериш мумкин. Лекин дастурда ўзгарувчи қийматини ташқаридан киритиш қулайлик туғдиради ва умумийликни таъминлайди. Read оператори ўзгарувчилар қийматларини экрандан компьютер хотирасига киритиш учун ишлатилади. У қуйидаги кўринишларга эга. Read ( c 1, c 2,..., cn ); Readln ( c 1, c 2,..., cn ); Readln ; бу ерда c 1, c 2,..., cn - ўзгарувчилар номи; ln - қўшимчаси қийматни киритиб кейинги қаторга ўтишни билдиради. Мисоллар : Read(Sm1,Sm2); Readln(x1,x2,x3); Readln; Бу ерда биринчи оператор Sm1 ва Sm2 ўзгарувчилар қийматини экрандан киритади . Иккинчи оператор эса х1,х2,х3 ўзгарувчилар қийматини экрандан киритади ва киритишни кейинги қаторга ўтказади. Охирги оператор эса киритишни кутади ва қатор ўтказади. Write оператори оддий маълумотларни ва ўзгарувчилар қийматларини компьютер экранига чиқариш учун ишлатилади. У қуйидаги кўринишларга эга.

Write ( c 1, c 2,..., cn ); Writeln ( c 1, c 2,..., cn ); Writeln ; бу ерда c 1, c 2,..., cn - оддий матнлар ёки ўзгарувчилар номи; ln - қўшимчаси чиқаришни кейинги қаторга ўтишни билдиради. Мисоллар : Write(Summa); Write(‘ Натижа йук ’); Write (‘Тенглама ечими x 1=’, x 1, ’ x 2=’, x 2); Оддий маълумотларни чиқаришда улар матн деб қаралади ва у қўштирноқ ичида ёзилади. Чиқариш оператори ёрдамида ўзгарувчилар қийматини формат кўринишда ҳам бериш мумкин: Write ( c : m : n ); бу ерда с-ўзгарувчи; m -шу ўзгарувчи қиймати узунлиги; n -қийматнинг каср қисми ва унда n -1< m бўлиши керак. Мисол. Write ( x :8:4); Агар x =155.01021 бўлса, қуйидаги ёзув чиқади 115.0102. Write (‘Махсулот сони:’, kol :5); Агар kol =15 бўлса, қуйидаги ёзув экранга чиқади, Махсулот сони: 15 Дастур матнини тушунтириш мақсадида кўпинча дастурда изоҳлар келтирилади. Дастурда изоҳлар исталган жойда берилиши мумкин. Изоҳ катта қавс ичида ёзилади.

Масалан: { Бу матн дастурга изоҳ беради } { Бу жойда ечим аниқланмоқда } Дастурда маълум ҳисоблашларнинг натижаларини бирор бир ўзгарувчида сақлаш учун ўзлаштириш (юбориш) оператори ишлатилиб, у « := » белгиси ёрдамида қиймат юборилиши керак бўлган ўзгарувчидан кейин қўйилади. Масалан: i :=0; i -қиймати нолга тенглашади, яъни i ўзгарувчига нол юборилади деб тушунилади. Бунда машина i ўзгарувчи учун ажратилган хотирасига нол ёзиб сақлайди. Мисол : B:=5; C:=4; A:=(B+C)/2; Бу ерда , агар А бутун идентификатор бўлса , унинг қиймати 4 га , акс ҳолда эса 4.5 қийматга эга бўлади . Чизиқли структурали алгоритмларни дастур шаклида ёзиш учун олдин ишлатиладиган ўзгарувчилар руйхати келтирилиб , кейин алгоритмдаги бажарилишлар кетма - кет равишда амалга оширилиши керак . Мисол: Текисликдаги икки нуқта орасидаги масофани топиш дастури. Program XY; Var x1,y1,x2,y2,d: Real; Begin Write (‘Нукта координаталарини киритинг:’); Read(x1,y1,x2,y2); d:=Sqrt(Sqr(x1-x2)+Sqr(y1-y2));

Writeln; Writeln(‘ Нукта координаталари :’,x1,y1,x2,y2); Writeln(‘ Масофа =’,d); Readln; End. Delphi да к онсол иловасини яратиш Delphi да к онсол илова ларини ҳар хил усулларда яратиш мумкин. Улардан энг осон усули қуйидагича : 1. Delphi му ҳити ишга тушир илади . Пуск=> Программ ы=> Borland Delphi 2.Бош менюдан File пунктини очиб у ердан New, кейин эса Other буйруқлари берилади. File=> New=> Other 3.Форма ва лойиҳаларни сақлаш учун очилган махсус ойнадан (бу ойнага Delphi архив ойнаси дейилади) “Console Application” пиктограммаси танланади ва Ok тугмаси босилади.

4.Натижада экранда лойиҳа ойнаси очилади (. dpr кунгайтмали ном билан). Begin – end ичига олинган { TODO -oUser -cConsole Main : Insert code here } изо ҳ ўрнига лойиҳа файлининг дастур матни киритилади. Тузилган дастурни ишга туширишдан олдин уни сақлаш керак бўлади. Уни сақлаш file=>Save All буйруғини бериш лозим. Ҳар бир лойиҳа алоҳида янги папкага сақланишни тавсия беради. Лойиҳа файлини сақлашда алохида

курсатилмаган ҳолатида ProjectN.dpr номли файл номини тавсия қилади. Бу е рда N ҳар бир кетма кет номланадиган лойи ҳа номер и (сон, масалан 1,2,3,..). Лекин биз лойиҳа файлини исталган ном билан сақлашимиз мумкин. Масалан MyProgram.dpr. Бу ном автоматик равишда чиқади. Лойиҳани сақлаб бўлгандан сўнг, уни бажаришга берамиз. Бунинг учун бош менюдан қуйидаги буйруқни бериш лозим: Run=>Run ёки F9 функционал тугмачасини босиш керак бўлади. Дастур нармал ишга тушгандан сўнг экранда DOSнинг стандарт дастур ойнаси намаён бўлади. Мисол. Иккита соннинг йиғиндиси, айирмаси, кўпайтмаси ва бўлинмасини ҳисоблаш дастурини яратинг. Бу мисолни ечиш учун юқорида келтирилган тўртта кетма кетликни бажарамиз ва дастур кодини киритамиз.

Дастур коди киритилгандан с ўнг уни сақлаб кейин ишга туширамиз. Натижада экранда Dos ойнаси очилиб унда “Ikkita son kiriting:” сўзи чиқади. Кейин иккита сон кирииб Enter тугмасини босиш керак бўлади. Натижада қуйидаги жавоблар чиқади. 5.Кейин Обект инспектори (Object Inspector) ва Объект дарахтлар (Object TreeView) ойналари ёпилади. 6.Бош менюдан Project=>View Sourse буйруғи берилади. Энди Delphiда консол иловасини яратишнинг иккинчи усулини кўриб чиқамиз:

1.Delphi муҳити ишга туширилади. Пуск=>Программы=>Borland Delphi 2.Бош менюдан File пунктини очиб у ердан New, кейин эса Application буйруқлари берилади. File=> New=> Application 3.Форма ойнаси ёпилади. 4.Дастур кодини ёзиш (модул) ойнаси ёпилади. Ёпиш вақтида “Save changes to Unit1.pas?” (“Unit1.pasдаги ўзгаришлар сақлансинми?”) сўров ойнаси чиқади. У ердан “NO” (Йўқ) буйруғи берилади. Натижада қуйидаги Project1.drp лойиҳа файли ойнаси экранга чиқади. 7.Лойиҳа файли агар лозим бўлса бошқа ном билан сақланади. Бу ойнадан Program, Uses, Begin ва End калит сўзлари қолдирилиб бошқалари ўчирилади ва кейин дастур матн кодлари киритилади. Агар лойиҳа файли ёзилган папка ичи қаралса унда қуйидаги файллар рўйхатини кўрамиз.  MyProgram.dpr -лойиҳа файли (бош лойиҳа модули);

 MyProgram.exe -илова файли ёки бажарилувчи файл. Бу файл компилятор ёрдамида, яъни компиляция жараёнида, агар дастурда синтактик хатоликлар бўлмаса тузилади. Бошқача сўз билан айтганда, агар сизга ўз дастурингизни ишга тушуриш мумкин бўлса, масалан F9 тугмасини босиш билан бажарилувчи файл автоматик равишда тузилади. Бажарилувчи файл автоном файл бўлиб унинг учун бошқа файл ёки бирор дастурий система мавжуд бўлиши шарт эмас. Уни сиз ишга туширишингиз мумкин бошқа дастурлар каби, масалан Paint, Блокнот ёки ўйин дастурларини ишга тушургандай;  MyProgram.cfg -лойиҳа конфигурацияси файли;  MyProgram.dof -лойиҳа опция файли. Унда дастурнинг тўғри ишлаганлиги ҳақида ахборотлар сақланади, Лойиҳа опция ва конфигурацияси файллари лойиҳа файлининг тузилиши билан бир вақтда Delphi томонидан автоматик равишда тузилади. Кўп ҳолларда юқорида келтирилган файллардан ташқари яна .dpr кенгайтмали файл ҳам тузилади. Бу файл лойиҳа файлининг (резерв файли) нусхаси бўлиб ҳисобланади. Масалан, MyProgram.- dpr. Бу файл лойиҳа файли тузилиши даврида бир вақтнинг ўзида тузиб борилади. Агар асосий лойиҳа файлида бузилиш ёки учирилиш содир бўладиган бўлса, у ҳолда уни MyProgram.-dpr файлидан тиклаш мумкин. Бунинг учун кенгайтма олдидаги “-” белгини олиб ташлаш кифоя. Тармоқланувчи жараёнларни дастурлаш Шартли ўтиш оператори Тармоқланувчи жараён алгоритмида маълум жараён бажариш маълум шарт асосида у ёки бу тармоққа ажратилади, яъни маълум кейинги бажариладиган жараён танланади. Object Pascal тилида шарт - бу мантиқий турдаги ифода бўлиб, у фақат «чин»(True) ёки «ёлғон»(False) қийматни қабул қилади.

Қ уйидаги мантиқий белгилар ишлатилади: >, <,<=,>=,<>,=. Буларга муносабат амаллари дейилади. Қ уйидаги мантиқий амаллар ишлатилади:  NOT -«инкор»;  AND -«мантиқий ва»;  OR -«мантиқий ёки». Бу мантиқий амалларнинг бажарилиш натижалари қуйидагича: А B А AND B A OR B NOT A False False True True False True False True False False False True False True True True True True False False Масалан: (5<6) AND (6<50) -мантиқий ифода рост ( True ), (20>0) OR (20<0.5) -мантиқий ифода рост ( True ), (10<8) AND (10<15) -мантиқий ифода ёлҚон ( False ), NOT (100>3) -мантиқий ифода ёлҚон ( False ). Мантиқий ифодаларни бирор бир мантиқий ўзгарувчига ўзлаштириш ҳам мумкин. Масалан : F:=(A<B) AND (A<C);

Бу ерда , агар иккала шарт бажарилгандагина F манти қ ий ў згарувчи “ чин ” (True) қ ийматни қ абул қ илади . Акс ҳ олда “ ёл ғ он ” (False) қ ийматни қ абул қ илади . Оиоусе Pascal тилида шартли ўтиш операторининг икки хил кўриниши мавжуд : тўлиқ ва қисқа . Тўлиқ кўриниш : If < шарт > then Begin <шарт бажарилса бериладиган операторлар> End Else Begin <шарт бажарилмаганда бериладиган операторлар> End; Қ исқа кўриниш : If < шарт > then Begin < шарт бажарилса бериладиган операторлар > End ; Бу ерда IF -агар; then -у ҳолда; else -акс ҳолда маъносини билдирувчи хизматчи (калит) сўзлар. Биринчи кўринишдаги шартли операторда, агар шарт бажарилса биринчи Begin ва end ичидаги операторлар кетма–кет бажарилади, акс ҳолда иккинчи Begin ва end ичидаги операторлар кетма-кет бажарилади.

Иккинчи кўринишдаги шартли оператор қуйидагича ишлайди. Агар берилган шарт бажарилса Begin ва end ичидаги операторлар кетма-кет бажарилади, акс ҳолда улар бажарилмайди. Агар бажарилувчи операторлар сони битта бўлса Begin ва End сўзларини ёзиш шарт эмас. Мисоллар : 1) If A>0 Then Begin C:=1; B:=C+1; End Else Begin C:=0; B:=4; End; 2) If D=A Then D:=A Else A:=D; Хар бир шартли ўтиш оператори ичида бошқа ички шартли операторлар жойлашиши ҳам мумкин, масалан. If b1 then a1 else If b2 then a2 Else a3; Мисоллар . A:=0.5; B:=-1.7; IF A<B THEN A:=B ELSE B:=A; Жавоб : 0.5<-1.7 ёл ғ он бўлганлиги сабабли B:=A оператор бажарилади , ва бунда A=0,5 ва B=0,5 экенлиги келиб чиқади . A:=0.1; B:=0.1; C:=0.5; D:=0; IF (A<B) OR (A>C) THEN D:=B+C ELSE IF B=A THEN BEGIN D:=C; C:=A; END; Жавоб : (0.1<0.1) ёки (0.1>0.5) бу манти қ ий ифода ёл ғ он бўлганлиги сабабли B=A шарт текширилади . Бу манти қ ий ифода чин бўлганлиги сабаб D=0,5 га , С =0,1 қийматларга тенг эканлиги келиб чиқади .

Шартсиз ўтиш оператори Дастурда шундай ҳолатлар бўладики операторларнинг бажарилиш шартига қараб дастурнинг у ёки бу қисмига тў ғ ридан - тў ғ ри ўтишга тў ғ ри келади . Бундай ҳ олатларда шартсиз ўтиш операторидан фойдаланиш мумкин . Шартсиз ўтиш операторининг кўриниши қуйидагича : Goto n; Бу ерда n - белги ( метка ) бўлиб идентификатор ёки бутун сон бўлиши мумкин . Goto - ўтиш маъносини билдиради. n- белги дастурнинг бош қисмида Label сўзи ёрдамида эълон қилинган бўлиши шарт. n бошқарилиш узатиладиган жойга « n :» шаклида қўйилади. Мисол : ............. Goto L2; ............ L2: C:=x*y; ............ Танлаш операторлари Case Кўп ҳолларда барор бир параметрнинг қийматига қараб керакли операторларни бажаришга тў ғ ри келади . Бундай ҳолларда танлаш

операторини ишлатган қулай . Танлаш оператори кўриниши қуйидагича бўлади : Case s of 1: A1; 2: A2; . . . . . . n: An; Else Begin <B1,B2,..Bn> End; End; Бу ерда Case - хизматчи сўз бўлиб танлаш маъносини беради ; of -« дан » маъносини беради ; s- оператор селектори ; 1,2,..n- оператор белгилари ; A1,A2,...An ва B1,B2,...Bn- операторлар . Case оператори тармоқланиш жараёнида берилган бир неча операторидан бирини танлаш йўли билан амалга оширади. Опреаторлар кетма-кетлигини танлаш оператор селекторининг қийматига қараб аниқланади. Оператор селектори ҳақиқий бўлмаган ўзгарувчи ёки ифода бўлиши мумкин. Агар оператор селектори қиймати оператор белгилари ўзгармас қийматига тенг бўлмаса B 1, B 2,... Bn -операторлари кетма-кет бажарилади. Шартли ўтиш операторининг қуйидаги кўриниши If B Then A 1 Else A 2; танлаш операторининг қуйидаги операторига эквивалентдир.

Case B of True: A1; False: A2; End; Мисол ax 2 +bx+c=0 квадрат тенгламанинг илдизларини топиш дастури тузилсин . PROGRAM Corni; Label 20; Var A, B,C, D, E, F, X, X1, X2, Z:real; BEGIN Writeln (‘a, b, c коэффициентлар қ ийматини киритинг :’); Read (A,B,C); if A=0 THEN BEGIN x:=-B/C; writeln (x); goto 20 end else BEGIN

D:=B*B-4.0*A*C; Z:=2.0*A; E:=-B/Z; F:=sqrt(ABS(d)/Z; End; if D>=0 THEN BEGIN x1:=E+F; x2:=E-F; writeln (x1,x2); End else if D=0 then begin X:=E; writeln(x); end else writeln (‘ ечим йўқ ’); 20: end. Такрорланувчи жараёнларни дастурлаш . Такрорланиш операторлари . Айрим масалаларда бир ёки бир неча параметрларнинг ўзгаришига қараб маълум ҳ исоблашлар бир неча марта такрорланиб бажарилиши мумкин . Масалан , y=ax+b функцияни x нинг бир неча қийматида унинг мос қийматларини ҳ исоблаш керак дейлик . Бундай ҳисоблашларни компьютерда дастур тузиб бажариш учун циклик структурали дастурлар тузиш керак бўлади. Бу каби дастурларни шартли ўтиш оператори ёрдамида ҳам тузиш мумкин. Лекин Паскал тилида циклик структурали дастур тузиш учун бир неча махсус операторлар мавжуд. Object Pascal такрорланувчи жараёнларни ташкил қилишнинг 3 та усулини тавсия этади: олд шартли, кетшартли ва параметрли такрорланиш

жараёнлари. Бу турдаги жараёнларни дастурлашда мос равишда While , Repeat ва For операторларидан фойдаланилади. Параметрли такрорланиш оператори. For оператори такрорланишлар сони аниқ бўлган циклик жараёнларни ташкил этишда ишлатилади. Унинг умумий кўриниши қуйидагича : For i:=m1 to m2 Do S; Бу ерда i- цикл параметри ; m1,m2 -i параметрининг бошланғич ва охирги қ иймати б ў либ , улар ўзгармас сон ёки ифода бўлиши мумкин ; S- цикл танаси бўлиб , бир неча операторлардан ташкил топиши мумкин . Цикл танаси i нинг m1 дан m2 гача бўлган ҳамма қийматлари учун такроран бажарилади . Агар цикл танаси бир неча оператордан иборат бўлса улар Begin ва End ичига олинади . Мисол . 1,2,...10 co нлар йиғиндисини ҳисоблаш дастурсини тузинг . Program S10; Const kn=10; Var i: Integer; S: Real; Begin S:=0; For i:=1 to kn do S:=S+i; Write (‘S=’,S); Readln; End.

Агар to сўзни DoWnto сўзига алмаштирилса цикл параметрининг тескари тартибда ўзгаради , яъни -1 қадам камайиб боради . У ҳ олда цикл кўриниши қуйидагича бўлади . For i:=m1 DoWnto m2 Do S; Мисол . 10 дан 1 гача co нларни экранга чиқариш дастурини тузинг . Program SP; Var i: Integer; Begin For i:=10 DoWnto 1 do Write (i); Readln; End. Олдшартли такрорланиш оператори . While цикл оператори такрорланишлар сони олдиндан аниқ бўлмаган ҳолларда такрорланишни бирор бир шарт асосида бажаради . Берилган шарт олдин текширилади ва кейин шартнинг бажарилишига қараб керакли операторлар кетма - кетлиги бажарилади . Бу операторнинг умумий кўриниши қуйидагича : While B Do S; Бу ерда B - мантиқий ифода ; S - цикл танаси бўлиб , бир ёки бир неча операторлар кетма - кетлигидан иборат бўлиши мумкин . Мантиқий ифода ‘True’ ёки ‘False’ қиймат қабул қилади . Агар мантиқий ифода ‘True’ қиймат қабул қилса S операторлари бажарилади , акс ҳ олда бажарилмайди , яъни цикл ишлашдан тўхтайди .

Мисол . 1,2,...,10 co нлар йиғиндисини ҳисоблаш дастурини тузинг . Program S10; Const kn=10; Var i: Integer; S: Real; Begin S:=0; i:=0; While i<=kn do Begin i:=i+1; S:=S+i; End; Write (‘S=’,S); Readln; End. Кетшартли такрорланиш оператори . Repeat цикл оператори ҳ ам такрорланишлар сони олдиндан аниқ бўлмаган ҳ олларда такрорланишни бирор бир шарт асосида бажаради . Бу операторнинг умумий кўриниши қуйидагича : Repeat S Until B Бу ерда B - мантиқий ифода , ‘True’ ёки ‘False’ қиймат қабул қилади ; S - цикл танаси бўлиб , бир ёки бир неча операторлар кетма - кетлигидан иборат бўлиши мумкин . Олдин цикл танасидаги операторлар кетма-кетлиги бажарилади. Берилган шарт кейин текширилади. Агар берилган шарт рост

( True ) бўлса, бошқарув циклдан кейинги операторни бажаришга ўтади, акс ҳолда цикл такрорланади. Агар мантиқий ифода ‘ False ’ қиймат қабул қилса циклда такрорланиш давом этади, акс ҳолда тўхтайди. Мисол. 1,2,...,10 co нлар йиғиндисини ҳисоблаш дастурини тузинг. Program S10; Const kn=10; Var i: Integer; S: Real; Begin S:=0; i:=0; Repeat i:=i+1; S:=S+i;; Until I>kn; Write (‘S=’,S); Readln; End. Одатда WHILE оператори REPEAT операторига нисбатан кўп ишлатилади . Бунга сабаб кўпчилик масалаларда цикл тугалланиш шарти цикл бошланмасдан текшириш мақсадга мувофиқдар . Зарур бўлса циклни умуман бажармасдан ўтиш мумкин . Кўпчилик масалаларни ечишда тузилган дастурда ичма - ич жойлашган цикллар ташкил этишга тў ғ ри келади . Бундай циклларга мураккаб ( каррали ) цикллар дейилади . Мураккаб цикллар ташкил этилганда қуйидаги талаблар бажарилиши зарур . - ички цикл ташқи цикл ичида тўлиқ ётиши керак ;

-цикллар бир-бири билан кесишмаслиги керак; -цикл ичига ташқаридан тў ғ ридан-тў ғ ри кириш мумкин эмас; -цикл параметрлари бошқа-бошқа идентификаторлар билан белгила - ниши керак; Мисол.       10 1 5 1 i j j i j i S ифодани ҳисоблаш дастурсини тузинг. Бу формулада агар йиғиндини очсак у қуйидаги кўринишга келади.                        5 1 5 1 5 1 10 1 5 1 10 10 ... 2 2 1 1 j j j i j j j j j i j j j i j i S Program SP; Var i,j: Integer; S: Real; Begin S:=0; For i:=1 to 10 do Begin P:=1; For j:=1 to 5 do P:=P*(i+j)/Sqrt(i*j); S:=S+P; End; Write (‘S=’,S); End.

Мунтазам тоифадаги маълумотлар билан ишлаш Массивлар Кўп ҳолларда жадвал ёки матрицалар кўринишидаги маълумотлар билан иш юритиш керак бўлади . Жадвалда маълумотлар жуда кўп бўлгани сабаб , уларнинг ҳар бир ячейкасидаги сонни мос равишда битта ўзгарувчига қиймат қилиб берилса улар устида иш бажариш анча ноқулайликларга олиб келади . Шу сабаб дастурлашда бундай муаммолар массивларни ишлатиш ёрдамида ҳал қилинади . Массив - бу бир ном билан белгиланган бир тоифали қийматлар гуруҳи ёки жадвалдир . Массивнинг ҳар бир элементи массив номидан сўнг ўрта қавс ичига олинган рақам ва арифметик ифода ёзиш билан белгиланади , Қ авс ичидаги рақам массив индексини белгилайди . Векторни бир ўлчовли массив, матрицани икки ўлчовли массив деб қараш мумкин. Бир ўлчовли массивда унинг ҳар бир элементи ўзининг жойлашган ўрин номери билан аниқланади ва номери қавс ичида индекс билан ёзилади, масалан C [2]. Икки ўлчовли массив элементи ўзи жойлашган сатр ва устун номерлари ёрдамида аниқланади. Шу сабаб икки ўлчамли массив элементи иккита индекс орқали ёзилади. Масалан: А[i,j] бу ерда i-сатр номери j-устун номерини билдиради. Массивни эълон қилиш дастурнинг бош қисмида берилиб, унинг ёзилиши умумий ҳолда қуйидагича бўлади: <Массив номи>:Array[ўлчам, индекс тофиаси] of <элемент тоифаси>; Масалан : A,B:Array[1..100] of real; C,A1,D:Array[1..10,1,,15] of real; Бу ерда A ва B массивлари 100тадан элементга эга. C,A1,D1 массивлари эса 10х15=150 тадан элементга эга.

Массивларни эълон қилишдан мақсад массив элементлари учун компьютер хотирасидан жой ажратишдир. Массив элементлари қийматларини киритиш учун цикл операторларидан фойдаланилади. Мисол : For i:=1 to 10 do Read(A[i]); Бу мисолда A массивнинг 10 та элементи қийматини экрандан кетма - кет киритиш керак бўлади . Худди шундай массив қийматларини экранга чиқариш ҳ ам мумкин . Мисол : For i:=1 to 10 do Write(A[i]); Дастурда массив элементларини ишлатганда уларнинг индекси эълон қилинган чегарадан чиқиб кетмаслиги керак . Массивлар устида одатда, массив элементларини тартиблаш, уларнинг йиғиндиси, максимал ва минимал элементини аниқлаш каби амаллар бажарилади. Массив элементларини тартиблаш усуллари. Массивни тартиблаштиришнинг бир неча усуллари (алгоритмлари) мавжуд. Улардан қуйидаги усулларни қараб чиқамиз: -танлаш усули; -алмаштириш усули. Танлаш усули ёрдамида массивни ўсиш бўйича тартиблаштириш алгоритми қуйидагича: 1.Массивнинг биринчи элементидан бошлаб қараб чиқилиб энг кичик элемент топилади. 2.Биринчи элемент билан энг кичик элемент жойлари алмаштирилади.

3.Иккинчи элементидан бошлаб қараб чиқилиб энг кичик элемент топилади. 4.Иккинчи элемент билан энг кичик элемент жойлари алмаштирилади. 5.Бу процесс битта охирги элементгача такрорланади. Бу алгоритм дастурси қуйидагича бўлади: Program Sort; Const Size=5; Var i,j,min,k,buf: Integer; a: Array[1..Size] of Integer; Begin Writeln (‘ Массивни тартиблаштириш ’); Write (Size:3,’ та массив элементини киритинг ’); For k:=1 to Size Do Read(a[k]); Writeln (‘ Тартиблаштириш ’); For i:=1 to Size-1 Do Begin { кичик элементни топиш } min:=i; For j:=i+1 to Size Do Begin If a[j]<a[min] then min:=j;

buf:=a[i]; a[i]:=a[min]; a[min]:=:f; For k:=1 to Size Do Write (a[k],’ ‘); Writeln; End; End; Writeln(‘ Массив тартиблаштирилди .’); End . Дастур натижаси: Массивни тартиблаштириш 5 та массив элементини киритинг 12 -3 56 47 10 Тартиблатириш -3 12 56 47 10 -3 10 56 47 12 -3 10 12 47 56 -3 10 12 47 56 Массив тартиблаштирилди. Алмаштириш усули ёрдамида массив элементларини ўсиб боришда тартиблаштириш алгоритми қуйидагича:

1.Массивнинг биринчи элементидан бошлаб кетма-кет ҳамма қўшни элементлар бир-бири билан солиштирилиб, агар биринчиси иккинчисидан кичик бўлса улар жойи алмаштирилиб борилади. 2.Бу процесс давомида кичик қийматли элементлар массив бошига катта элементлар эса охирига силжитилиб борилади. Шу сабаб бу усул «пузирка» усули ҳам дейилади. 3.Бу процесс массив элементлар сонидан битта кам марта такрорланади. Масалан: 3 2 4 5 1 бунда 3 билан 2 ва 5 билан 1 алмаштирилади. 2 3 4 1 5 бунда 4 билан 1 алмаштирилади. 2 3 1 4 5 бунда 3 билан 1 алмаштирилади. 2 1 3 4 5 бунда 2 билан 1 алмаштирилади. 1 2 3 4 5 Бу алгоритм дастури қуйидагича бўлади: Program Sort; Const Size=5; Var i,j,min,k,buf: Integer; a: Array[1..Size] of Integer; Begin Writeln (‘ Массивни пузирек ( купикча ) усулида тартиблаштириш ’); Write ( Size :3,’та массив элементини киритинг’);

For k:=1 to Size Do Read(a[k]); Writeln (‘ Тартиблатириш ’); For i:=1 to Size-1 Do Begin For k:=1 to Size-1 Do Begin If a[k]>a[k+1] then Begin buf:=a[k]; a[k]:=a[k+1]; a[k+1]:=:f; End; End; For k:=1 to Size Do Write (a[k],’ ‘); Writeln; End; Writeln(‘ Массив тартиблаштирилди .’); End. Дастур натижаси: Массивни пузирек усулида тартиблаштириш 5 та массив элементини киритинг

3 2 4 1 5 Тартиблаштириш 2 3 4 1 5 2 3 1 4 5 2 1 3 4 5 1 2 3 4 5 Массив тартиблаштирилди. Массивда энг кичик ёки энг катта элементни излаш алгоритми маълумки биринчи элемент энг кичик (катта) деб олиниб кейин бошка элементлар билан кетма-кет солиштирилиб чиқилади. Солиштирилиш охирги элементгача бажарилади. Қуйида бу алгоритм дастурси келтирилган: Program MinMax ; Var i,min: Integer; a: Array[1..10] of Integer; Begin Writeln (‘ Массивдан энг кичик элементни излаш ’); Write (’ 10-та массив элементини киритинг’); For i:=1 to 10 Do Read(a[i]); min:=1; For i:=2 to 10 Do

If a[i]<a[min] Then min:=i; Writeln(‘ Изланаётган энг кичик элемент :’,a[min]); Writeln (‘Элемент номери’, min ); End . Динамик массив Динамик массив таърифланганда унинг узунлигини олдиндан эълон қилиш шарт эмас. Массив узунлигини ўрнатиш учун SetLength функциясидан фойдаланиш мумкин. Унинг икки параметри мавжуд: 1. Динамик массив тоифасидаги ўзгарувчи. 2. Массив узунлиги. High(r) функцияси массив элементлари сонини аниқлайди . Мисол : r:array of integer; i:Integer; begin SetLength(r,10); for i:=0 to High(r)-1 do begin r[i]:=i*i;

writeln (IntToStr(i)+' квадрати ='+IntToStr(r[i])); end; IntToStr функцияси сонни сатрга айлантиради. Delphi тилининг процедура ва функциялари. Қисм дастурлар Дастурлаш жараёнида шундай ҳолатлар бўладики, бир хил операторлар кетма-кетлигини дастурнинг бир неча жойларида такроран ёзишга тўғри келади. Бундай такрорланишни йўқотиш мақсадида дастурлашнинг кўпгина тилларида қисм дастур тушунчаси киритилган. Такрорланадиган операторлар кетма-кетлигини мустақил дастур бўлаги -қисм дастур кўринишида бир маротаба ёзилади ва бу дастур бўлаги керак бўлган жойларда эса, унга мурожаат қилинади халос. Паскаль тилида қисм дастур - процедура ёки функция кўринишида берилади Айрим масалаларни ечишда маълум параметрларнинг ҳар хил қийматларида бир хил ҳисоблашларни бажаришга тўғри келади. Бундай ҳолларда дастур ҳажмини кичирайтириш мақсадида процедура ёки функциялар ташкил қилиш зарур. Процедура ёки функцияга мурожат қилиш дастурда унинг номини кўрсатиш орқали амалга оширилади. Керакли параметрлар шу номдан кейин берилади. Процедура ёки функциялар ташкил қилинганда улар дастурнинг бош қисмида берилади. Уларга мурожаат қилиш эса дастурнинг асосий қисмининг керакли жойида берилади. Асосий дастур билан процедура орасида ўзгарувчилар қиймат алмашуви формал ва фактик параметрлар ёрдамида амалга оширилади. Процедура ёки функцияга мурожаат қилинганда бошқарилиш қаердан узатилса яна шу жойга қайтиб келади. Процедура ичида яна бир неча процедура ёки функция ишлатилиши мумкин. Дастурда эълон қилинган ўзгарувчилар, шу дастурдаги процедура ва функцияларга нисбатан глобал дейилади. Процедура ва функцилар ичида

эълон қилинган ўзгарувчилар локал дейилади. У ларнинг таъсир доираси шу процедура ва функцияларнинг ичида бўлади халос. Процедураларни эълон қилиш дастурнинг бош қисмида келтирилади ва у қуйидагича бошланади. Procedure <проц.номи> (<формал параметрлар>); М : Procedure AB (x,y); Формал параметрларни шу процедура бош қисмида ёки сарлавҳада эълон қилиш мумкин. М . Procedure AB (x,y: Real); Ҳ ар қандай процедурани кичик бир дастур деб қараш мумкин. Процедура ҳам дастурга ўхшаб бош ва асосий қисмлардан тошкил топади. Бош қисмда процедура номи ва унинг параметрлари эълон қилинади. Асосий қисм операторлар кетма-кетлигидан ташкил топган бўлиб, улар Begin - End ичига олинади. Процедура номи фойдаланувчи тамонидан берилади. Мисол. Procedure Dr ( Var x , h 1, h 2, z 1, z 2 : Real ); Var h,z: Real; Begin h:=h1/z1+h2/z2; z:=z1/z2; x:=(h+z)/2; End; Бу процедурада h1,z1,h2,z2 параметрлар қиймати процедурага мурожат қилинганда аниқланган бўлиши керак . Натижани эса x - параметр узатади. h

ва z ўзгарувчилар ички ўзгарувчилардир. Бу процедурага дастурдан қуйидагича мурожаат қилинади. Dr ( x , h 1, h 2, z 1, z 2); Процедурага мурожаат қилинганда мос параметрлар қиймати бир бирига узатилади. Бериладиган формал ва фактик параметрлар сони тенг ва улар турлари бир хил бўлиши шарт. Лекин параметрлар номлари ҳар хил бўлиши мумкин. Функциялардан фойдаланиш ва уларни ташкил қилиш худди процедура каби бўлиб, уларни эълон қилиш дастурнинг бош қисмида келтирилади ва у қуйидагича бошланади: Function <ф-я номи>(<формал параметрлар>):<ф-я тури>; М . Function Min (x,y:Real): Real; Функция номи фойдаланувчи тамонидан берилади. Функцияга мурожаат қилиш унинг номи орқали берилади. Функция ҳам процедурага ўхшаб бош ва асосий қисмлардан тошкил топади. Функциянинг процедурадан фарқи, унга мурожат қилинганда натижа фақат битта бўлиб, у шу функция номига узатилади. Мисол 1. Јуйидаги ҳисоблашни функцияни ишлатган ҳолда дастурсини тузинг.C n m n m nm  ! !( )! . Program Kol; Var ncm,n,m,l: Integer; Function Fact (k: Integer): Integer; Var P,i: Integer;

Begin P:=1; For i:=1 to k do P:=P*I; Fact:=P; End; Begin Read(n,m); l:=n-m; ncm:=Fact(n)/Fact(m)/Fact(l); Write(‘ncm=’,ncm); End. Мисол 2. Қ уйидаги ҳисоблашни процедурани ишлатган ҳолда дастурини тузинг.z tha th a b th a b thx e e x x        2 2 2 2 2 1 1 ( ) ( ) , . Program Fun1; Var a,b,z,c,d,t1,t2,t3: Real; Procedure Th(Var x,r: Real); Var c: Real; Begin c:=exp(2.0*x); r:=(c-1)/(c+1);

End; Begin Read(a,b); th(a,t1); c:=a-b; th(c,t2); d:=Sqr(a)-Sqr(b); th(d,t3); z:=(t1+Sqr(t2))/Sqr(t3); Write(‘z=’,z:10:3); End. Олдиндан эълон қ илиш Бизга икки процедура A ва B берилган бўлиб A процедура B процедурага мурожаат қилсин ва A таърифи B таърифидан олдин келсин . Масалан : Procedure A (i : integer); begin В (i); Writeln(i); end; Procedure В (var j : integer) ; begin j:=j*2; end;

Бундай таъриф хатоликка олиб келади . Чунки A процедура хали таърифланмаган процедурага мурожаат қилмокда. Бу ҳ олда B процедурани қуйидагича олдиндан эълон килиш лозим: Procedure В (var j : integer); Forward; Procedure A (i : integer); begin В (i); Writeln(i); end; Procedure В (var j : integer) ; begin j:=j*2; end; Олдиндан э ъ лон қилишда процедура танаси стандарт директива Forward билан алмаштирилади . Белги ва қаторлар билан ишлаш махсус функциялари Паскаль тилида бир қанча махсус процедура ва функциялар мавжуд бўлиб, улар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: -қаторни қайта ишлаш; -файллар билан ишлаш; -динамик ўзгарувчилар учун хотирани бошқариш; -арифметик функциялар;

-экран билан ишлаш. Уларнинг айримларини кўриб чиқамиз: Halt - дастурни бажаришдан тўхтатиш; Odd ( i )- I -тоқ бўлса “ True ” акс ҳолда “ False ” қиймат олади; Edit - бажарилаётган блокдан чиқиш; Random - 0 дан 1 гача бўлган сонни тасоддифан олиш; Int ( x )- соннинг бутун қисмини олиш; Frac ( x )- соннинг каср қисмини олиш; Round ( x )- берилган сонни яхлитлаб бутун олиш; GotoXY ( x , y )- курсорни кўрсатилган жойга қўйиш; ClrScr - экранни тозалаб, курсорни экран бошига қўйиш; Trunc - аргументнинг бутун қисми: Str ( I ; Var S : String )- рақамни символга ўтказиш ( I -ифода ёки ўзгарувчи); Val ( S : String ; Var P ; ko : Integer )- символни рақамга ўтказиш ( P - ўзгарувчи); Length (S:String)- қ атор узунлигини ани қ лаш . Pos ( st 1, st ) - қатордаги қатор қисми ҳ олатини аниқлаш . Мисол : st:=’ Тошкент ’; st1:=’ кент ’; p:=pos(st1,st); Жавоб : p=4. Агар изланаётган қатор қисм қаторда йўқ бўлса қиймат нулга тенг бўлади . Copy(st,m,n) - қатордан фрагмент кесиб олади . Мисол : st:=’ Тошкент ’; p:=Copy(st,4,4);

Жавоб : p=’ кент ’. Delete(st,m,n) - қатордан фрагмент кесиб олиб ташлайди . Мисол : st:=’ Тошкент ’; p:=Delete(st,4,4); Жавоб : p=’ Тош ’. Махлумотларнинг аралаш тоифаси . Езув . Дастурлаш амали ё тида стандарт маълумотлардан ташкил топган мураккаб маълумотлар билан ишлашга т ўғ ри келади . Мисол учун талаба тўғрисидаги маълумот исми шарифи, туғилган йили, адреси, курси, гуруҳи ва ҳоказолардан иборат бўлиши мумкин. Бундай маълумотларни таърифлаш учун Delphi да маълумотларнинг аралаш тоифаси - ёзув (record) лардан фойдаланилади. Ёзув бу - алоҳида номланган ҳар хил турли компоненталардан иборат мураккаб тоифадир. Ҳар қандай тоифа каби, "ёзув" type бўлимида таърифланиши лозим. Бу таъриф умумий кўриниши: <ёзув тоифаси номи> = record 1_ Майдон: 1_тоифа; 2_ Майдон: 2_тоифа; . . . . . . . . . .;

K_ Майдон: K_ тоифа end; Var <ёзув номи > : <ёзув тоифаси ном> ; Таърифларга мисоллар : type TPerson = record f_name: string [20]; l_name: string [20]; day: integer; month: integer; year: integer; address: string[50]; end; TDate = record day: integer; month: integer; year: integer; end; Ёзув туридаги ўзгарувчини қуйидагича таърифлаш мумкин: var

student : TPerson; birthday : TDate; Ё зув элементига ( майдонига ) мурожаат қ илиш учун ё зув номи ва ну қ тадан с ў нг майдо н номини к ў рсатиш керак . Масалан : Writeln(' Имя : ', student.f_name + #13 + ' Адрес : ', student.address); Инструкция экранга student ў згарувчи - ё зувнинг f_name ( ном ) ва address ( адрес ) майдонларини чи қ аради . Баъзида ў згарувчи - ё зув тоифаси ў згарувчилар эълон қ илиш б ў лимида эълон қ илинади . Бу ҳ олда ё зув тоифаси ў згарувчи номидан с ў нг к ў рсатилади . Мисол учун student ё зуви var б ў лимида қ уйидагича таърифланиши мумкин : Var student: record f_name:string[20];

Похожие

Масалаларни ЭХМда ечиш боскичлари

АБСнинг типик звенолари

Паскаль тилида чизикли тузилмали ва тармогланувчи тузулмали алгоритмлар асосида дастур тузиш

Программалаштириш йўли. Бўлимлар номини танлаш. Ўкилмайдиган программалар. Программаловчига маслахатлар

Дастурлашнинг янги технологиялари сифатида объектга йўналтирилган дастурлаш технологияларидан фойдаланиш